Transcript دانلود
پس از مطالعه اين فصل توانايي هاي زير را كسب مي كنيد : با پيايندهاي الكترونيكي و انواع آن ها و نيز پايگاه هاي اطالعاتي آشن ا مي شويد . مزايا و معايب پيايندهاي الكترونيكي را از ديدگاه هاي مختلف مي شناس يد . مسائل مربوط به توزيع و اشتراك و دسترسي وقيمت گذاري پيايندها ر ا خواهيد شناخت . با انواع نظام ها و اطالعات درون خطي و پايگاه هاي اطالعاتي آشنا مي شويد . انسان دانسته هاي خود را به شكل هاي گوناگون ظبط نگه داري و منتقل كرده است .لوح هاي سنگي ،چوبي و گلين و بعدها پاپيروس و كاغذ و در عصر جديد انواع رسانه هاي الكترونيكي از جمله محمل هايي هستند كه در صنعت نشر استفاده مي شود. ادواري ها از ميان ساير انواع منابع اطالعاتي بيش از بقيه و حتي نسبتا پيش از انها از محمل هاي الكترونيكي تاثير پذيرفته اند. نخستين نظام جست و جوي اطالعات كتابشناختي به صورت درون خطي) )on lilneدر دهه 1960توسط شركت توسعه نظام ها ))the system development corporationبوجود آمد و در اواسط دهه 1970متن كامل به صورت درون خطي در دسترس قرار گرفت .از پيشگامان آن مي توان "نظام اطالعات حقوقي ) )ALEXISو "نظام اطالعاتي اخبار" ) )NEXISرا نام برد. در ابتدا توزيع محالت الكترونيكي در اينترنت با پست الكترونيكي صورت مي پذيرفت .نگه داري و مديريت فهرست مشتركين به عهده نرم افزار خدمت گزار فهرست))LIST SERVER بود و عالقه مندان به دريافت يك مجله خاص از طريق گروه هاي خبري( )NEWS GROUPو گروه هاي هم عالقه ) )INTERESTED GROUPSاقدام مي نمود .تنها تفاوت آن اين بود كه مشتركين به جاي مباحثات عمومي ،ادواري ها را از طريق همين فهرست ها و گروه ها دريافت مي كردند .مشتريكين ابتدا چكيده و اطالعات كتابشناختي مقاالت را از طريق پست الكترونيك دريافت مي نمودند و در پايان هر چكيده ،شماره ارجاع يا نام فايل يادداشت شده بود و عالقه مندان به دريافت متن كامل مقاله از طريق پروتكل انتقال فايل file transfer )) )protocol(FTPوارد رايانه خدمت دهنده ) )SERVERمورد نظر مي شدند و مقاله مربوط را به رايانه خود منتقل مي كردند .البته در مواردي كه تعداد صفحات مقاله كم بود امكان دريافت مقاله از طريق پست الكترونيك نيز وجود داشت. با گسترش روز افزون اينترنت و توسعه سخت افزارها و نرم افزارها و همچنين افزايش استفاده از اينترنت توسط محققان و دانشمندان ،برخي از ناشران كتاب و مجالت علمي به خصوص ناشران عمده بيش از پيش به ارائه مجالت الكترونيكي از طريق اينترنت روي آورده اند و كماكان معادل چاپي آن را نيز منتشر مي كنند .اين كه چه وقت وقت چاپ كاغذي اين مجالت متوقف خواهد شد ،مشخص نيست. از طرف ديگر ،تعدادي از كتابداران و دانشمندان در مورد ارتباطات جديد علمي در عصر اينترنت مطالعه مي كنند .آنها نگرشي جديد به آموزش عالي و تحقيقات را مطرح مي كنند .طبق اظهارات آنان ،نظامم انتشارات سنتي و دانشگاهي به طور حتم ادامه خواهد يافت و نيز گفته ميشود براي مديريت انتشارات علمي در عصر الكترونيك ،به شبكه هاي تجاري( يعني ناشران) نيازي نيست .