Transcript Biznesi dhe mjedisi i jashtëm i tij

Biznesi dhe mjedisi i
jashtëm i tij
Prof. dr. Besim Beqaj
Objektivat e ligjeratës





Rendësia e mjedisit të jashtëm të
biznesit
Megamjedisi dhe elementet e tij
Mikromjedisi dhe elementet e tij
Evoluimi i rolit të biznesit në shoqëri
Përgjegjësitë sociale të biznesit
Ndikimi i makromjedisit mbi biznesin
Faktorët
ekonomik
Faktorët politikoligjor
Organizatat e
biznesit
Faktorët
teknologjik
Faktorët sociokulturor
Faktorët
ndërkombëtar
Ndikimi i mikromjedisit mbi biznesin
Klientet
Partnerët
Organizata e
biznesit
Furnitorët
Fuqia punëtore
Sindikatat
Konkurrentët
Rregullatorët
Të diplomuarit më të suksesshëm të universiteteve në të
ardhmen do të jenë ata që do të mund të gjinden në
autostradën e informacionit.
INTERNET-i është një rrjet i pajisjeve kompjuterike dhe
të telekomunikacionit i cili i lidh njerëzit gjithandej botës
në një sistem unik komunikimi. Informatat mbi gati
secilën temë që mund ta imagjinoni tani mund të gjinden
në internet.
Pa marrë parasysh profesionin të cilin e zgjidhni, gjasat
janë se ju do të bëheni më produktiv nëse përdorni
teknologjitë më të reja, përfshirë këtu kompjuterët,
modemet, fakset, etj.
5
Konkurrenca në mes të bizneseve kurrë nuk ka qenë më e
madhe se sot. Disa kompani e kanë gjetur përparësinë e
tyre konkurruese duke u fokusuar në prodhimin e
produkteve të cilësisë së lartë. Synimi i shumë kompanive
është që të kenë zero defekte – asnjë gabim në
produktet e tyre. Disa kompani si MOTOROLA në SHBA dhe
TOYOTA në Japoni i janë afruar përmbushjes së këtij
standardi.
Megjithatë, për ruajtjen e përparësisë konkurruese nuk
mjafton vetëm prodhimi i një produkti cilësor. Sot
kompanitë duhet të ofrojnë produkte CILESORE dhe
SHERBIME të jashtëzakonshme për ÇMIME konkurruese.
Për këtë arsye sot kompania General Motors (GM) po
zhvillon fabrika për prodhimin e veturave në Argjentinë,
Poloni, Kinë, Tajlandë. Kombinimi i cilësisë dhe krahut të
lirë të punës me koston e minimizuar të distribucionit ka
rezultuar me tregje më të mëdha dhe rritje afatgjate të
GM-së.
Mjedisi i Biznesit në Kosovë
Perspektiva
Makroekonomike
Të dhënat statistikore jo të plota
•Investimet
•Prodhimi
•Popullsia
•Niveli i papunësisë
E ndodhur në qendrën e Ballkanit Perëndimor, me një
hapësire prej rreth 10.908 km2, Kosova e ka një popullsi
prej 2 milion banorëve. Rreth 90% të banorëve janë
shqiptarë, ndërsa 10% pakica, duke përfshirë këtu: serbë,
boshnjak, romë, goran dhe turq.
Densiteti dhe nataliteti i popullsisë janë më të lartit në
Evropë. Shumica e banorëve të Kosovës janë të rinj,
ndërsa 64% prej tyre janë nën moshën 30 vjeç, kurse
vetëm 5% mbi 65 vjeç. Studimet demografike tregojnë se
në dekadën e ardhshme popullsia e Kosovës pritet të rritet
me përqindje mesatare prej 1.6 – 1.8 %.
Kosova ka përjetuar imigrime të konsiderueshme ndërsa ¼
e popullsisë së saj nuk jeton në Kosovë (por ka emigruar
kryesisht në Evropën Perëndimore).
Në bazë të standardeve të saja ekonomike Kosova
konsiderohet të jetë shtet në zhvillim, me një BPV për kokë
banori prej 1200 euro dhe një indeks të zhvillimit njerëzor prej
0.735 (Riinvest 2005).
