Transcript ҮСХ, МЭЗСГ-ын ЭЗСХ-ийн дарга Р.Баасанжав ppt

“Далд эдийн засгийг ил болгох, эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй
тэмцэх” сэдэвт зөвлөгөөнд зориулав.
Далд эдийн засгийг
хэмжих нь
ҮСХ, МЭЗСГ-ын ЭЗСХ-ийн дарга
Р. Баасанжав
2012-03-29
1
I.
ДЭЗ-ийн талаарх ойлголт, тооцооны арга зүй
II. МУ-д ДЭЗ-ийг тооцож буй байдал
III. Цаашид хийгдэх ажил
2
Арга зүйн баримт бичгүүд:
• Үндэсний тооцооны систем 1993 (ҮТС 93, 2008)
• “Далд эдийн засгийн хэмжээг тооцох” гарын авлага
(2002) – ЭЗХАХБ, ОУВС, ОУХБ, ТУХНОСХ
• “ДНБ-д ДЭЗ-ийг тооцож, тусгах нь” (1998, 2008) –
НҮБ, ЕХ (улс орнуудын практик)
3
I. ДЭЗ-ийн талаарх ойлголт, тооцооны арга зүй
Далд эдийн засаг (ДЭЗ):
• ДНБ-ий тооцоонд хамрагдаагүй хэсгийг бүртгэгдээгүй
эдийн засаг буюу далд эдийн засаг гэж тодорхойлж байна.
• ҮТС-ийн үйлдвэрлэлийн хүрээнд багтах үйл ажиллагаанаас
статистикийн ажиглалтад бүрэн тусгагдахгүй байгаа “үйл
ажиллагааны” хүрээг аль болох багасгаж, ДНБ-ий тооцоонд
хамруулахад статистикийн байгууллагын үйл ажиллагаа
чиглэгдэнэ.
4
I. ДЭЗ-ийн талаарх ойлголт, тооцооны арга зүй
I.1 ДЭЗ-ийн талаарх ойлголт
ДЭЗ-ийн асуудал бүхий талбар, түүний төрөл:
ДЭЗ-ийн асуудал бүхий талбар
1.
Далд үйлдвэрлэл (татвар, НДШ төлөх,
стандартыг мөрдөхөөс зайлсхийх)
Түүний төрөл
N1-Бүртгэгдээгүй үйлдвэрлэгчид далд/нууц
2. Хууль бус үйлдвэрлэл (хар тамхи,
биеэ үнэлэх, .)
N2-Хууль бус үйлдвэрлэгчид
3. Албан бус секторын үйлдвэрлэл (өрх)
N3- Бүртгүүлэх шаардлагагүй
үйлдвэрлэгчид
4. Өрхийн өөрийн хэрэглээний үйлдвэрлэл
N4 - Судалгаанд хамрагдаагүй,
бүртгэлтэй хуулийн этгээд
5. Мэдээллийн бүрэн бус байдал (ААН-ийг
мэдээлэлд хамруулаагүй, ААН мэдээлэл
өгөөгүй, буруу мэдээлсэн, боловсруулалтын
алдаа )
N5 - Судалгаанд хамрагдаагүй,
бүртгэлтэй бизнес эрхлэгч
N6- Мэдээллийг “буруу” өгсөн
үйлдвэрлэгчид
N7- Бусад
5
I. ДЭЗ-ийн талаарх ойлголт, тооцооны арга зүй
N1. Бүртгэгдээгүй (далд) үйлдвэрлэгчид:
• Татвар, НДШ төлөхөөс татгалзаж, бүртгүүлээгүй
үйлдвэрлэгчид.
Ихэнхдээ татвар төлөх босго түвшингээс дээгүүр
борлуулалттай, жижиг нэгжүүд байна (гар урлал, барилгын
засвар үйлчилгээ эрхэлдэг жижиг нэгжүүд).
• Тооцоонд ашиглах арга: Бүтээмжид суурилж тооцох
арга (АХС), эрэлтэд суурилсан арга, бүтээгдэхүүний
урсгалын арга.
