بررسی خصیصههای شناسایی گسترههای فقر
Download
Report
Transcript بررسی خصیصههای شناسایی گسترههای فقر
فهرست مطالب
مقدمه
.1مبانی نظری
(فقر -گستره فقر شهری -بررسی خصیصههای شناسایی گسترههای فقر)
.2معرفی خصیصههای برگزیده و مدل به کاررفته در شناسایی
گسترههای فقر شهری
.3نمونه موردی (شهر کاشمر)
(وضعیت فعالیت شاغلین -وضعیت بارتکفل اقتصادی)
-4تجزیه و تحلیل یافتههای تحقیق
(استفاده از مدل کاربردی در شناسایی گستره فقر شهری و محلههای فرودست-
بررسی میزان اثرگذاری خصیصه های اقتصادی در شکل دهی و بسط
گسترههای فقر شهری)
نتیجهگیری
مقدمه
اگر شهرها را به عنوان پديده هاي «مكاني ـ زماني» كه در نقطهاي
خاص ايجاد می شوند ،و در فضا تكامل يافته و با گذشت زمان رشد
می يابند ،در نظر گيريم ،فقر نيز بخش جدا ناپذيری از اين پديده را
شکل داده که در نقاط شهری مختلف جهان با درجات گوناگونی
تبلور يافته است.
فقر را می بايد يک مقوله سياسی ـ اقتصادی معرفی نمود که حاصل
سازو کارهای نظام و نهادهای حاکم بر جامعه است.
مقدمه
آنچه که در مقوله فقر ،در حوزه شهرشناسی که خاص اين مقاله است،
اهميت می يابد "تبلور فضايی فقر" در شهرها است.
"تبلور فضايی فقر" در شهرها را می توان در قالب:
شکل گيری و بسط گستره های فقر، بافت های فرسوده، بافت های ناکارآمد، اسکان غيررسمی و حاشيه نشينی با مشکالت حاد در خصوصمهاجران فقير ،بيکاری ،اشتغال کاذب ،بار تکفل باال ،خشونت و
ناامنی (ونداليسم)
و مواردی چون از اين دست مشاهده نمود.
مقدمه
"پهنه های فقر" با اشکال ،عناوين و علل شکل گيری متفاوت خود در
شهرها ناظر بر محل اسکان بخشی از جمعيت است که از لحاظ
دستيابی به خدمات و امکانات شهری با محدوديت هايی روبرو بوده
و کيفيت زندگی در ابعاد مختلف آن (اجتماعی ،اقتصادی ،کالبدی ـ
فضايی و محيطی ) از شرايط مطلوبی برخوردار نيست.
عموم پژوهش های صورت گرفته ،عامل اقتصاد را به عنوان مهمترين
عامل در ايجاد گستره های فقر مطرح نموده است .در پژوهش
حاضر شناسايی اين گستره ها ،محدود به عامل اقتصاد نبوده و
تالش گشته تا عوامل موثر ديگری نيز مورد شناسايی قرار گيرند.
مقدمه
اهداف پژوهش:
شناسايی ساير عوامل موثر در شکلدهی و بسط گسترههای فقر ميزان ارتباط و همبستگی اين عوامل با گسترههای فقر ميزان ارتباط و همبستگی خصيصههای عامل اقتصادی با گسترههایفقر
روش تحقيق :روش تحقيق توصيفی ـ تحليلی
مقدمه
مراحل انجام پژوهش:
بررسی ادبيات فقر شهری استخراج خصيصه های عامل اقتصادی و ديگر عوامل موثر درشکل گيری و بسط پهنه های فقر
شناسايی و بررسی گستره های فقر شهری در شهر کاشمر (به عنواننمونه) مبتنی بر اين خصيصه ها در قالب دو مدل AHPو Delphi
ارزيابی ميزان اثر گذاری عوامل و خصيصه های اقتصادی به کمکتحليل های همبستگی آماری
ارائه يافته هاي جديدي در حوزه شناسايی گستره های فقر و ميزاناثرگذاری خصيصه های اقتصادی در اين ميان.
فقر
فقر :پديده ای است چند بعدی که با حوزه هايی چون اقتصاد،
جمعيتشناسی ،سياست ،روانشناسی ،جغرافيا ،شهرسازی و ...
ارتباط میيابد.