از ديدگاه اين صاحبنظران ،در بيشتر مراكز پژوهشي و آموزش عالي كشورهاي توسعه يافته زير ساخت هاي الزم در زمينه شبكه ،سخت افزار و نرم افزار وجود دارد و دانشمندان را قدر خواهد ساخت خود به طور مستقل و بي نياز از عالقه هاي تجاري ،نظام هاي ارتباطي خود را اداره نمايند. ادواري هاي الكترونيكي را با توجه به ويژگي هاي مختلف به دسته هاي گوناگوني مي توان تقسيم كرد بر اساس شكل انتشارات يا نوع فن آوري ادواري هاي الكترونيكي بر اساس شكل انتشار به 2دسته كلي تقسيم مي شوند )1:مجالت يا ادواري هاي قابل حمل) )PORTABLEمانند ديسك لرزان ،ديسك نوري ،دي وي دي و غيره ذخيره مي شوند كه بايد براي استفاه د ركتابخانه موجود باشد؛ )2ادواري هاي درون خطي كه تمامي فرايندهاي توليد ،توزيع و دسترسي به آن ها از طريق شبكه هاي اطالعاتي مانند اينترنت انجام ميشود. بر اساس محتوا ادواري هاي الكترونيكي از نظر محتوا به انواع مختلف زير تقسيم مي شوند :الف) بعضي از ادواري هاي الكترونيكي حاوي اطالعات كتابشناختي يا فهرست مندرجات يك يا چند مجله از يك ناشر يا موجود در يك كتابخانه ودر مواردي همراه با چكيده مقاله هاي آن هستند. ب) فقط حاوي اطالعات كتاب شناختي يا اطالعات كتابشناختي و چكيده مقاالت چندين مجله در يك حوزه موضوعي ،جغرافيايي يا غيره هستند .همچنين فيلد هاي مختلفي مانند كليدواژه، موضوع ،نشاني پستي و الكترونيكي نويسنده و غيره را نيز مي توان به اين پيشينه ها اضافه نمود .شكل چاپي اين ادواريها را نمايه نامه يا چكيده نامه و شكل الكترونيكي آنها را بيشتر پايگاه هاي اطالعاتي كتابشناختي نيز مي گويند كه خود انواع گوناگوني دارند .ج) مجالت متن كامل د) براي روزامد ساختن دايره المعارف ها ،سالنامه ها و منابع مرجع ديگر منتشر مي شوند. روش ذخيره محتوا و نرم افزار مورد استفاده روش ذخيره محتواي مجله نيز مي تواند مبنايي براي دسته بندي مجالت الكترونيكي به مجالت تمام متن ،تمام تصوير ،مجالت فرا رسانه اي ،فرامتني وغيره باشد. فايل هاي پي دي اف ،اچ تي ام الُ ،ورد ،اكسس بايد نرم افزارهاي مربوط نصب شود .گاهي الزم است از سخت افزارهاي ويژهاي مانند بلندگو براي گوش دادن به فايل هاي صوتي استفاده شود. براساس قيمت ادواري هاي الكترونيكي از نظر قيمت به ادواري هاي رايگان و تجاري تقسيم مي شوند. بر اساس داوري و ويرايش مجالتي كه داوري و ويرايش مي شوند و مجالتي كه داوري نمي شوند. بر اساس روش تهيه الف) ادواري هايي كه از طريق اشتراك) )SUBSCRIPTIONساالنه تهيه مي شوند. ب) ادواري هايي كه از طريق دريافت مجوز يا قرارداد) )LICENSEتهيه مي شوند. ج) پرداخت هزينه براي مقاله اي خاص د) ادواري هاي رايگان براساس قرينه چاپي ادواري هاي كامال الكترونيكي وادواري هايي كه قرينه چاپي دارند. مزاياي ادواري هاي الكترونيكي از نظر كاربران نهايي سهولت و كاربر پسند بودن جست و جو و تورق الكترونيكي و تنوع آن؛ نرم افزارهاي كاربرپسند) :)USER-FRINDLYاصطالح كاربرپسند براي نرم افزارها و پايگاه هاي اطالعاتي به كار مي رود كه استفاده از ان ها اسان است و تقريبا تمام كاربران آن مي توانند به سهولت و با استفاده از تسهيالت مختلف كار جست و جو و بازيابي اطالعات را انجام دهند. انواع روشهاي معمول جست وجو عبارتند از :جست و جوي ساده) ،)simple searchدر اين روش به راحتي مي توان با تايپ يك كليدواژه) )keywordدر محل مورد نظر كار جست و جو را انجام داد؛ جست و جوي پيشرفته))advanced search؛ در اين روش معموال برگه اي در اختيار جست و جو كننده قرار مي گيرد كه وي مي تواند بخش هاي مختلف آن را تكميل كند، تورق))brows؛ اين روش بسيار شبيه ورق زدن يك مجله چاپي است. سرعت جست و جو جامعيت و مانعيت جست و جو؛ جامعيت بدان معني است كه تمام اطالعات مرتبط با موضوع جست و جو بازيابي شود .