Indeksi i Zhvillimit Njerëzor (IZN) është një matje e niveleve
të varfërisë, analfabetizmit, edukimit, kohëzgjatjes së jetës,
lindjes së fëmijëve dhe faktorëve të tjerë, dhe faktorëve të tjerë
për shtetet anë e mbanë botës. Ky indeks përdoret për të
përcaktuar nëse një shtet i përket botës së parë, të dytë apo të
tretë. Dhjetë shtetet më të zhvilluara e kanë IZN-në në mes të
0.963 dhe 0.878, kurse dhjeshtë shtetët e fundit në listë në mes
të 0.281 dhe 0.379.
Megjithatë, duke qenë se është shtet që ka dal nga lufta dhe
që po kalon nëpër procesin e transicionit, Kosova përballet me
shumë pengesa në zhvillim dhe karakterizohet me disa
kontraste në profilin e saj makroekonomik. Për shembull, BPK-ja
e tejkalon BPV-në me rreth 21%, eksportet i mbulojnë importet
me vetëm 8%, papunësia është shumë e lartë në 39-49%,
Parlamenti i Kosovës i ka aprovuar këto ligje, të miratuara edhe nga
Përfaqësuesi Special i Sekretarit Gjeneral të OKB-së, që ndërlidhen me
zhvillimin e ekonomisë Kosovare.
1. Ligji për hipotekat
2. Ligji për krijimin e regjistrimin e pronës;
3. Ligji për tregtinë me botën e jashtme
4. Ligji për mbrojtjen e ambientit
5. Ligji për inspektoratin e punës
6. Ligji për menaxhimin e financave publike
7. Ligji për farërat
8. Ligji për taksen mbi pasuritë e patundshme (si dispozitë e UNMIK 2003/29);
9. Ligji për kooperativat bujqësore;
10. Ligji për planifikimin hapësinor;
11. Ligji për siguri në punë, mbrojtje të shëndetit e ambientit të punës
12. Ligji për pesticidet;
13. Ligji për ndryshimin dhe shtimin e ligjit 2003/2 mbi menaxhimin e
financave;
14. Ligji për inspektoratin sanitar’
15. Ligji për kadastrat;
16. Ligji për
17. Ligji për
18. Ligji për
19. Ligji për
20. Ligji për
21. Ligji për
22. Ligji për
23. Ligji për
2004/52)
24. Ligji për
25. Ligji për
26. Ligji për
27. Ligji për
28. Ligji për
29. Ligji për
30. Ligji për
31. Ligji për
32. Ligji për
33. Ligji për
transportimin e produkteve të rrezikshme
njësitë matëse
materialin fidanor;
ndërtimin;
aktivitetet hoteliere dhe turistike;
mbrojtjen e konsumatorit;
tregtinë e brendshme
taksën personale në të ardhura ( si shtesë e UNMIK
taksën mbi profit (si dispozitë e UNMIK 2004/51);
trashëgiminë
punët në metalet e çmuara;
mbrojtjen e ajrit nga ndotja;
blegtorinë;
lotaritë;
konkurrencën;
administratën tatimore dhe procedurat;
patentat;
korrupsionin;
• Madhësia
• Aktiviteti
• Formati ligjor
Madhësia
Shqyrtimi i ndërmarrjeve është bërë në bazë të
numrit të punëtorëve dhe llojeve të ndërmarrjeve si
në vijim:
• Mikro-ndërmarrjet, ndërmarrjet me 1 deri në 9
punëtorë;
• Ndërmarrjet e vogla, ndërmarrjet me 10 deri 49
punëtorë;
• Ndërmarrjet e mesme, ndërmarrjet me 50 deri 249
punëtorë;
Aktiviteti
Ndërmarrjet e vogla janë shqyrtuar gjithashtu edhe në bazë të
aktivitetit të tyre ekonomik të ndarë në 17 sektorë:

















Agrokultura, gjuetia dhe pylltaria
Peshkimi;
Industria e minierave (qymyr, linjit dhe minerale të tjera)
Prodhimtari
Furnizim me energji elektrike, gas dhe ujë të ngrohtë
Ndërtimtari