فقر
اساسا فقر به خواستههاي مادي
مرتبط ميشود
كه به دليل ابزارهاي ناكافي
در برآورده شدن حداقل
نيازها در زمينهي تأمين
خوراك ،مسكن ،بهداشت و
تحصيل بوجود ميآيد و اين
وضعيت با عدم دسترسي به
فرصتهاي شغلي و اعمال
تبعيضهاي مختلف حالت
وخيم تري به خود ميگيرد.
تعاریف فقر
:
/
:
/
:
/.
/.
:
Booth
Rowntree
Townsand
Sen
-
-
ADB
گستره های فقر
گسترههای فقر را میبايد بازنمود فضايی ـ مکانی فقر در پهنه های
شهری معرفی نمود.
گستره های فقر
شهر نشينی به شکل فزاينده در کشورهای
توسعه نيافته در حالی با مهاجرت های
سريع روستاييان اتفاق می افتد که
تمامی مهاجران قادر به سکنی گزينی
در گستره های مناسب شهری نبوده و
به واسطه فقر خود ،مکان هايی را
متناسب با درآمد انتخاب میکنند که
دارای استانداردهای پايينی از لحاظ
کيفيت زندگی هستند .در پی چنين
روندی است که پهنههای فقر در قالب
و گونههای متفاوت در شهرها شکل
گرفته و در گذر زمان بسط میيابند
).(UN_Habitat,2005
گستره های فقر
مرور متون مختلف نشانگر تلقی نسبتا مشابهی از پيامدها و اثرات سوء
شهرنشينی فزاينده در کشورهای جهان سوم است.
انباشتگی شهری ،شکاف شهری ـ روستايی و مهاجرت انبوه و به تبع
آن بزرگسازی شهری ،بيکاری و اشتغال کاذب و ناقص و شکل
گيری اقتصاد غيررسمی و معضل مسکن و فقر شهری را از جمله
پيامدهای شهرنشينی در جهان سوم قلمداد میکنند.
کمبود خدمات عمومی ،مسکن نامناسب و ناکافی ،پراکندهرويی و
توسعه آلونکی ،فقر شهری و بحران بهداشت را از جمله نتايج
شهرنشينی شتابان ذکر نمودهاند.
در خالل سی سال آينده از هر سه نفر در جهان ،يک نفر در مناطق
حاشيه شهرها و گستره های فقر زندگی خواهند نمود
).(UN_Habitat,2005
بررسیخصیصههایشناساییگسترههایفقر
جلوههايی از گسترههای فقر شهری :حاشيه نشينی ،اسکان غير رسمی،
بافتهای فرسوده ،بافتهای قديمی و تاريخی شهرها بازمانده از
چرخه توسعه شهرها که امروزه مامن مهاجران و فقيران شهری
است.
بررسیخصیصههایشناساییگسترههایفقر
اين خصيصهها به طور مستقيم با ماهيت ساکنان پهنههای فقر که عموم
آنها را فقيران و مهاجران شکل میدهند ،ارتباط میيابد .افرادی که
عموما از لحاظ اجتماعی و اقتصادی ضعيف هستند در مکان هايی
از شهر سکنی می گزينند که از لحاظ مولفه های محيطی و کالبدی
نابسامان و ناکارآمد بوده تا شايد هزينه های کمتری بر ايشان تحميل
شود.
اين خصيصه ها را در يک دستهبندی کلی ،می توان در قالب چهار
مولفهي اقتصادی ،اجتماعی ،کالبدی و محيطی طرح نمود.
بررسیخصیصههایشناساییگسترههایفقر
معيارها و محرکهايی به عنوان گونه ای از گستره های فقر:
فضاهای خالی و بدون استفاده در پيرامون شهرها که در شيب تندقرار گرفته باشند
فضاهای خالی و بدون استفاده در نزديکی راه ،رودخانه ،بازار وپرستشگاه و يا شيب کم واقع شده باشد
(پژوهش مدل سازی رشد سکونتگاههای غيررسمی
) (ISGMدر شهر يااوندي (پايتخت کامرون) –
سال 2004دانشگاه ملبورن)
بررسیخصیصههایشناساییگسترههایفقر
گسترههای فقر در ايران به مکان گزينی اين پهنهها در مکانهايی که از نظر
محيطی و يا مصنوع با مشکالتی چون :قرارگيری در حريم گسلها،
رودخانهها ،دکلهای فشار قوی برق ،مناطق ناکارآمد و رهاشده شهری و
وامانده از چرخه توسعه مواجه می باشند.
