Transcript Birle*mi* Milletler Engelli Haklar* Sözle*mesi*ne Giri*

Yrd. Doç. Dr. İdil Işıl GÜL
19 Kasım 2012, Mardin
Engelliliğe Hakim Yaklaşımlar
 Tıbbi yaklaşım

 Kişinin sadece yapamayacaklarına odaklanır;
 Hem sorunu, hem de çözümü münhasıran kişide tanımlar;
 Kişi hak öznesi değildir.
 İnsan hakları yaklaşımı
 Kişinin haklardan yararlanmasına ilişkin dışsal unsurlardan
kaynaklanan sınırlamaları tespit eder;
 Bunların ortadan kaldırılması için hukukun desteğini
sağlar;
 Kişi hak öznesidir;
 Hak karşılığında, dava edilebilecek bir yükümlülük de söz
konusu.
Tıbbi Yaklaşımın Hukukun Uygulanmasına
Etkisi

 Kök nedene inmeyen, sonuçların etkisini azaltmaya
çalışan yasal düzenlemeler;
 Hukukun düzenleme alanının sınırlı kalması;
 Bireyin yetkinliksiz/ihtiyaç sahibi olarak yansıtan
bie dilin kullanımı;
 Engelli bireyi toplumun geri kalanından ayrı gören,
istisnalar ve avantajlara dayalı bir mevzuat;
 Sağlık kurulu raporları aracılığıyla engellilik
yüzdelerinin belirleyiciliği.
İnsan Hakları Yaklaşımının Hakim
Kılınması

 Hukukun bireyi daha da yapamaz kılmaması (sınırlamaları
korumaması – örn. Evde çalıştırma);
 Hukukun bireyi özgürleştiren, yapabilir kılan bir araç olarak
kullanılması (örn. Erişilebilirlik tedbirlerinin alınmasının
mahkemelerce zorlanması);
 «Koruma amacı»nın bireyin hak ve özgürlüklerini
sınırlandırmaya neden olacak bir araç haline gelmesinin
önlenmesi;
 Hukukun engelli bireyin dezavantajlarını ortadan kaldırmak
için aldığı tedbirlerin, engelli bireyler için bir dezavantaj haline
gelecek şekilde yorumlanmaması (kota, engellilere yönelik
sınavlar);
 Engellilerin her birey gibi insan hak ve özgürlüklerine tam ve
eşit şekilde sahip olduğunun istisnasız benimsenmesi.
İnsan Hakları Sözleşmelerine
Hakim Bazı İlkeler

 Doğrudan uygulanabilir olma/olmama;
 Otonom anlamın benimsenmesi (örn. Engelli tanımı);
 Orjinal metnin bağlayıcılığı;
 Amaçsal yorum (örn. ehliyet);
 Etkililik/amaca varmaya elverişli yorum: sonuç
odaklı yorum (örn. İspat yükü);
 Bütüncüllük (örn. Kişisel hareketliliği sağlaması için
temin edilen tekerlekli sandalyenin bireyin sağlığını
olumsuz etkilemesi riskinin gözetilmesi).
Program niteliğindeki hükümlerin
uygulanmasının izlenmesi

 Tedrici (aşamalı) olarak yerine getirilecek yükümlülükler.








Devletin mali kaynaklarına atıf yapar;
Bir iyiniyetle ilerleme yükümlülüğü öngörür;
Mevcut halden geri adım atmama yükümlülüğü;
Bu tür yükümlülüklerin yasada düzenlenmesinde
kademelendirme yükümlülüğü (örn.
Erişilebilirlik/ulaşılabilirlik);
Önceliklerin tespiti;
Göstergeler tespiti (örn. Engelli çocukların eğitime katılımı);
Sorumlu kişinin açıkça belirtilmesi (hesap verilebilirlik);
Yaptırım.
Anayasa md. 90

«...
Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası
andlaşmalar kanun hükmündedir. ... (Ek cümle:
7.5.2004-5170/7 md.) Usulüne göre yürürlüğe
konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin
milletlerarası andlaşmalarla kanunların aynı konuda
farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek
uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma hükümleri
esas alınır.»
Anayasa md. 90

 Çatışmanın tespiti:
 Sözleşme’nin amacına varmasını engelleyen veya
zorlaştıran hükümler
 örn. ÖTV indirimi.
 örn. Yeterince engelli olmayı gerektiren bazı hükümlerin
uygulanması
 Örn. İspat yükü
Sözleşme