مانعيت يا دقت يعني فقط همان اطالعات مورد جست و جو بازيابي شود واز بازيابي اقالم نامرتبط يا ريزش كاذب) )fals dropجلوگيري شود. امكان جست وجو در تمام محتوا و ساير اطالعات كتابشناختي؛ جست وجوي همزمان در چندين شماره از يك مجله يا چندين مجله مختلف؛ براي مثال كارگزاري مانند ingenta selectاين امكان را به كاربران مي دهد كه در ميليون ها مقاله از چندين هزار مجله به طور همزمان جست وجو كند. جست و جوي رايگان؛ مانند مثال قبل محتواي روزآمد؛ هزينه پايين تر اشتراك ،گاهي با اشتراك مجالت چاپي ،نسخه هاي الكترونيكي آن رايگان استفاده مي شود .برخي از ناشران با دريافت 10تا 30درصد هزينه اضافي براي مجالت چاپي ،معادل الكترونيكي آن را در اختيار كاربران قرار مي دهند. هزينه پايين تر اشتراك؛ گاهي با اشتراك مجالت چاپي ،نسخه هاي الكترونيكي آن رايگان استفاده مي شود .برخي از ناشران با دريافت 10تا 30درصد هزينه اضافي براي مجالت چاپي ،معادل الكترونيكي آن را در اختيار كاربران قرار مي دهند. استفاده از خدمات تحويل مدرك؛ به جاي اشتراك دوره كامل مجله فقط هزينه مقاله هاي استفاده شده را پرداخت كنند. حذف محدوديت هاي زماني و مكاني؛ استفاده از خدمات اطالع رساني رايگان و متنوع ناشران؛ ارائه خدمات اشاعه گزينشي اطالعات ،خدمات آگاهي رساني جاري ،خدمات فهرست مندرجات و مانند آن توسط ناشران اين امكان را فراهم كرده است كه كاربران همواره از طريق پست الكترونيكي،اطالعات مورد عالقه خود را بدون مراجعه به مجله هاي الكترونيكي مشاهده كنند. كيفيت مناسب و محيط چند رسانه اي و گرافيكي؛ دسترسي به محتواي رايگان؛ مانند مجله الكترونيكي كتابدار ،مجله اطالع رساني از مركز اطالعات و مدارك علمي ايران وغيره .عالوه بر آن بسياري از محققان و دانشمندان مقاله ها و گزارش هاي علمي خود را از طريق اينترنت و به صورت رايگان در اختيار عموم قرار مي دهند. تغيير در رفتارهاي اطالع يابي؛ سرعت توليد ،ويرايش و انتشار؛ بسياري از مراحل توليد ،ويرايش و انتشار مانند فرآيند ليتوگرافي،چاپ ،صحافي و غيره براي انتشار مجالت و ساير منابع الكترونيكي وجود ندارد. سرعت دسترس پذير ساختن محتوا؛ محتواي مجالت الكترونيكي درون خطي به محض توليد و قرار گرفتن در وب سايت ناشر قابل دسترس است. هزينه پايين توليد ودسترسي؛ مجالت الكترونيكي يك بار توليد و صفحه آرايي مي شود و تمام كاربران مي توانند به طور همزمان از همان نسخه استفاده كنند. بازايابي ،تبليغ و دسترسي وسيع تر؛ وب سايت مربوط به بازيابي ،تبليغ و دسترسي به محتواي مجالت الكترونيكي درون خطي در تمام شبانه روز و 24ساعته و حتي ايام تعطيل و در تمام مكان ها قابل دسترس است. ارتباط سريع تر و آسان تر ناشر با عوامل توليد و نشر؛ روشهاي مختلف قيمت گذاري؛ عواملي مانند زمان استفاده ،مكان استفاده ،تعداد مقاله هاي استفاده شده ،تعداد كاربران ،نوع