معرفیخصیصههایبرگزیدهومدلبه
کاررفتهدرشناساییگسترههایفقرشهری
تعيين محدوده گستره های فقر از اقدامات اوليه برنامهريزي و
سياستگذاري جهت ورود به اينگونه گستره ها به شمار ميرود .لذا
جهت شناسايي و پهنهبندي چنين گستره هايی ،نياز به شناخت
خصيصه های موثری است كه بتوان آن ها را در سکونتگاه های
شهری مورد بررسی قرار داد.
پژوهش حاضر به واسطه رويکرد خود که در حوزه شهرسازی مطرح
می شود ،نگاهی کل گرا به اين گستره ها داشته و آن ها را حاصل
بر هم نهی مولفه های اجتماعی ،اقتصادی ،محيطی و کالبدی می-
داند.
معرفیخصیصههایبرگزیدهومدلبه
کاررفتهدرشناساییگسترههایفقرشهری
با شناخت خصيصههای تحليلی گستره های فقر ،نياز به مدلهای
كاربردي و بهينهای است که بتوان در قالب آن به سنجش ،ارزيابی،
اثرگذاری و همبستگی اين خصيصه ها در قالب چهار مولفه مورد
نظر پرداخت.
با بررسيهاي به عمل آمده و مطالعات مبسوط صورتگرفته در اين
حوزه ،استفاده همزمان از دو مدل AHPو Delphiمورد توجه
قرار گرفت .بدينصورت كه در سطح مولفه ها و براي
بدست آوردن اهميت نسبي آنها از روش وزندهي AHPو در
سطح خصيصه ها از روش وزندهي Delphiاستفاده شد.
نمونه موردی (شهر کاشمر)
تجزیه و تحلیل یافتههای تحقیق
-1استفاده از مد ل کاربردی در شناسایی گستره فقر شهری و
محلههای فرودست
در اين بخش از ارزيابی در مجموع از 4مولفه اجتماعی ،اقتصادی،
کالبدی و محيطی استفاده شده است .امتياز اين چهار معيار اصلی
نسبت به يکديگر با استفاده از روش AHPبدست آمده است.
در خصوص هر يک از مولفه های چهارگانه تحليلی در مجموع از
30خصيصه به تفکيک 8اجتماعی 5 ،اقتصادی 13 ،کالبدی و 4
محيطی استفاده شده است.
نتيجهی هر يک از عوامل توسط نرم افزارهای GISبصورت نقشههای
رستر ارائه شده است .هرچه رنگ تيرهتر ميشود بيانگر فقر
بيشتر گستره ها در سنجش خصيصه های مورد نظر در شهر
میباشد
نمودار میلهای خصیصههای کالبدی شناسایی گستره فقر
دسترسی خدمات
نسبت خدمات
شکل شبکه
عرض شبکه
دانه بندی قطعات
شکل قطعات
کیفیت قطعات
جنس نما قطعات
سطح اشغال قطعات
دسترسی به آب
دسترسی به برق
دسترسی به گاز
دسترسی به تلفن
نمودار میلهای خصیصههای اجتماعی شناسایی گستره فقر
مهاجرت
خانوار در واحد
نفر در واحد
تراکم جمعیتی
تعداد خانوار
میزان با سوادی
جوانی جمعیت
نسبت جنسی
نمودار میلهای خصیصههای اقتصادی شناسایی گستره فقر
قیمت
نرخ بیکاری
بار تکفل
میزان درآمد
اجاره امالک
نمودار میلهای خصیصههای محیطی شناسایی گستره فقر
حرایم
مجاورت با
کاربری مزاحم
بستر رودخانه
شیب اراضی
تجزیه و تحلیل یافتههای تحقیق
نتیجهزیرمعیارهایاقتصادي
نتیجهزیرمعیارهایاجتماعي
تجزیه و تحلیل یافتههای تحقیق
نتیجهزیرمعیارهایکالبدی
نتیجهزیرمعیارهایمحیطي
تجزیه و تحلیل یافتههای تحقیق
نتيجه نهايی فقرشهری
حاصله از 4مولفه مورد پژوهش
تجزیه و تحلیل یافتههای تحقیق
-2بررسی میزان اثرگذاری خصیصه های اقتصادی در شکل دهی و
بسط گسترههای فقر شهری
بررسی ميزان اثرگذاری خصيصه های در قالب 4مولفه مورد
بررسی،
حکايت از بيشترين اثرگذاری مولفه محيطی با 76درصد و کمترين
ميزان همبستگی مولفه اجتماعی ،با 54درصد در شکل گيری و
بسط گستره های فقر دارد.
