Transcript مدیریت مالی
بسمه تعالی سمینار مالی 1 اوراق مشارکت رهنی ابزاری نوین در تامین مالی بانک ها پاییز 89 2 چکیده یکی از متداولترین روش های تامین مالی بانک ها استفاده از اوراق بهادار با پشتوانه وام های رهنی است .اما استفاده از این ابزار در بانکهای اسالمی سابقه فراوانی ندارد. با تصویب قانون بازار اوراق بهادار در سال ،1384بستر قانونی الزم جهت طراحی و انتشار اوراق بهادار جدید پدید آمده است. در حال حاضر بهعلت وجود مسایل مالیاتی ،استفاده از اوراق بهادار با پشتوانه تسهیالت رهنی وجود ندارد .از این رو در مقاله ابزاری جایگزین با عنوان اوراق مشارکت رهنی جهت تأمین مالی بانک ها ) به ویژه در بخش مسکن ( ارائه می شود. 3 مقدمه در شرایط كنوني ،عدم وجود تعادل در بخش مسكن ،سبب شده تا قشرهای گوناگون جامعه با مشکلهای اساسی برای تامین مسکن روبهرو شوند .نارساییهاي سامانه تامین مالي مسكن در ایران كه بر تامین مالي از راه بانك مبتنی است ،این موضوع را تشدید کرده است. چهار الگوی کلی برای تامین مالي بخش مسکن وجود دارد: .1نظام سپردهگذاري (بازار پول)؛ .2صندوقهای امالک ،مستغالت ،زمین و ساختمان (بازار سرمایه)؛ .3تبدیل داراییها به اوراق بهادار (بازار سرمایه)؛ .4بازار رهن ثانویه (بازار سرمایه). 4 اوراق بهادار با پشتوانه رهن اوراق بهااادار بااا پشااتوانه دارایاای ( )ABSنااوعی اوراق بهااادار اساات کااه بااه پشااتوانه دارایی های مالی منتشر میشود. اوراق بهااادار بااا پشااتوانه رهاان ( )MBSنااوع خاصاای از ABSاساات کااه بااا پشااتوانه مطالبات بانکها و موسسات مالی و اعتباری منتشر میشود. MBSمحل تالقی بازار پول و سرمایه است. 5 تاریخچه اوراق بهادار رهنی اصلی ترین منتشر کننده اوراق بهادار با پشتوانه وامهای رهنی جنی ما ،فانی ما و فریدی مک می باشند. فانی ما موسسه فدرال رهن ملی در سال 1938از طریق کنگره برای افزایش سرمایه گذاری و نقد شوندگی بازار رهن آمریکا ایجاد شد و به نام فانی ما شناخته شد .ابتدا فانی ما توسط دولت فدرال و به عنوان انجمن مهندسی مالی شکل گرفت. جنی ما در سال 1968فانی ما به دو قسمت تقسیم شد یکی جنی ما که موسسه دولتی باقی ماند دیگری فانی ما که به یک شرکت با سهامداران خصوصی تبدیل شد .نقش جنی ما این بود که بازار ثانویه برای رهنمای تضمینی دولت فراهم می کرد. 6 تاریخچه اوراق بهادار رهنی فریدی مک شرکت وامهای رهن خانه فدرال که به نام فریدی مک شناخته شد توسط کنگره در سال 1970به عنوان بازار ثانویه رهن در صنعت پس انداز و وام دهی تأسیس شد و در سال 1989به یک شرکت سهامی خاص تبدیل شد. بر خالف جنی ما ،فانی ما و فریدی مک مورد حمایت دولت فدرال نمی باشند اما هردو توسط دولت فدرال ایجاد شده و طرحهای شرکتی فدرال درآنها استفاده می شود. اولین MBSدر سال 1970توسط جنی ما به بازار ارائه شد بین سالهای 1970تا 1980 مهمترین نوع MBSاوراق بهادار تضمینی بود. 7 ارزش کل MBSمنتشر شده در امریکا میلیارد دالر 2,500 2131 2,000 1838 1362 1,500 1019 967 860 778 549 513 597 548 1,000 488 500 0 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 8 تبدیل دارایی ها به اوراق بهادار()Securitization تبدیل دارایی ها به اوراق بهادار سازوكاري است كه به وسیله آن دارایيها به وجه نقد تبدیل ميشوند. براساس این روش ،دارایيهایي که بهصورت سنتي جزئي از ترازنامه شمرده ميشدند به اوراق