سازمان ،نوع شبكه ،كارگزار و بسياري از عوامل ديگر بر قيمت ها تاثير زيادي مي گذارند. ارائه خدمات تحويل مدرك؛ نشر الكترونيكي وتحت وب و امكان ارتباط دائم ناشران با كتابخانه ها و بازار مصرف سبب شده است تا آن ها عالوه بر خدمات اشتراك به ارائه خدمات تحويل مدرك نيز بپردازند. استفاده از خدمات كارگزاران متعدد و بسته بندي مجدد محصوالت؛ ناشران ،محصوالت الكترونيكي خود را مي توانند از كانال هاي مختلف و حتي با بسته بندي هاي گوناگون و مجدد به بازار مصرف عرضه كنند. قابليت هاي گرافيكي و چند رسانه اي فراوان و متنوع محدوديت هاي كم تر براي انتشار مقاله؛ مالكيت) )ownershipمحتوا و بسته بندي مجدد))repackaging؛ محتواي يك منبع الكترونيكي درون خطي دراختيار ناشرآن است. فراگير شدن توليد محتوي توسط افراد حقيقي و حقوقي مختلف و توليد رايگان مجالت الكترونيكي؛ امروزه بسياري از سازمان ها ،دانشگاه ها و حتي افراد و دانشمندان به سرعت وسهولت مي توانند مقاله گزارش و هر گونه اطالعات شخصي ،علمي ،سازماني و غيره را در محيط اينترنت و به صورت رايگان دراختيار عموم قرار مي دهند. سازماندهي و بايگاني مناسب اطالعات و ارائه خدمات اطالع رساني؛ تمام مزاياي ذكر شده براي مجالت الكترونيكي از ديدگاه كاربران براي كتابخانه ها نيز مصداق دارد. اما برخي از مزاياي ويژه ادواري هاي الكترونيكي درون خطي براي كتابخانه ها عبارتند از: تسهيل اشتراك منابع؛ سفارش ائتالفي و ساير روشهاي گروهي براي دسترسي به ادواري ها، همكاري بين كتابخانه اي ،اشتراك منابع ،استفاده از خدمات تحويل مدرك ساير كتابخانه ها، اشتراك در خريد منابع و سفارش ائتالفي استفاده بيشتر از نسخه هاي آزمايشي مجالت؛ استفاده بيشتر از خدمات تحويل مدرك؛ سازماندهي اطالعات؛ امكان استفاده از انواع روشهاي دسترسي به ادواري ها و حذف محدوديت هاي زماني و مكاني، امكان استفاده از خدمات اطالع رساني متنوع ناشران؛ خدمات اشاعه گزينشي اطالعات ،خدمات )) )selective dissemination of information(SDIآگاهي رساني جاري current )) )awareness services(CASو خدمات فهرست مندرجات TABLE OF )).)CONTENT(TOC امكان دسترسي به اطالعات مديريتي مختلف و كنترل رفتار اطالع يابي كاربران ارائه خدمات يكپارجه( )INTEGRATEاشتراك و استفاده از ادواريها كالينز كارول نيوتون اسميت پيش چاپ( )preprintمقاالت خود را از طريق شبكه هاي رايانه اي توزيع مي نمايند. اولين سرويس پيش چاپ در حوزه فيزيك توسط پاول گينسپرگ بوجود امد .سال بعد اين سرويس به عنوان يك استاندارد صنعتي غير رسمي ارائه شده و به سرعت هفت سرويس پيش چاپ ديگر در حوزه فيزيك به ارائه خدمات پيش چاپ مي پرداختند.تا فوريه 1993حدود 8000 مشترك از چندين مركز مختلف وجود داشتند كه ماهانه 600مقاله به صورت پيش چاپ از طريق آنها ارائه مي شد. پژوهشگران و دانشمندان مي توانند خدمات پيش چاپ را بدون هزينه اضافي و به صورت تابلو الكترونيكي( )bulletin boradاداره نمايند و به همين جهت رقيبان سرسختي براي مجالت چاپي محسوب مي شوند مالكيت ادواريها؛ مالكيت محتواي ادواري ها متعلق به ناشر آن است ون كتابخانه ها بر اساس قرارداد تنها اجازه دسترسي و استفاده از آن را در همان زمان محدود دارند. شناسايي مجالت و پراكندگي آنها؛ هر كدام از ادواري هاي الكترونيكي داراي نشاني خاصي هستند كه الزم است استفاده كننده از آن اطالع داشته باشد. انتخاب ادواري هاي معتبر؛ از ادواري هاي بسيار معتبر تا متوسط و بسيار بي ارزش مي توان در اينترنت پيدا كرد. مشكالت استفاده ا ز راهنماها و موتورهاي كاوش؛ در بيشتر موارد نتيجه جست و جو انبوه اقالمي است كه درصد بسيار زيادي از آنها نامناسب است .