Shitje me shumicë dhe pakicë, riparim i veturave dhe motoçikletave dhe
artikujve të tjerë për përdorim personal dhe shtëpiak
Hotele dhe restorante;
Transport, magazina dhe trafik;
Ndërmjetësimet financiare;
Shërbimet e patundshmërisë, qiradhënies dhe shërbimeve të aktivitetit të
biznesit
Administrimi publik dhe i mbrojtjes, sigurimi i obliguar social
Edukimi
Mbrojtja shëndetësore dhe shoqërore;
Aktivitetet e tjera shoqërore për shërbime personale (pastrim, heqje e
ujërave
të ndotura)
Ekonomitë private familjare me personel të punësuar;
Organizata dhe trupa ndërkombëtare;
Formati ligjor
Shqyrtimi
përfshin
formatin
ligjor
organizatave të biznesit të cilat janë
ngjashme me ato të shteteve evropiane:
Ndërmarrje e pavarur tregtare;
• Partnership i përgjithshëm ;
• Partnership i kufizuar;
• Kompani me përgjegjësi të kufizuara;
• Shoqëri aksionare;
• Kompani e huaj;
• Ndërmarrje në pronësi shoqërore;
• Ndërmarrje publike;
• Kooperativë bujqësore.
•
të
të
98%
Numri më i madh (98%) i ndërmarrjeve private në
Kosovë përbëhet nga ndërmarrjet që punësojnë 1
deri në 9 punëtor. Ato me 10-49 punëtorë
përfaqësojnë 1.7% të ndërmarrjeve kurse ato me
50-249 punëtorë përbëjnë vetëm 0.2% të
ndërmarrjeve.
Kjo
demonstron
se
mikrondërmarrjet (ato që punësojnë prej 1 deri 9
punëtorë) janë punëdhënësit më të mëdhenj në
Kosovë, por edhe në tërë rajonin.
Mikro
1.70%
0.20%
0%
Te Vogla
Te Mesme
Te Medha
Ndonëse është e vështirë të ndërtohen
indikatorë të plotë për performansën e tyre,
për shkak të mungesës së raportimit
(ekonomia informale), në përdorim vihen
shifra të përafërta për të dëshmuar rritjen e
NVM-ve:
Për ta ilustruar rritjen e këtyre ndërmarrjeve
do ta përdorim rritjen e numrit të punëtorëve
të tyre.
Krahasimi 2007 -2008:
31% Rritje
60% Njësoj
9% Rënie
Ndërmarrjet janë të klasifikuara për nga aktiviteti
si prodhuese, tregtare dhe shërbyese. Të dhënat
nga një hulumtim i NVM-ve në vitin 2007 rrëfenin
se 49.5% prej tyre janë ndërmarrje tregtare,
32.2% ndërmarrje prodhuese, ndërsa 18.3%
ndërmarrje shërbyese.
Në vitin 2007 sektori i tregtisë dominoi njësoj
sikur në vitin 2006 dhe vitet e mëparshme, madje
duke treguar një tendencë drejt rritjes së
mëtutjeshme për shkak të rënies në numrin e
ndërmarrjeve prodhuese.
Shtrirja gjeografike sipas rajonit është gati e njëjtë
me atë në nivel shteti, me përjashtim të rajonit të
Prizrenit ku dominojnë ndërmarrjet prodhuese
sikur në vitin 2006 me 46.4%, ato tregtare me
34.5%, ndërsa ato shërbyese me 19.0%.
Perspektiva e Biznesit
1. Pengesat ndaj biznesit
Tabela vijuese tregon listën e plotë të pengesave me të cilat
ballafaqohet biznesi, të radhitura nga vetëm ndërmarrësit në vitin
2005. Të dhënat tregojnë se ndërmarrësit kanë perceptim negativ
për mjedisin e biznesit. Barrierat kryesore që e pengojnë biznesin
në Kosovë janë kombinimi i konkurrencës së padrejtë bashkë me
korrupsionin dhe ekonominë informale. Në anën tjetër ekziston një
pakënaqësi e madhe e ndërmarrësve me shërbimet publike
(furnizimi me energji dhe ujë). (Riinvest NVM-të 2006).