بهادار قابل معامله تبدیل شده و به خارج از ترازنامه منتقل ميشوند. در نظام مالی متعارف ،هر دارایي با درآمد ثابت یا متغیر می توانند به اوراق بهادار تبدیل شوند. 9 شکل ذیل به خوبی گویای فرایند کلی فروش وام های رهنی است. فروش وام رهنی اعطا شده اعطای وامهای رهنی به وسیله بانک کسب نقدینگی 10 مروری بر ابزارهای مالی اسالمی ایده اولیه ابزارهای مالی اسالمی به نظریههای اقتصاد اسالمی که طی 40 سال گذشته ارائه شده است بر می گردد. بهصورت دقیق می توان تاریخچه ابزارهای مالی اسالمی به دو دسته ابزارهای بازار پول و ابزارهای بازار سرمایه تفکیک کرد. ایده اولیه استفاده از ابزارهای اسالمی در بازار پول به دهه 1980بر می گردد که جهت غلبه بر مسئله نقدینگی استفاده می شد. در جوالی ،1983بانک مرکزی مالزی بهجای اوراق قرضه دولتی ،از اوراق بدون بهره به نام گواهی سرمایهگذاری دولتی استفاده کرد.در دهه 1990ایده استفاده از ابزارهای اسالمی بازار سرمایه نیز قوت گرفت. 11 مروری بر ابزارهای مالی اسالمی جمهوری اسالمی ایران در سال 1373مقررات ناظر بر انتشار اوراق مشارکت را تهیه کرد و شهرداری تهران در جایگاه ناشر ،نخستین اوراق مشارکت را منتشر کرد. با تصویب قانون اوراق بهادار در سال ،1384بستر قانونی الزم جهت طراحی و انتشار ابزارهای مالی جدید در کشور فراهم شد. برای نخستینبار اوراق بهادار یا همان ابزار مالی تعریف شد و وظیفه طراحی ابزارهای مالی جدید بر عهده سازمان بورس و اوراق بهادار و وظیفه تصویب آنها بر عهده شورای عالی بورس قرار گرفت. اوراق بهادار :اوراق بهادار عبارت است از هر نوع ورقه یا مستندی که متضمن حقوق مالی قابل نقلوانتقال برای مالک عین یا منفعت آن باشد. 12 فرایند انتشار اوراق بهادار با پشتوانه وام های رهنی بهطور کلی در فرایند تبدیل داراییها (از جمله وامهای رهنی) به اوراق بهادار، شرکت یا مؤسسهای که نیاز به تأمین مالی دارد ،به تأسیس «شرکت واسط» اقدام میکند .شرکت واسط برای اینکه وجوه الزم برای خرید داراییهای پیشگفته را فراهم کند ،به انتشار اوراق بدهی با پشتوانة دارایی میکند و آن را به عموم سرمایهگذاران عرضه میکند .سپس واسط وجوهی را که از محل فروش اوراق بدهی بهدست آورده است ،بابت خرید داراییهای مالی به بانک پرداخت میکند. سرمایهگذارانی که اوراق بدهی با پشتوانة دارایی را خریدهاند ،از محل جریانهای نقدی حاصل از داراییهای مالی (وام ها) بازدهی کسب میکنند. نمودار ذیل فرایند کلی تبدیل دارایی های بانک به اوراق بهادار را نشان می دهد. 13 فرایند کلی تبدیل دارایی های بانک به اوراق بهادار موارد زیر همگی در بازار ثانویه یا همان بازار رهنی اتفاق می افتد. .3خرید وام ها .1انتشار اوراق سرمایه گذاران ناشر .2دریافت پول 14 بانک .4پرداخت پول فرایند انتشار اوراق بهادار با پشتوانه وام های رهنی بازار اولیه .2شناسایی مشتری و اعطای وام .1سپردهگذاری بانک گیرنده وام .4بازپرداخت سپرده و سود .3پرداخت اقساط وام بازار ثانویه وام سپردهگذار .8پرداخت پول .7خرید وامها ناشر ()SPV .6دریافت پول .5انتشار اوراق سرمایهگذاران 15 امکان انتشار اوراق رهنی در ایران در ایران با توجه به اینکه تسهیالت بانکی براساس نوع عقد متفاوت می باشند بنابراین باید سبد تسهیالتی را که می خواهیم پشتوانه اوراق بهادار رهنی قرار دهیم از نوع خاص و معینی انتخاب کنیم. این نکته را هم باید اضافه کرد که در اوراق