موتورهاي كاوش تقريبا هر چيزي را بازيابي مي كنند و عدم اگاهي جست و جو كنندگان از فنون جست و جو و امكانات و كاراي موتورهاي كاوش مشكالت فوق رابيشتر مي كند. تنوع نرم افزارها؛ هر ناشر مجالت الكترونيكي از نرم افزاري خاص براي مديريت محتوا و جست و جو كند. عدم دسترسي به سخت افزارها و نرم افزارهاي احتمالي؛ آموزش هاي مختلف براي كتابداران و كاربران نهايي؛ پيش بيني هزينه ها ،تامين و پرداخت آن؛ هزينه استفاده از مجله هاي الكترونيكي بسيار متغير است و بستگي به نحوه استفاده و متغير هاي مختلف ديگر دارد .عالوه بر آن روشهاي گوناگوني براي پرداخت هزينه ها وجود دارد .به خصوص استفاده موثر و مفيد و سريع از بسياري از خدمات ناشران وكارگزاران ادواري ها به فراهم نمودن انواع روش هاي مختلف پرداخت بستگي دارد .ارائه انواع خدمات بانكي ،استفاده از كارت هاي اعتباري و روشهاي مختلف انتقال ارز و غيره نقش مهمي در استفاده از منابع الكترونيكي تجاري دارد. خطوط ارتباطي نامناسب؛ مسائل امنيتي و حقوقي؛ تغييرات احتمالي در محتوا ،نشاني ،مالكيت و غيره؛ روشهاي متفاوت قيمت گذاري؛ مشكل ارزش گذاري و امتياز دهي به اعضاي هيات علمي؛ محدوديت هاي دسترسي؛ انواع روشهاي دسترسي به ادواريهاي الكترونيكي مانند استفاده از گذرواژه ،تعريف و تحديد تعداد كاربران براي استفاده همزمان ،اعمال محدوديت هاي مكاني و زماني در استفاده از ادواري هاي درون خطي ،محدود كردن مقدار استفاده و بسياري از محدوديت هاي ديگر موانعي مختلف براي استفاده از مزاياي دسترسي به اين منابع است. موانع رواني و رفتاري؛ مشكل انتخاب بين ادواري هاي چاپي و الكترونيكي براي توزيع ادواري هاي الكترونيكي قابل حمل از نظام هاي پستي سنتي استفاده ميشود. دسته اي از ادواري هاي الكترونيكي را به شكل فايل هاي مختلف از طريق پست الكترونيكي ارسال مي كنند. ناشران ،كارگزاران ،ميزبانان و واسطه هايي كه به ابزارهاي جديد مجهز شده اند ،توزيع كنندگان ادواري هاي الكترونيكي به خصوص ادواريهاي درون خطي نيز هستند. استفاده از ادواري هاي تجاري به گذرواژه نياز دارد. واسطه ها يا كارگزاران با استفاده از نرم افزارها و سخت افزارهاي قدرتمند خود دسترسي به هزاران ادواري الكترونيكي از هزاران ناشر را يكپارچه مي كنند. نرم افزار يكپارچه كارگزار استفاده از ادواري هاي گوناگون از ناشران را به شكل هاي مختلف زير تسهيل مي كند: جست وجو تورق همزمان مجالت چندين ناشر جست و جوي يك مجله خاص يا مجالت خاص يك ناشر خاص دسته بندي موضوعي مجالت و امكان تورق و جست و جو در مجالت هم موضوع؛ حتي برخي از كارگزاران اين امكان را براي كتابخانه ها فراهم مي كنند كه فقط همين دسته از مجالت موضوعي را مشترك شوند .