 Neden yeni bir sözleşme?
 Mevcut Sözleşmeler
 Yeni haklar?
 Hakların yeniden yorumu/yükümlülüklerin
açıklanması
 Söylem değişimi:
 hakkında karar verilen ve uygulanan pasif
nesneden, hak sahibi, özerk bireye;
 entegrasyon anlayışından içermeci toplum
anlayışına.
Sözleşme

13 Aralık 2006’da BM Genel Kurulu’nda
kabul edildi ve 30 Mart 2007’de imzaya
açıldı;
Sözleşme Türkiye bakımından 28 Eylül 2009
tarihinde bağlayıcı hale geldi.
Sözleşme’ye Ek Protokol, 28 Eylül 2009’da
Türkiye tarafından imzalandı; ancak henüz
onaylanmadı.
Sözleşme’nin genel yapısı

 Sözleşme, bir başlangıç kısmı ile 50 maddeden
oluşmaktadır;
 1 ilâ 9. maddeler Sözleşme’de güvence altına alınan hak
ve özgürlüklerin tümü bakımından uygulanması gereken
tanım ve ilkeleri ortaya koymuş;
 10 ilâ 30. maddeler güvence altına alınan hak ve
özgürlükleri ayrıntılı olarak düzenlemiş;
 31 ilâ 50. maddelerde ise Sözleşme’nin uygulanmasına
ilişkin “istatistik ve veri toplama”, Sözleşme’nin
uygulanmasının ulusal ve uluslararası denetimi gibi
teknik hususlar düzenlenmiştir.
Sözleşme

 Amaç (md. 1):
Sözleşme'nin amacı, engellilerin tüm insan hak ve temel
özgürlüklerinden tam ve eşit şekilde yararlanmasını
teşvik ve temin etmek ve insanlık onurlarına saygıyı
güçlendirmektir.
 1. ve 2. madde ilişkisi: «engelli tanımı»nın dar
yorumu olasılığını kaldırmak amacıyla tanımlar
başlığını taşıyan 2. madde yerine 1. maddede
düzenlenmesi.
Sözleşme

 Tanım (md. 1): Engelli kavramı diğer bireylerle eşit
koşullar altında topluma tam ve etkin bir şekilde
katılımlarının önünde engel teşkil eden uzun süreli
fiziksel, zihinsel, düşünsel ya da algısal bozukluğu
bulunan kişileri içermektedir. (Resmi çeviriden alınmıştır ve orijinal
ingilizce metne kıyasla eksik bir çeviridir. Orijinal ingilizce metinde yer alan “which
in interaction with various barriers” ifadesi, Sözleşme’nin Türkçe çevirisinde yer
almamaktadır.)
 “Engelli bireyler, diğerleri yanında, çeşitli engellerle
etkileşerek kişinin diğerleriyle eşit bir şekilde topluma
tam ve etkili şekilde katılmasını engelleyen uzun süreli
fiziksel, zihinsel, ruhsal ve duyusal sakatlığı olan kişileri
de kapsar.”
Madde 2 - Tanımlar

 İletişim;
 Dil;
 Engelliliğe dayalı ayrımcılık;
 Makul düzenleme;
 Evrensel tasarım.
Madde 3 – Genel İlkeler

(a) Kendi seçimlerini yapma özgürlükleri ve bağımsızlıklarını da
kapsayacak şekilde, kişilerin insanlık onuru ve bireysel
özerkliklerine saygı gösterilmesi;
(b) Ayrımcılık yapılmaması;
(c) Engellilerin topluma tam ve etkin katılımlarının sağlanması;
(d) Farklılıklara saygı gösterilmesi ve engellilerin insan
çeşitliliğinin ve insanlığın bir parçası olarak kabul edilmesi;
(e) Fırsat eşitliği;
(f) Erişilebilirlik;
(g) Kadın-erkek eşitliği;
(h) Engelli çocukların gelişim kapasitesine ve kendi kimliklerini
koruyabilme haklarına saygı duyulması.
Ayrımcılık Yasağı ve Eşitlik

