İsmayılova Qədəmli Sucayeva Nərmin

    «xalqların psixologiyası» «milli xarakter» «milli ruh» «etnik (etnoqrafik) psixologiya» Bunlara paralel olaraq etnopsixologiyanın nəzdində fəlsəfi-psixoloji xətt də inkişaf edir (X.Şteyntal, M.Lasarus, V.Vundt, Q.Lebon və b.).

 

Əvvəllə

r , əsas tədqiqat metodu – dildə, adət ənənələrdə, əsatirlərdə, bir sözlə, müxtəlif xalqların mənəvi həyatında insani ruhların təzahürünün analizindən ibarət idi.

Bugünkü gündə etnopsixologiya

tanınır .

– ayrıca individ və ya insan qruplarının etnik və mədəni mənsubiyyəti ilə əlaqədar olan, şüuri və qeyri şüuri səviyyədə təzahür edən müxtəlif psixoloji xüsusiyyətləri öyrənən psixologiya bölməsi kimi

XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq Qərbdə etnik psixologiya özü də iki fərqli qola ayrıldı: Psixoloji antropologiya Krosskultur psixologiya

(müqayisəvi-mədəni psixologiya)

Psixoloji antropologiya

– insanların müxtəlif mədəniyyət şəraitdə necə düşünüb, hiss edib, reaksiya verib, hərəkət etməsini (başlıca nümayəndələri R.Benedikt, M.Mid, K.Klakxorn, R.Linton, K.Dyubua və b.)

Krosskultur psixologiya

– fərqli etnik və mədəni qruplara məxsus individlərin psixologiyasındakı oxşarlıq və fərqləri, həmçinin, sosio-mədəni, ekoloji və bioloji xüsusiyyətlərindəki psixoloji fərqlərin əlaqəsini və zaman keçdikcə bu fərqlərdə yaranan dəyişiklikləri öyrənməklə məşğul olur

 Etnopsixologiya kimə necə təsir göstərmək işini müəyyən etməyə imkan verir. Hətta politologiyada etnik psixologiyanın təsiri ilə yaranmış

«Etnopolitologiya»

adlı xüsusi bölmə də mövcuddur

Etnopsixologiya – insanların etnik (mədəni) mənsubiyyəti ilə onların psixologiyası arasındakı əlaqəni öyrənən psixologiya sahəsidir.

 Bugünkü gündə dünya psixologiyasında millətlərin psixologiyasının öyrənilməsi məsələsinə iki fərqli yanaşma xətti : Amerika modeli Avrasiya modeli • Birinci variant ABŞ psixologiyasında meydana çıxıb və indi də burada aparıcı mövqedə dayanır.

Bugünkü gündə etnik psixologiya müxtəlif millət və mədəniyyətlər arasında həddən artıq çoxlu oxşarlıq və fərq müəyyənləşdirib :



İnbridinq (insest) hadisəsi

- çox yaxın qan qohumlarının bir-biri ilə cinsi yaxınlığının qadağan edilməsidir. Heç bir cəmiyyət inbridinq hadisəni təqdir etmir .

QEYD:

o o Botanikada eyni kökdən olan bitkilərin çarpazlaşmasının ziyanlılığı hələ XX əsrin əvvəllərindən məlumdur.

İnsanlar arasında

talissamiya

xəstəliyinin başlıca səbəbininsə yaxın qan qohumları arasındakı nigah olduğu bugünkü gündə tibbdə məlumdur

 İndividualizmin güclənməsi təkcə depressiya hadisələrinin sayının artması ilə deyil, eyni zamanda, sosial təcridləşmənin digər əlamətlərinin də artımı ilə müşayiətlənir.

şəxsiyyət azadlığı artır ümumi dəyərlər itir

Təkcə ABŞ-da 1960-cı

  

ildən bəri;

Boşanmaların sayı iki dəfə; Yeniyetmə yaşında intihar edənlərin sayı üç dəfə;  Zorlanma hadisəsi ilə əlaqədar müraciət edənlərin sayı dörd dəfə; Uşaqlarla pis rəftar olunması ilə bağlı edilən müraciətlərin sayı – 5 dəfə;   Natamam ailələrdə dünyaya göz açan uşaqların sayı 6 dəfə; Gənclər arasında zorakılıq işlətməklə törədilən cinayətlərin sayı 6 dəfə artmışdır

Fərqli mədəniyyət tipinə mənsub olan insanların bir-biri ilə kontaktı zamanı aralarında meydana çıxa biləcək namünasib vəziyyətin və anlaşılmazlıq momentlərinin minimuma endirmək üçün Triandis, Brislin və Gui (1988) aşağıdakı tövsiyyələri verir :

İndividualist kollektivist mədəniyyətdə olarkən:

     Konfrontasiyadan qaçmalı; Dərhal yaxınlaşma gözləmədən, yaxınlığın uzunmüddətli münasibətin nəticəsində formalaşmasını və s.; Təvazökar olmaq; Qrup ierarxiyasında insanların statusu ilə maraqlanmalı; Öz sosial vəziyyətini vurğulamaq;

Kollektivist individualist mədəniyyətdə olarkən:

  İstədiyin şeyi sərbəst şəkildə tənqid etmək; Dərhal əsas məsələyə keçməli;  Öz bacarıq və qabiliyyətini nümayiş etdirməli;  Həmsöhbətin sosial vəziyyətinə və bu və ya digər qrupa mənsubluğuna deyil, şəxsi keyfiyyətlərinə böyük əhəmiyyət verməli və s.

• • •  Sakit okeandan Atlantik okeana qədər uzanan bir ərazidə qazanılan tarixi qələbələr türk xalqlarında tarixən patoloji

«‘‘Eqo’’-sentrik»

bir psixologiya, milli xarakter formalaşdırıb ki, o da bu xalqlarda aşağıdakı spesifikaların meydana gəlməsi ilə nəticələnib:

Müsbət kateqoriyadan olanlar

a)Mərdlik, cəngavərlik (bu xalqların öz milli terminologiyası ilə ifadə olunsa – ərlik və ya ərənlik ) psixologiyası b) Kosmopolitizm c)Qadına hörmət

Türk millətlərinin xarakterində «mənfi» kimi səciyyələndirilə biləcək cəhətlər də olmamış deyil ki, bunların bir qismi aşağıdakılardır:

• • • Patoloji individualizm Elmə laqeydlik Siyasətə laqeydlik