به اين دسته از كارگزاران مجموع ساز يا گروه ساز ( )aggregatorمي گويند. امكان جست و جو در مجالت چاپي موجود در كتابخانه نمايش ،ذخيره ،چاپ يا ارسال اطالهات كتابشناختي ،چكيده ... ،و متن كامل مجالت مورد اشتراك اشتراك يك يا چند مجله مورد نياز و استفاده نامحدود يا مشروط از آنها و حل مسائل مالي آن خدمانت تحويل مدرك بر اساس پرداخت هزينه براي مقاالت مورد استفاده؛ خدمات سفارش ائتالفي تهيه گزارش هاي آماري ،مالي و مديريتي مختلف ارائه انواع خدمات جنبي مانند خدمات اشاعه گزينشي اطالعات ،خدمات اگاهي رساني جاري، خدمات فهرست مندرجات و انواع خدمات مرجع ديگر و ده ها خدمات ديگر. مالكيت ادواريهاي الكترونيكي در اختيار ناشران آن است و كتابخانه ها با اشتراك آنها تنها حق دسترسي و استفاده از اين منابع رادر همان مدت محدود دارند. حتي نحوه استفاده ازاين منابع هم بر اساس قراردادي است كه بين ناشر و كتابخانه بسته شده است. فرايند انتخاب ،سفارش و استفاده از ادواريهاي الكترونيكي در موارد زيادي حذف شده است .براي مثال بسياري از مجالت الكترونيكي رايگان. استفاده از خدمات تحويل مدرك و پرداخت هزينه به ازاي مقاالت مصرف شده و ساير روشهاي عرضه مجالت الكترونيكي سبب شده است بسياري از فرآيندهاي انتخاب به كاربران نهايي سپره شود. مالكيت ادواري هاي الكترونيكي درون خطي در اختيار ناشران آن است وافراد و كتاخانه ها در صورت عدم تجديد اشتراك حق دسترسي به اين ادواري ها را ندارند .اين مساله محموعه سازي سنتي را به چالش فراخوانده است. ادواري هاي چاپي معموال بهاي ثابتي دارند و به صورت اشتراك ساالنه يا تك فروشي توزيع مي شوند .البته در مواردي اشتراك كتابخانه اي آن گران تر از اشتراك انفرادي است. اما قيمت گذاري ادواريهاي الكترونيكي پيچيده ،متنوع و متغير است. ادواريهاي الكترونيكي قابل حمل و تك كاربر مثل مجالت چاپي قيمت ثابتي دارند .اما نسخه هاي چند كاربر و درون خطي بر اساس متغيرهاي مختلف ،قيمت هاي متفاوتي دارند كه به مهم ترين متغيرها اشارهم مي كنيم. تعداد كاربران همزمان ،بدين معنا كه از يك ادواري به طور همزمان چند نفر بتوانند استفاده كنند. در هر حال شرايط استفاده و قيمت ها بر اساس قرارداد و توافق طرفين و كامال متفاوت است. تعداد كاربران سازمان ،تعداد دانشجويان ،تعداد اعضاي هيات علمي و غيره هرينه پايه تعداد مقاالت و پيشينه هاي استفاده شده نوع سازمان نوع سفارش؛ سفارش دائم و چندين ساله يك ادواري موجب تخفيف و سفارش ائتالفي يا اشتراكي در خريد منابع بين چند كتابخانه موجب افزايش قيمت خواهد شد. تعداد سفارش محل استفاده زمان استفاده رديافت هزينه براي نمايش متن كامل هر مقاله يا ارائه خدمات تحويل مدرك استفاده از گذرواژه IP Valid،و غيره موارد فوق نمونه هايي از روش قيمت گذاري است كه ممكن است به صورت انفرادي يا تركيبي مورد استفاده قرار گيرند. به صورت غير مرسوم و عمدتا به صورت مقاله و از طريق خدمات پيش چاپ ،آرشيوهاي الكترونيكي ،تابلو اعالنات الكترونيكي ،گروه هاي مباحثه ،فهرست هاي پستي ،گروه هاي خبري يا بسياري از روشهاي ديگر بين افراد در حوزه هاي مختلف موضوعي مبادله مي گزدد .اين دسته از اطالعات عمدتا توسط مراكز آموزشي ،دانشگاه ها ،موسسات تحقيقاتي ،انجمن هاي علمي ،سازمان هاي انتفاعي و غير انتفاعي و حتي بسياري از افراد ،دانشمندان و ديگران به صورت رايگان در دسترس همگان است .