Madde 5
Ayrımcılık Yapılmaması ve Eşitlik
1. Taraf Devletler herkesin hukuk önünde ve karşısında eşit
olduğunu ve ayrımcılığa uğramaksızın hukuk tarafından eşit
korunma ve hukuktan eşit yararlanma hakkına sahip olduğunu kabul
eder.
2. Taraf Devletler engelliliğe dayalı her türlü ayrımcılığı yasaklar ve
engellilerin herhangi bir nedene dayalı ayrımcılığa karşı eşit ve etkin
bir şekilde korunmasını güvence altına alır.
3. Taraf Devletler eşitliği sağlamak ve ayrımcılığı ortadan kaldırmak
üzere engellilere yönelik makul düzenlemelerin yapılması için
gerekli tüm adımları atar.
4. Engellilerin fiili eşitliğini hızlandırmak veya sağlamak için gerekli
özel tedbirler işbu Sözleşme amaçları doğrultusunda ayrımcılık olarak
nitelendirilmez.
Ayrımcılık yasağı (md. 2 ve 5)

 Ayrımcılığın tüm türlerini yasaklar:
 Doğrudan ayrımcılık;
 Dolaylı ayrımcılığı; ve
 Makul uyumlaştırma (düzenleme) yapılmamasını
suretiyle ayrımcılık.
 Engelliliğe dayalı ayrımcılık tanımı
 Makul düzenleme tanımı
 Ayrımcılık yasağından kimin yararlanacağı.
Ayrımcılık yasağı

Madde 2:
"Engelliliğe dayalı ayrımcılık" siyasi, ekonomik, sosyal,
kültürel, medeni veya başka herhangi bir alanda insan
hak ve temel özgürlüklerinin tam ve diğerleri ile eşit
koşullar altında kullanılması veya bunlardan
yararlanılması önünde engelliliğe dayalı olarak
gerçekleştirilen her türlü ayrım, dışlama veya
kısıtlamayı kapsamaktadır. Engelliliğe dayalı ayrımcılık
makul düzenlemelerin gerçekleştirilmemesi dahil her
türlü ayrımcılığı kapsar.
Makul düzenleme

Madde 2:
“Makul düzenleme”, engellilerin insan haklarını ve
temel özgürlüklerini tam ve diğer bireylerle eşit şekilde
kullanmasını veya bunlardan yararlanmasını sağlamak
üzere belirli bir durumda ihtiyaç duyulan, ölçüsüz veya
aşırı bir yük getirmeyen, gerekli ve uygun değişiklik ve
düzenlemeleri ifade eder.
Ayrımcılık Yasağı ve Makul düzenleme

5378 sayılı Özürlüler Hakkında Kanun
İstihdam
MADDE 14.- İşe alımda; iş seçiminden, başvuru formları, seçim
süreci, teknik değerlendirme, önerilen çalışma süreleri ve
şartlarına kadar olan safhaların hiçbirinde özürlülerin aleyhine
ayrımcı uygulamalarda bulunulamaz.
Çalışan özürlülerin aleyhinde sonuç doğuracak şekilde, özrüyle
ilgili olarak diğer kişilerden farklı muamelede bulunulamaz.
Çalışan veya iş başvurusunda bulunan özürlülerin
karşılaşabileceği engel ve güçlükleri azaltmaya veya ortadan
kaldırmaya yönelik istihdam süreçlerindeki önlemlerin alınması ve
işyerinde fiziksel düzenlemelerin bu konuda görev, yetki ve
sorumluluğu bulunan kurum ve kuruluşlar ile işyerleri tarafından
yapılması zorunludur. ...
Ayrımcılık Yasağı ve İspat Yükü

4857 sayılı İş Kanunu
EŞİT DAVRANMA İLKESİ Madde 5 - İş ilişkisinde dil, ırk, cinsiyet, siyasal
düşünce, felsefi inanç, din ve mezhep ve benzeri sebeplere dayalı ayırım
yapılamaz. İşveren, esaslı sebepler olmadıkça tam süreli çalışan işçi karşısında
kısmi süreli çalışan işçiye, belirsiz süreli çalışan işçi karşısında belirli süreli
çalışan işçiye farklı işlem yapamaz.
...
İş ilişkisinde veya sona ermesinde yukarıdaki fıkra hükümlerine aykırı
davranıldığında işçi, dört aya kadar ücreti tutarındaki uygun bir tazminattan
başka yoksun bırakıldığı haklarını da talep edebilir. 2821 sayılı Sendikalar
Kanununun 31 inci maddesi hükümleri saklıdır.
20 nci madde hükümleri saklı kalmak üzere işverenin yukarıdaki fıkra
hükümlerine aykırı davrandığını işçi ispat etmekle yükümlüdür. Ancak, işçi
bir ihlalin varlığı ihtimalini güçlü bir biçimde gösteren bir durumu ortaya
koyduğunda, işveren böyle bir ihlalin mevcut olmadığını ispat etmekle
yükümlü olur.
Ayrımcılık Yasağının Uygulanması