در اين ميان مولفه اقتصادی که عليرغم عموم نظرات ،از بيشترين
ميزان همبستگی با گستره های فقر برخوردار است با 57درصد
همبستگی از ميان 4مولفه ،در ردهي سوم همبستگی قرار میگيرد.
نتیجه گیری
بر خالف تصورات عام کارشناسان ،که عامل اقتصاد با گسترههای
فقر شهری از باالترین همبستگی برخوردار است،
دو عامل محیطی و کالبدی به نسبت از بیشترین همبستگی
برخوردارند؛
هرچند باید توجه داشت که عوامل کالبدی و محیطی نیز خود متاثر از
ابعاد اقتصادی و اجتماعی هستند و در واقع ابعاد کالبدی و محیطی
شاخص های مشخص تری از فقر هستند.
نتیجه گیری
برخالف آن که در نگاه اول
گسترههای فقر شهری از حیث
درآمد دارای بیشترین معضل
به شمار می آیند ،اما این گونه
نبوده و درآمد تنها به میزان
%22با این پهنهها ارتباط می
یابد و بیشترین اثرگذاری در
خصوص مولفه اقتصاد مربوط
به خصیصه های بیکاری و
بارتکفل است.
نتیجهگیری
از اين رو در حوزه اقتصاد با توجه به ميزان باالی اثرگذاری دو
خصيصه بيکاری و يا به بيان بهتر اشتغال در بخش غير رسمی و
بارتکفل در شکل دهی و بسط گستره های فقر ،راهبردهايی می توانند در
کاهش چنين گستره های شهری موثر واقع شوند ،که موجبات کاهش دو
خصيصه مذکور را مورد هدف قرار دهند.
لذا انديشيدن تمهيداتی جهت کارآفرينی پايدار و رسمی برای اهالی اين
پهنه ها می تواند به بهبود اوضاع در چنين پهنههايی منجر شود .اين
تمهيدات در بسياری از موارد نيازمند سرمايه گذاری های گران
قيمت دولت محلی نبوده و می تواند با اعمال سياست های تشويقی
مناسب ،موجبات به مشارکت در آوردن سرمايه خود اهالی در چنين
پهنه ها شود .ظرفيت مذکور را که نتيجه مشارکت دهی و حمايت از
NGOهای محلی در چنين پهنه هايی است ،می بايد به عنوان
پايدارترين منبع در توانمندسازی پهنه های مذکور دانست.
نتیجهگیری
پژوهش حاضر به واسطه چندبعدی بودن مسائل هر يک از چنين
پهنه هايی ،از تجويز راهبردهای راديکالی در خصوص پروژه های
اقتصادی صرفنظر نموده و چاره کار را در مطالعات اجتماعی،
اقتصادی ،کالبدی ويژه و مختص به هر يک از چنين پهنه هايی و
آگاهی رسانی از مشکالت و معضالت ،جلب اعتماد و برانگيختن
حس مشارکت در پهنه های فقر شهری می داند .مشارکتی که از آن
به عنوان حلقه مفقود مواجهه با شهرنشينی و شهرسازی کشورمان
می بايد ياد نمود.
همچنين نتايج همبستگی بين عوامل و گسترههای فقر شهری از آن
حکايت دارند که راهکارهايی که منجر به بهبود وضعيت محيطی و
کالبدی اين گستره ها می شوند ،میتوانند به خارج نمودن اين
گسترهها از فقر شهری و بهبود بخشيدن به اقتصاد آنها کمک نمايد.