Intensiteti absolut do të jetë 100 në rastet kur respondentët e
konsiderojnë një pengesë specifike si diçka me rëndësi maksimale,
pra kur respondentët e vlerësojnë një pengesë specifike me shkallë
të lartë, dhe anasjelltas.
1.
Konkurrenca e padrejtë
78
2.
Korrupsioni
76
3.
Ekonomia informale/e zezë
73
4.
Shërbimet Publike (Energjia dhe Uji)
70
5.
Taksat e larta
69
6.
Rrugët dhe Telekomunikacioni
64
7.
Evazioni Fiskal
62
8.
Konkurrenca e Fortë
60
9.
Pengesat administrative
58
.
Mungesa e Ligjeve
58
.
Vonesa e pagesave (mbledhja e borxheve)
54
.
Qasjet në financime (mungesa e burimeve ndërkombëtare)
44
.
Mungesa e Kërkesës
44
.
Mungesa e informatave për Bizneset
39
.
Kapacitetet e Kufizuara
28
.
Sigurimi i materialeve, makinave dhe pajisjeve
27
.
Niveli i aftësive të punëtorëve
13
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Tabela vijuese e tregon zhvillimin e barrierave për vitet
2000-2005
Aty ne mund të shohim se problemet me ligjin dhe
implementimin e tij kanë rënë në masë të madhe që nga
viti 2000, ndonëse ato vazhdojnë të konsiderohen si një
nga barrierat kryesore në listën e përgjithshme të
barrierave. Ajo është një ndër pengesat kryesore që
kanë pësuar rënie të madhe në intensitet dhe në pozitën
e saj, duke lëvizur nga vendi i dytë në vitin 2002 në
vendin e gjashtë në vitin 2006.
Në anën tjetër qasja në financa ka treguar rritje të
vazhdueshme në listë, përderisa taksat e larta dhe
konkurrenca e fortë kanë mbetur stabile duke mbetur në
maje të listës.
Pengesat
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Ligjet
(Implementimi i tyre)
85
76
67
52
55
58
Konkurrenca e padrejtë
75
75
75
72
79
78
Qasja në financa
61
76
54
52
51
44
Taksat e larta
51
57
59
68
64
69
Konkurrenca e fortë
49
58
63
65
66
60
41
42
49
68
76
56
54
54
Korrupsioni
Vonesat në pagesa
“Ekonomia informale” përbën pengesë më të madhe për
sektorin e prodhimeve në krahasim me atë të tregtisë, dhe
edhe më të madhe në krahasim me shërbimet. Sektori i
shërbimeve i konsideron si pengesa kryesore taksat e larta dhe
shërbimet publike në telekomunikacion.
Në anën tjetër vonesat në pagesa përbëjnë problem serioz për
ndërmarrjet tregtare në krahasim me të dy sektorët e tjerë.
Është e qartë se sa u përket pengesave të ndërlidhura me
mjedisin e brendshëm nuk ka kurrëfarë dallimi në mes të
sektorëve.
Si përfundim, është me rëndësi të përmendet se analiza
sektoriale tregon se mjedisi i jashtëm përbën pengesën
kryesore dhe u shkakton më shumë presion NVM-ve në
krahasim me mjedisin e brendshëm.