اين اطالعات را مي توان منابع اينترنتي غير مرسوم يا شبه پيايندهاي اينترنتي نامگذاري كرد؛ زيرا محتواي اين منابع به صورت دوره اي اما عمدتا نامنظم روزآمد ،ويرايش و منتشر مي شوند و به گونه اي با الگوبرداري از ادواري ها الكترونيكي و چاپي ذخيره و بايگاني مي شوند. كتابخانه ها نيز مي توانند بخشهاي زيادي از نيازهاي اطالعاتي جامعه خود را بدين شكل پاسخ گو باشند و نبايد كاربران خود را از اين امكان ويژه و منحصر به فرد محروم كنند .مراجعه به سراصفحه هاي اين مراكز و بررسي دقيق اطالعات موجود در آنها بسيار راهگشا خواهد بود. اطالعات درون خطي آن دسته از اطالعاتي است كه در يك رايانه ذخيره شده اند و كاربران با رايانه هاي ديگر و از راه دور و از طريق خطوط مخابراتي از آن استفاده مي كنند. به رايانه اي كه اطالعات فوق در ان ذخيره شده اند خدمت دهنده يا خدمت گذار( )serverمي گويند. بايانه اي كه با استفاده از آن اطالعات رايانه خدمت دهنده بازيابي و استفاده مي شود خدمت گيرنده( )clientمي گويند. شركت ها يا سازمان هاي ارائه كننده خدمات درون خطي را ميزبان ( )hostمي گويند. به افراد حقيقي يا حقوقي كه محتواي اين منابع با تهيه كرده اند و مالك آنها محسوب مي شوند،تهيه گنندگان اطالعات( )data providerنيز مي گويند .اصطالحات مجالت درون خطي( online )journalكتابهاي درون خطي( ،)online booksروزنامه هاي درون خطي( online ،)newspapersپايگاه هاي درون خطي( )online databasesوغيره نيز براي انواع منابع درون خطي به كار مي رود. به فردي حقيقي يا حقوقي كه در حال استفاده از منابع درون خطي يا برون خطي يا هر خدمت كتابخانه اي و اطالع رساني ديگر است كاربر يا استفاده كننده( )userميگويند. پايگاه ها و بانك هاي اطالعاتي دسته اي از انواع منابع اطالعاتي هستند كه معموال به صورت ادواري منتشر مي شوند .اين منابع در گذشته اي نه چندان دور عمدتا به صورت چاپي منتشر مي شدند .اما امروزه به دليل ويژگي هاي خاص آنها بيشتر به صورت الكترونيكي عرضه ميشوند و حتي در مواردي انتشار شكل چاپي آنها متوقف شده است .شكل الكترونيكي اين دسته از ادواري ها بيشتر با نام پايگاه و بانك اطالعاتي شناخته مي شوند .آنها معموال با استفاده از رسانه هاي قابل حمل مانند ديسك لرزان و ديسك نوري و يا به صورت درون خطي و از طريق شبكه هاي اطالعاتي و ارتباطي مانند اينترنت عرضه مي شوند. پايگاه هاي اطالعاتي عمدتا به دو دسته كلي تقسيم مي شوند :پايگاه هاي اطالعاتي مرجع و پايگاه هاي اطالعاتي منبع. پايگاه هاي اطالعاتي "ارجاعي" و "كتابشناختي" را پايگاه هاي اطالعاتي مرجع نيز مي نامند كه حاوي اطالعات اصلي كتابشناختي كتاب،مقاله و ديگر منابغ اطالعاتي هستند و معموال بيانگر اطالعات موضوعي از قبيل كلييدواژه،شماره هاي رده بندي ،و در بيشتر موارد چكيده يا خالصه اي از مدرك نيز مي باشند. پايگاه هاي اطالعاتي مجموعه هاي سازمان يافتهاز پيشينه هاي كتابشناختي ،چكيده ها يا متن كامل منابع مربوط به يك موضوع،منطقه ،كشور،كتابخانه يا مواردي نظير آن مي باشند .به پايگاه هاي اطالعاتي كه حاوي متن كامل مدرك هستند يا ماهيت ارجاعي ندارند،بانك اطالعاتي نيز اطالق مي شود .