بهادار رهنی دارایی (بهطور مثال، مسکن ،زمین و ساختمان) باید در رهن بانک باشد. براساس آنچه تا کنون بیان شد مشخص شد که جهت انتشار اوراق بهادار با پشتوانه تسهیالت رهنی در ایران باید از تسهیالتی که در قالب عقد فروش اقساطی اعطا شدهاند استفاده کرد. 16 بعد فقهی اوراق مشارکت رهنی در حقیقت تسهیالت بانکی بهوسیله بانک به شرکت واسط (ناشر) منتقل می شود. این انتقال از راه عقد فروش دین صورت می پذیرد. در صورتی که بیع َدین بهویژه به کمتر از قیمت اسمی به شخص ثالث صحیح باشد ،راهکار مهمی جهت تأمین مالی در اختیار دولتها و بنگاههای اقتصادی قرار میگیرد .دولت و شرکت های خصوصی میتوانند مطالبههای مدتدار خود از شرکتها ،مؤسسهها ،اشخاص حقیقی و حقوقی را عنداللزوم در بازار به فروش رسانند و از این راه نیازهای کوتاهمدت خود را به نقدینگی تامین کنند. (تنزیل) 17 بعد فقهی اوراق مشارکت رهنی فقه امامیه قرارداد خرید دین را در اسناد دین واقعی ،مجاز میدانند ،بنابراین می توان دَینهای حاصل از اعطای تسهیالت فروش اقساطی را به شخص دیگری فروخت. براساس نظر شورای نگهبان موضوع تنزیل اسناد و اوراق تجارى (خرید دین) با موازین شرعى و قانون اساسى مغایر شناخته نشده است .بنابراین فروش تسهیالتی که در قالب عقد فروش اقساطی اعطا شده است از نظر فقهی مشکلی ندارد. مشهور فقیهان شیعه ،بیع دین به دین و بیع کالی به کالی را صحیح نمیدانند بنابراین ،اوراق باید بهگونه ای طراحی شود که چنین مسئله ای رخ ندهد. بنابراین انتشار اوراق بهادار با پشتوانه تسهیالت رهنی با توجه به شرایط ذکر شده از نظر شرعی بالمانع است. 18 ُبعد مالیاتی اوراق مشارکت رهنی اوراق بهادار با پشتوانه تسهیالت رهنی در همان شکلی که در دنیا منتشر می شود شامل سه مرحله است. .1فروش طلبها به ناشر .2انتشار اوراق رهنی و جمع آوری وجوه ازراه آن .3پرداخت سود اوراق و معامله ثانویه این اوراق بر اساس تبصره 1ماده ( ،143از هر نقلوانتقال سهام و حق تقدم سهام شرکت ها در بورس و همچنین دیگر اوراق بهاداری که در بورس معامله می شوند ،مالیات مقطوعی به میزان نیم درصد ارزش فروش سهام و حق تقدم سهام وصول و از این بابت وجه دیگری بهصورت مالیات بر درآمد نقلوانتقال سهام و حق تقدم سهام مطالبه نخواهد شد). در حال حاضر سازمان امور مالیاتی از معامله دیگر انواع اوراق بهادار در بورس اوراق بهادار ،مالیاتی به میزان 25درصد دریافت کنند. 19 ُبعد مالیاتی اوراق مشارکت رهنی از نقطه نظر مالیاتی انتشار اوراق بهادار رهنی دو نوع مالیات خواهد داشت .1مالیات بر سود پرداختی به دارندگان اوراق؛ .2مالیات بر معامله ثانویه اوراق. یکی از راهکارهای قابل استفاده برای حل مسایل مالیاتی این ابزار استفاده از قانون اوراق مشارکت است(.براساس بند 5ماده 145قانون مالیات های مستقیم،سود و جوایز متعلق به اوراق مشارکت از مالیات معاف می باشد). بنابراین باید نوعی ازاوراق بهادار با پشتوانه تسهیالت رهنی را طراحی کرد که بتوان آن را با توجه به مالحظههای فقهی و مالیاتی در قالب اوراق مشارکت منتشر کرد. 20 مروری بر اوراق مشارکت در ایران و ارکان آن با ممنوعیت انتشار و فروش اوراق قرضه در سال 1362کمبودی در بازار اوراق بهادار و ابزارهای تأمین مالی طرحها احساس شد وبه انتشار نخستین اوراق مشارکت در سال 1373منتهی شد. اوراق مشارکت اوراق بهادار با نام یا بی نامى كه به موجب قانون مشارکت به قیمت اسمى مشخص براى مدت معین منتشر ميشود .