Barrierat
Prodhim
Sherbime
Tregti
Konkurrenca jolojale
81
73
80
Korrupsioni
78
71
80
Ekonomia Informale/ e zezë
76
64
78
Taksat e larta
70
67
71
Shërbimet publike (rryma dhe uji)
69
66
75
Konkurrenca e ashpër/fortë
65
58
52
Rrugët dhe Telekomunikimet
64
64
65
Evazioni fiskal
61
58
69
Ngarkesat administrative
59
58
56
Ligjshmëria ( ligjet dhe zbatimi i tyre)
57
61
56
Vonimi i pagesave ( Inkasimi i borxheve)
57
44
60
Mungesa e kërkesës
46
41
45
Qasja në kredi ( mungesa e burimeve eksterne
te financimit)
44
42
48
Mungesa e informacioneve për biznes
40
38
38
Kapacitetet e pamjaftueshme
28
28
31
Sigurimi i materialit, makinave dhe pajisjeve
26
25
26
Niveli i aftësive të të punësuarve
12
14
14
9
8
Aftësitë tuaja menaxheriale
8
Eksporti dhe importi janë aktivitete shumë të rëndësishme
ndërmarrëse. Përderisa e para tregon aftësinë e
ndërmarrjeve kosovare për të konkurruar në tregjet
ndërkombëtare, e dyta siguron stabilitet buxhetor dhe e rrit
ofertën për konsumatorët kosovarë.
Prezenca e ndërmarrjeve kosovare në tregjet ndërkombëtare
mbetet simbolike. Në krahasim me vitet e kaluara, penetrimi
i NVM-ve në këto tregje mbetet konstant. Që nga viti 2002,
pjesëmarrja e NVM-ve në aktivitete eksportuese kurrë nuk
ka qenë më e madhe se 6.5 (viti 2003), ndërsa të dhënat
nga ky vit tregojnë pak a shumë të njëjtin përpjesëtim. Në
anën tjetër, të dhënat gjithashtu tregojnë se pjesëmarrja e
NVM-ve në aktivitete importuese është mjaft më e madhe
krahasuar me ato të aktiviteteve eksportuese. Ndonëse
numri ka rënë në krahasim me vitet e para pas luftës,
importi mbetet akvititeti kryesor i ndërmarrjeve kosovare.
Rreth 35% të ndërmarrjeve kosovare kanë importuar në
Ekziston një perceptim negativ në mesin e
ndërmarrësve për nivelin e korrupsionit. Edhe të
dhënat e fundit flasin për një rritje te perceptimeve
negative.
Përderisa në vitin 2004 rreth 72% të ndërmarrësve
menduan se korrupsioni është shumë i përhapur, në
vitin 2005 ky numër është rritur në 79%.
Në përgjithësi ndërmarrësit kosovarë besojnë se
korrupsioni është i përhapur në Kosovë. Ata
gjithashtu besojnë se ky fenomen nuk është luftuar
sa duhet.
2005
2004
2003
1. Rritja e kostove për shkak të kërkesave për ryshfet
21.8
20.7
20.9
2. Pengesat në aktivitetet e biznesit për shkak të shtyrjeve
burokratike artificiale
17.9
17.5
15.7
3. Pengesat në aktivitetet e biznesit për shkak të cilësisë së
dobët të shërbimeve publike
18.4
17.7
15.9
4. E mirëmban konkurrencën e padrejtë
22.8
23.2
25
5. Krijon një mjedis të papërshtatshëm për investime
19.1
20.8
22.4
100
100
100
Totali
Një aspekt tjetër kufizues për rritjen e mëtejme të NVM-ve
është edhe mungesa e mundësisë për të thithur investime
të jashtme. Financimi i NVM-ve mbetet çështje prioritare
përkundrejt indikacioneve për rritje në sektorin financiar
gjatë vitit të kaluar.
Në bazë të hulumtimeve të bëra nga MTI-ja, NVM-të e
pyetura konsiderojnë se problemet me investimet e
jashtme përbëjnë njërën ndër brengat më serioze për
biznesin e tyre. Në përgjithësi, investimet e jashtme nuk
konsiderohen si të mjaftueshme për nevojat e NVM-ve.
Sektori financiar komercial ka përjetuar zhvillime të
rëndësishme. Numri i degëve të bankave është rritur nga
47 në Mars të vitit 2002 në 112 në Dhjetor të vitit 2002,
ndërsa në 7 banka, 40 degë dhe 100 zyra në vitin 2003. Në
fund të vitit 2004 ishin shtatë banka, 42 degë dhe 158 zyra
të degëve, një rritje prej dy degëve dhe 58 zyrave të
degëve që nga viti 2003. Megjithatë, sistemi financiar në
Kosovë mbetet i pazhvilluar sa duhet.