I. ДЭЗ-ийн талаарх ойлголт, тооцооны арга зүй
N2. Хууль бус үйлдвэрлэгчид:
• Хууль бус үйл ажиллагаа эрхлэгчид
Биеэ үнэлэх, хулгайлагдсан зүйлс борлуулах, мансууруулах
бодис худалдах, хууль бусаар бараа хил давуулах,
зөвшөөрөлгүй хуулбарлах, мөрийтэй тоглоом гэх мэт .
• Тооцоонд ашиглах арга: тоо хэмжээ*үнийн арга,
нэгжийн дундаж хэрэглээ, экспертийн үнэлгээ
I. ДЭЗ-ийн талаарх ойлголт, тооцооны арга зүй
N3. Бүртгүүлэх шаардлагагүй үйлдвэрлэгчид:
• Өөрийн хэрэгцээнд зориулсан үйлдвэрлэл
өөрийн эцсийн хэрэглээнд зориулж үйлдвэрлэл явуулж
байгаа болон хувьдаа орон сууц барих, засварлах үйл
ажиллагаа
• Тооцоонд ашиглах арга: ӨНЭЗС, барилга барих
зөвшөөрөл,
бүтээгдэхүүний
урсгалын
арга,
захиргааны мэдээлэл, цаг ашиглалтын судалгаа.
I. ДЭЗ-ийн талаарх ойлголт, тооцооны арга зүй
N4. Судалгаанд хамрагдаагүй, бүртгэлтэй хуулийн
этгээд:
• Хуулийн этгээд нь бүртгэгдсэн хэрнээ БР болон
ААН-ийн судалгаанд хамрагдаагүй, орхигдсон
БРС-д бүртгэгдээгүй, үзүүлэлтүүд нь шинэчлэгдээгүй
буюу буруу байгаа хуулийн этгээд гэх мэт.
• Тооцоонд ашиглах арга: БР-ийн чанарын судалгаа,
БР-ийн шинэчлэх явцыг хянах, бусад захиргааны
мэдээлэлтэй харьцуулан шалгах
I. ДЭЗ-ийн талаарх ойлголт, тооцооны арга зүй
N5. Судалгаанд хамрагдаагүй бизнес эрхлэгч:
• БРС-д хамрагдаагүй бизнес эрхлэгчид
БРС-д зарим төрлийн бизнес эрхлэгчдийг бүртгээгүй
байдаг: чөлөөт уран бүтээлч: жүжигчид, тамирчид,
сэтгүүлч, зөвлөх, багш, зохиолч гэх мэт.
• Тооцоонд ашиглах арга: бусад захиргааны
мэдээлэлтэй харьцуулан шалгах, орлогын тайлан,
тусгайлсан судалгаа.
I. ДЭЗ-ийн талаарх ойлголт, тооцооны арга зүй
N6. Мэдээллийг “буруу” өгсөн үйлдвэрлэгчид:
• Орлогын татвар болон НӨАТ, НДШ төлөхөөс
зайлсхийхийн тулд орлогоо дутуу мэдээлэх эсвэл зардлаа
илүү тайлагнадаг үйлдвэрлэгчид.
орлогоо нуух, хоёрдогч үйл ажиллагаа нь нуугдмал байх,
баримтгүйгээр бэлэн мөнгөөр төлбөр хийх, НӨАТ-ыг хуурамчаар
үйлдэх гэх мэт.
• Тооцоонд ашиглах арга: татварын аудитын мэдээллийг
ашиглах, дундаж цалин болон ашгийг харьцуулах,
зардал/ үйлдвэрлэлтийн харьцаа, тусгайлсан судалгаа
болон экспертийн үнэлгээ.
I. ДЭЗ-ийн талаарх ойлголт, тооцооны арга зүй
N7. Бусад:
• N7a: мэдээлэл нь бүрэн биш, мэдээлэгч шууд нөхөх
боломжгүй,
• N7b: боловсруулалтын үеийн алдаа.