دارندگان این اوراق به نسبت قیمت اسمى و مدت زمان مشاركت ،در سود حاصل از اجراى طرح مربوط ،شریك خواهند بود براساس ماده 4قانون اوراق مشارکت ،بانك مركزى وظیفه اعطای مجوز جهت انتشار چنین اوراقی را داراست اما براساس ماده 26قانون اوراق بهادار وظیفهها و اختیارهای بانک مرکزی به سازمان بورس و اوراق بهادار واگذارشده است. 21 مروری بر اوراق مشارکت در ایران و ارکان آن مهمترین تفاوت اوراق مشارکت در ایران و صکوک مشارکت در خارج در ارکان است( .ارکان فعال در اوراق مشارکت ،بیشتر از ارکان صکوک مشارکت است). افزون بر آن ،اوراق باید ضامن داشته باشند که ضامن ،ضمانت بازپرداخت اصل و سود مشارکت را بر عهده دارد .که این مورد در صکوک مشارکت الزامی نیست. همچنین براساس قانون اوراق مشارکت افزون بر ناشرو ضامن وجود ارکان ذیل جهت انتشار اوراق مشارکت ضروری می باشد: .1امین .2عامل 22 اوراق مشارکت رهنی جایگزین اوراق بهادار با پشتوانه وام های رهنی اوراق مشارکت رهنی اوراق مشارکتی است كه به منظور مشارکت در خرید تسهیالت رهنی به وسیله ناشرمنتشرمی شود. تسهیالت رهنی تسهیالت بانکی مبتنی بر دارایی دینی با سررسید بیش از یک سال که به منظور خرید زمین و ساختمان اعطا شده است. اوراق مشارکت رهنی مانند اوراق بهادار با پشتوانه تسهیالت رهنی حق استفاده از منافع دارایی یا مجموعه ای از دارایی ها که بهصورت فروش اقساطی به فردی واگذار شده است در برابر مبالغی خاص و در اقساطی معین از بانک به شخص دیگری منتقل میشود.از آنجا که اوراق مشارک رهنی ،اوراق بهاداری است که بیانگر مشارکت مشاع فرد است ،میتوان آن را در بازار ثانویه و به قیمتی که بهوسیله عاملهای بازار تعیین میشود ،معامله کرد. به اشخاص حقوقی که از این راه به تامین مالی اقدام کنند در اصطالح بانی گفته می شود. 23 اوراق مشارکت رهنی جایگزین اوراق بهادار با پشتوانه وام های رهنی فرایند عملیاتی انتشار این اوراق بهگونه ای است که ابتدا ناشربه جمع آوری وجوه نقد از مردم اقدام کرده و از طرف آنان خرید دین را انجام می دهد .ناشر به وكالت از طرف خریداران اوراق،صرفا ً مجاز به خرید طلبهای ناشی از تسهیالت رهنی از بانی است .در طرف مقابل بانکها نیز بخشی از طلبهای مدتدار خود را که در برابر آنها اسناد ملکی به رهن گرفتهاند به شرکت سرمایهگذاری میفروشند و منابع حاصل از فروش این تسهیالت را به اعطای تسهیالت جدید اختصاص میدهند. تسهیالت فروش اقساطی در این ابزار مالی محدود به تسهیالت مسکن است که دوره بازپرداخت به نسبت فراوانی را در پی دارند. 24 مدل کلی عملیاتی انتشار اوراق مشارکت رهنی .1انتشار اوراق ناشر (شرکت سرمایهگذاری) سرمایهگذاران .2پرداخت پول 25 .3پرداخت پول بانک (بانی) .4خرید دیون 7رکن انتشار اوراق مشارکت رهنی .1بانی .2واسط (ناشر) .3امین .4عامل .5ضامن .6حسابرس .7شرکت تامین سرمایه 26 مدل عملیاتی انتشار اوراق مشارکت رهنی امین مشاور حسابرس .3پرداخت پول .1انتشار اوراق سرمایه گذاران ناشر .2پرداخت پول 27 بانک (بانی) .4خرید دیون پذیره نویسی پذیرهنویسی :فرایند خرید اوراق از ناشر یا نماینده قانونی آن و تعهد پرداخت وجه کامل آن طبق قرارداد( .بند 28ماده 1قانون بازار اوراق بهادار) در حالت کلی دو نوع پذیرهنویسی وجود دارد: .1تعهد پذیرهنویسی ( :)Firm Commitmentتعهد شخص ثالث برای خرید اوراق بهاداری که ظرف مهلت پذیرهنویسی به فروش نرسد( .