در واقع پايگاه اطالعاتي اعمم از بانك اطالعاتي است .يعني هر بانك اطالعاتي يك پايگاه اطالعتي نيز هست،ام هر پايگاه اطالعاتي بانك اطالعاتي نيست .پايگاه داده ها و بانك دادها نيز گاهي به جاي اين دو استفاده مي شوند معموال پايگاه هاي اطالعاتي بر اساس محتويات آن به دو گروه عمده پايگاه هاي اطالعاتي "مرجع" و "منبع" تقسيم بندي ميشوند. پايگاه هاي اطالعاتي"مرجع" فرد را براي به دست آوردن اطالعات بيشتر به منبعي ديگر ارجاع مي دهند .مانند چكيده نامه ها و نمايه نامه ها. پايگاههاي اطالعاتي "منبع" حاوي تمامي اطالعات مورد نياز است و برخالف پايگاه هاي اطالعاتي مرجع ،الزم نيست كه براي بدست آوردن اطالعات بيشتر به منبع ديگر رجوع شود؛ مانند راهنماها و پايگاههاي اطالعاتي متن كامل. اين پايگاههاي اطالعاتي به صورت چاپي ،ديسك هاي قابل حمل رايانهي مانند ديسك نوري يا از طريق اينترنت قابل دسترسي اند. .1 پايگاه هاي اطالعاتي كتابشناختي اين پايگاه ها جزئيات كتابشناختي مقاالت،كتاب ،گزارش و ديگر منابغ اطالعاتي را به صورت توصيفي يا تحليلي در بيشتر موارد همراه با چكيده اي از مدارك نشان مي دهند .اين پايگاه ها حاوي اطالعات زير هستند. الف.موجودي كتابخانه در يك مركز يا موسسه اي خاص ب .فهرست مشتركي از موجودي چند كتابخانه در موسسات و مراكز گوناگون باشد كه با يكديگر همكاري مي كنند. ج .فهرست موضوعي از منابع منتشر شده در كشور خاص يا به زباني خاص يا بدون حدود جعرافيايي و زباني .2پايگاه اطالعاتي ارجاعي اين پايگاه ها معموال جست و جو گر پايگاه را به نام يا نشاني شخص يا موسسه اي خاص و ... ارجاع مي دهند ،مثل انواع راهنماها. .3پايگاه اطالعاتي عددي در اين پايگاه ها اطالعات به صورت عددي با جداول يا سري هاي زمان نشان داده مي شود .مانند پايگاه اطالعتي آماري مركز آمار ايراني يا اطالعات آماري گمرك ايران و ... .4پايگاه اطالعاتي عددي-متني اين نوع از پايگاه ها شامل تركيبي از اطالعات عددي و متني است .بسياري از پايگاه هايي كه اطالعات شركتها را ارائه مي كنند .از اين نوع هستند. .5پايگاه هاي اطالعاتي خواص مواد اين نوع پايگاه ها شامل اطالعاتي در زمينه خواص فيزيكي ،شيميايي و مكانيكي مواد و تركيبات هستند. .6پايگاه هاي اطالعاتي تمام متن اين نوع پايگاه هاي اطالعاتي معموال حاوي متن كامل مناع اطالعاتي در يك يا چند زمينه موضوعي خاص است.مانند.drug information full text : .7پايگاههاي اطالعاتي تمام تصوير پايگاه هاي اطالعاتي تمام تصوير حاوي تصاوير كاملي از منابع اطالعاتي است .اين نوع اطالعات ممكن است شامل تصوير مقاله ،عكس ،جداول ،نقشه ،نمودار و ...باشد كه از طريق اسكنر با همان كيفيت وارد پايگاه ميشود .مانند Adonisكه نمونه اي از اين پايگاه ها است كه حاوي حدود 750مجله هسته پزشكي بر روي ديسك نوري است و در فارسي نيز "نمايه" را مي توان نام برد. .8پايگاه ها اطالعاتي چند رسانه اي پايگاه اطالعاتي چند رسانه اي پايگاهي است كه با استفاده از رسانه هاي مختلف از قبيل متن، عكس ،صوت ،تصاوير متحرك و گرافيك ،اطالعات بر روي محمل هاي گوناگون ذخيره و قابل بازيابي مي باشند .از مهمترين نظام هاي چند رسانه اي مي توان به نظام هاي فرامتني( Hyper )textو نظام هاي فرارسانه اي( )Hypermediaاشاره كرد.