• Тооцоонд ашиглах арга:
N7а: биетээр олгосон цалин, хөлс, зах зээлийн
үйлдвэрлэгчийн өөрийн эцсийн хэрэглээнд зориулсан
үйлдвэрлэлт, гарын мөнгө
N7b: үнэлгээний арга техник, засварлалтыг сайжруулах
I. ДЭЗ-ийн талаарх ойлголт, тооцооны арга зүй
• ДЭЗ-ийг тооцох микро, макро загварчлалын арга (мөнгөний арга,
ерөнхий үзүүлэлтийн арга буюу цахилгаан эрчим хүчний арга, далд
хувьсагчийн арга)
• ДЭЗ-ийг ДНБ-ий тооцоонд тусгах аргууд:
–
Нийлүүлэлтэд суурилсан арга
•
–
Нэгжийн бүтээмжид суурилсан арга
•
–
Өрхийн эрүүл мэнд болон хувийн үйлчилгээний хэрэглээг тооцохдоо
ашигласан бүтээгдэхүүнийг түүхий эд, материалаар авах
Орлогод суурилсан арга
•
–
Өрхийн судалгаа: ажиллах хүчний нийлүүлэлт
Эрэлтэд суурилсан арга
•
–
Барилга угсралтын ажлыг барилгын материалын ашиглалтад үндэслэн
тооцох
Захиргааны мэдээлэл: орлогын мэдээлэл
Бүтээгдэхүүний урсгалын арга
13
I. ДЭЗ-ийн талаарх ойлголт, тооцооны арга зүй
ДНБ-д ДЭЗ-ийн эзлэх хувь
Улс
Армен
Азербайжан
Беларус
Гүрж
Казакстан
Киргизстан
Молдов
ОХУ
Тажикстан
Туркменистан
Украйн
Узбекистан
он
2003
2003
2003
2004
2003
2003
2001
2003
...
2005
2003
...
Эзлэх хувь
28.9
20.7
10.7
28.3
21.6
17.0
31.6
24.3
25.0
18.1
17.2
29.0-30.0
N1
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
N2
*
*
*
N3
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
N4
N5
*
*
*
*
*
*
*
*
*
N6 N7
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
Эх үүсвэр: “Үндэсний тооцоон дахь Далд эдийн засаг (улс орнуудын
туршлага)”, 2008, НҮБ, ЕХ
II. МУ-д ДЭЗ-ийг тооцож буй байдал
• Түүхэн мэдээлэл:
1999: Билл Бикалис “Албан бус секторын судалгаа”,
АНУХА (25.3 мян. нэгж, 5салбар, ДНБ 13.3%, )
2004: Худалдаа, тээврийн салбарын албан бус секторын
судалгаа, ШУТС (49.5 мян.нэгж, ДНБ 15.4%)
15
II. МУ-д ДЭЗ-ийг тооцож буй байдал
• Түүхэн мэдээлэл:
2007-2008: “Хувиараа хөдөлмөр эрхлэлтийн
судалгаа”, АНДЭЗНК (138.1 мян.нэгж, ДНБ
10.9%)
2007: НАХ, СХТ, 2005 ( ДНБ 13.3%)
16
II. МУ-д ДЭЗ-ийг тооцож буй байдал
• Нийт ДНБ, ДЭЗ-ийн нэмэгдэл өртгийн дүн:
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Нийт ДНБ
(тэрбум төг)
3 041.4
4027.6
4956.6
6555.5
6590.6
8 414.5
10829.7
Үүнээс: ДЭЗ
405.1
424.3
462.2
747.4
783.2
845.4
918.7
эзлэх хувь
13.3
10.5
9.3
10.9
11.9
10.0
8.5
17
III. Цаашид хийх ажил
•
Байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг
тодорхойлох (ҮСХ, СЯ, ТЕГ, гааль, цагдаа ... )
•
ДЭЗ-ийн талаарх судалгаануудын нэгдмэл
байдлыг хангах, мэдээлэл солилцох (Өршөөлийн
тухай хууль, хар тамхины хэрэглээ, ...)
•
МОНСТАТ төсөл хэрэгжиж байгаа: НАХ, СХТийг 2010 оны гүйцэтгэлээр байгуулах, ДЭЗ-ийн
судалгаа явуулж, үр дүнг ДНБ-ий тооцоонд тусгах
18
Засгийн газрын III байр Бага тойруу -44
Улаанбаатар -11, Монгол улс
Утас: (976) – 51 - 261560
Факс: (976) -11 - 324518,
(976) -11 - 329125
Цахим хуудас: www.nso.mn
19