بند 29ماده 1قانون بازار اوراق بهادار) فرایند عملیاتی انتشار اوراق از این روش به شکل ذیل می باشد. 28 فرایند انتشار اوراق از روش تعهد پذیرهنویسی .3انتشار اوراق شرکت تامین سرمایه سرمایهگذاران .4دریافت وجوه 29 .1درخواست انتشار اوراق ناشر .2پرداخت وجوه پذیره نویسی .2بهترین کوشش ( :)Best Effortدر صورتی که پذیره نویسی بهصورت بهترین کوشش باشد شرکت تامین سرمایه اوراق مشارکت رهنی را قیمت گذاری کرده و آنها را می فروشد .در صورت استفاده از این روش ممکن است برخی از اوراق به فروش نرسد. فرایند عملیاتی انتشار اوراق از این روش به شکل ذیل می باشد: 30 فرایند انتشار اوراق از روش بهترین کوشش .2انتشار اوراق .1درخواست انتشار اوراق شرکت تامین سرمایه سرمایهگذاران ناشر سرمایه گذاران .3دریافت وجوه 31 .4پرداخت وجوه فرایند دریافت سود اوراق مشارکت رهنی پس از انتشار اوراق مشارکت رهنی ،دارندگان آن در سررسیدهای ماهانه، ساالنه و ...سود خود را دریافت می کنند .فرایند دریافت سود اوراق مشارکت رهنی بهصورت ذیل است. امین سرمایهگذاران .2پرداخت سود اوراق در سررسید عامل (بانی) .1پرداخت اقساط گیرندگان تسهیالت 32 فواید استفاده از اوراق مشارکت رهنی .1افزایش نقدینگي .2بهبود مدیریت ریسک .3افزایش در تنوع منابع تامین مالي .4افزایش ثروت سهامداران 33 نتیجه گیری و پیشنهادها اکنون تبدیل دارایی ها به اوراق بهادار بهصورت روش متداول تأمین مالي در کشورهای گوناگون دنیا مورد استفاده می باشد .یکی از ابزارهای طراحیشده براساس این مفهوم ،اوراق بهادار با پشتوانه وامهای رهنی است که قدمتی 30ساله در دنیا دارد. بانک ها به کمک استفاده از اوراق بهادار با پشتوانه وام های رهنی ميتوانند با توجه به محدودیت منابع و با اتکا به مجموعة وثیقههای تسهیالت رهني خود ،به انتشار اوراق مشارکت رهنی اقدام کرده و از راه بازار سرمایه تامین مالی کنند. از آنجا که عمده تسهیالت رهنی مربوط به بخش مسکن است،بنابراین منابع حاصل از فروش تسهیالت رهنی نیز باید به بخش مسکن اختصاص یابد. از اینرو می توان گفت در حال حاضر از چهار راهکاری که کشورهای توسعه یافته برای تامین مالی بخش مسکن استفاده میکنند اکنون بسترهای الزم جهت استفاده از سه راهکار (سپردهگذاری ،صندوق زمین و ساختمان و اوراق مشارکت رهنی) پدید آمده است .گام بعدی در زمینه تکمیل بسته مالی مسکن ،پدیدآوردن بازار رهن ثانویه است. بر این اساس پیشنهاد می شود نهادهای ناظر بر فرایند انتشار اوراق مشارکت رهنی یعنی بانک مرکزی و سازمان بورس و اوراق بهادار مقررات و الزامهای مشخصی را جهت انتشار این ابزار تهیه کنند. 34 منابع و مآخذ 35 پهلوان ،حمید و رضوی ،سیدروحهللا1386 ،ش ،اوراق صکوک :تعریف ،انواع و ساختار ،تهران :مدیریت پژوهش توسعه و مطالعات اسالمی سازمان بورس و اوراق بهادار ،اردیبهشت. سازمان بورس و اوراق بهادار1387 ،ش ،دستورالعمل پیشنهادی اوراق مشارکت رهنی ،تهران :سازمان بورس و اوراق بهادار ،اردیبهشت. سروش ،ابوذر1386 ،ش« ،بررسی صکوک اجاره» ،ماهنامه بورس ،شماره ،65مرداد. موسویان ،سیدعباس (ب)1386 ،ش ،فرهنگ اصطالحات فقهی و حقوقی معامالت ،تهران :پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی جمهوری اسالمی ایران. قانون بازار اوراق بهادار ،مصوب .1384 قانون مالیاتهای مستقیم ،مصوب .1380 قانون اوراق مشارکت مصوب 1377 ،و اصالحات پس از آن.