راه کار های پشنهادی جهت اجرا
درنظرگرفتن تاثير گذاری کليه مولفه های اقتصادی ،اجتماعی،
محيطی و کالبدی در گستره های فقر شهری
تعريف و مکان گزينی پهنه های مناسب توسعه ای برای سکونت و
اشتغال مهاجرين و اقشار کمدرآمد
جلوگيری از شکلگيری پهنههای نامناسب سکونت در گسترههای
مستعد فقر شهری
کارآفرينی برای ساکنان گسترههای فقر جهت خروج افراد از
اشتغالهای غيررسمی و غيرقانونی
انجام پروژههای محرک اقتصادی جهت جذب مراجعين اين پهنهها و
رونق بخشيدن به اشتغال رسمی
راه کار های پشنهادی جهت اجرا
ايجاد امنيت اجتماعی در اين پهنهها جهت جلوگيری از فعاليتهای
غيرقانونی و اشتغال های کاذب
جلب اعتماد و برانگيختن مشارکت و بهره گيری از ساکنان و اعمال
سياست های تشويقی مناسب در جهت بهبود وضعيت زندگی ساکنان
اين پهنه ها
خدمات رسانی و برطرف نمودن مشکالت زيستمحيطی و کالبدی
اين پهنهها
بهبود کيفيت و تراکم مطلوب ساخت در اين پهنه ها
رفع ضعف زيرساخت های عمومی در اين پهنه ها
منابع و ماخذ
o
ابلقی ،علی رضا (« .)1383يک هفتم جمعيت کشور حاشيه نشيناند» ،ماهنامه شهر و ساختمان ،سال دوم شماره 9و.10
o
o
برکپور ،ناصر ،اسدی ،ايرج ( « )1388مديريت و حکمروايی شهری» ،تهران ،انتشارات دانشگاه هنر.
بمانيان ،محمدرضا ،رضايیراد ،هادی ،مهرداديان ،امير ( « .)1388سنجش اثرات مهاجرت بعنوان مهمترين عامل در تشخيص
گسترهی فقر شهری و سکونتگاههای غير رسمی با استفاده از ،»GISپنجمين همايش مهاجرت در ايران ،دانشگاه علوم پزشكي تهران.
پاتر ،رابرت ،وايونز ،سلی لويد« ،)1384(،شهر در جهان در حال توسعه» ،ترجمه کيومرث ايراندوست و ميترا احمدی ،تهران،
انتشارات سازمان شهرداریها و دهياریهای کشور.
پاليزبان ،سياوش ،جودکی ،محمدرضا ،رضويان ،محمدتقی(« .)1389اسکان غير رسمی و فقر مسکن ـ مطالعه موردی :شهر
پاکدشت» ،فصلنامه جغرافيايی آمايش محيط ،انتشارات دانشگاه آزاد اسالمی واحد مالير ،شماره .11
پيران ،پرويز («.)1374شهرنشينی شتابان و ناهمگون» ،مجله اطالعات سياسی ـ اقتصادی ،شماره 3
پبران ،پرويز («.)1381بازهم در باب اسکان غير رسمی ،مورد شيرآباد زاهدان» ،مجله هفت شهر ،سال سوم شماره 9و.10
خدادادکاشی ،فرهاد ،باقري ،فريده ،حيدري ،خليل ،خداداد كاشي ،اميد ( « .)1381اندازه گيري شاخص هاي فقر در ايران كاربرد انواع
خط فقر ،شكاف فقر ،شاخص فقر» ،گروه پژوهشي آمارهاي اقتصادي ،تهران.
خدادادكاشي ،فرهاد (« .)1377اندازه گيري فقر در ايران برحسب خصوصيات اجتماعي و اقتصادي خانوارها :كاربرد شاخص سن در
ايران» ،پژوهشنامه بازرگاني ،فصلنامه شماره . ٨
حائری ،محمد رضا ،منصور رضايی ،مجيد ( « .)1389کارگاه بافت فرسوده» ،برگزار شده در جامعه مهندسان مشاور ايران،
تهران.
شکويی ،حسين « .)1373( ،ديدگاههای نو در جغرافيای شهری» ،تهران ،انتشارات سمت.
مرکز آمار ايران ( ،)1385سرشماری عمومی نفوس و مسکن.
مرصوصي ،نفيسه ( « .)1383توسعه يافتگي و عدالت اجتماعي شهر تهران» ،فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي ،شماره .14
مهندسين مشاور پرداراز؛ "ساماندهی بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهر کاشمر".1387 ،
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
منابع و ماخذ
o Townsend, Peter, 1985, “Asociological Approach to Measurement of Poverty: a
Rejoinder to Professor Amartya Sen” Oxford Economic Papers.
o Mansoor Rezaee,Majid ,Esmaeily,Shabnam,2010. “Transformation of Public Space
Leads
to
Transformation
of
Neighborhood
Identity”,14th
IPHS
Conference,Istanbul,Turky.
o Milin,Diana;Saterthwaith,David,(2004).“Empowering Squatter Citizen” (Local
Government, Civil Society and Urban Poverty Reduction,Earth Scan), London.
o UN-Habitat (2005). Slums of the word,the face of urban poverty in the new
millennium.
o http://www.unhabitat.org/
o http://www.anthropolgy.ir/