 Yeterince engelli olmak???
 Engelli bireyle olan bağlantı nedeniyle ayrımcılığa
uğramak (makul uyumlaştırma dahil).
 3. kişinin zorlamasıyla ayrımcılık;
 Talimata uymak suretiyle ayrımcılık
 İyiniyet/kötüniyet.
 Geçici olumlu eylem-ayrımcılık yasağı ilişkisi (örn.
Kota uygulaması)
Ayrımcılık Yasağı ve Eşitlik

 Erişilebilirlik-makul düzenleme ilişkisi;
 Ayrımcılık yasağı – makul düzenleme;
 Erişilebilirlik – evrensel tasarım – içermeci toplum –
anaakımlaştırma ilişkisi.
Erişilebilirlik

 Genel bir ilke olarak md. 3’te, ve bağımsız bir madde
olarak md. 9’da.
 Adalet (md. 13);
 Bağımsız yaşam ve topluma katılım (md. 19);
 Bilgi ve iletişim hizmetleri (md. 21);
 Eğitim (md. 24);
 Sağlık (md. 25);
 Habilitasyon ve rehabilitasyon (md. 26);
 Çalışma ve istihdam (md. 27);
 Yeterli yaşam standardı ve sosyal korunma (md. 28);
 Siyasal ve toplumsal yaşama katılım (md. 29);
 Kültürel yaşama, dinlenme, boş zaman aktiviteleri ve
spor faaliyetlerine katılım (md. 30)
Erişilebilirlik

 Fiziksel mekanlara;
 Bilgiye;
 Hizmete erişim (acil sağlık ve güvenlik hizmetleri
dahil).
Sözleşme’de güvence altına
alınan haklar

 Yaşama hakkı, kişi özgürlüğü ve güvenliği (md. 10 ve
14);
 Yasa önünde eşit tanınma (md. 12);
 Adalete erişim (md. 13);
 İşkence yasağı (md. 15);
 Sömürü, şiddet veya istismara maruz kalmama (md.
16);
 Bedensel ve ruhsal bütünlüğe saygı (md. 17);
 Seyahat özgürlüğü ve uyrukluk (md. 18);
 Toplum içinde yaşama (md. 19);
 Kişisel hareketlilik (md. 20);
Sözleşme’de güvence altına
alınan haklar

 Düşünce ve ifade özgürlüğü (md. 21);
 Özel hayata saygı (md. 22);
 Konut ve aile hayatına saygı (md. 23);
 Eğitim hakkı (md. 24);
 Sağlık hakkı (md. 25);
 Çalışma hakkı (md. 27);
 Yeterli yaşam standardı (md. 28);
 Siyasal ve toplumsal yaşama katılım (md. 29);
 Kültürel yaşama katılım (md. 30).
Adalete Erişim

Madde 13
Adalete Erişim
1. Taraf Devletler engellilerin diğer bireylerle eşit koşullar
altında adalete etkin bir şekilde erişimini sağlamalıdır.
Bunun için usule ve yaşa uygun düzenlemeler yapılmalı ve
soruşturma ve diğer hazırlık aşamaları ve tanıklık dahil tüm
hukuki işlemlere doğrudan ve dolaylı katılımları
kolaylaştırılmalıdır.
2. Taraf Devletler engellilerin adalete etkin bir şekilde
erişimini sağlamak için polis ve cezaevi personeli dahil
adalet sistemi çalışanlarının gerekli eğitimi almalarını
sağlamalıdır.
Kişisel Hareketlilik

Madde 20
Kişisel Hareketlilik
Taraf Devletler engellilerin olanaklar çerçevesinde azami ölçüde bağımsız
hareket edebilmesini sağlamak için etkin bir şekilde gerekli tüm tedbirleri alır.
Bu tedbirler şunlardır:
(a) Engellilerin istedikleri şekil ve zamanda ve karşılanabilir bir maliyetle
hareket edebilmelerinin kolaylaştırılması;
(b) Engellilerin hareketi kolaylaştırıcı kaliteli araç ve gerece, yardımcı
teknolojilere, yardım sunan insanlara ve araçlara karşılanabilir bir maliyetle
erişiminin kolaylaştırılması;
(c) Engellilere ve engelli kişilerle çalışan uzman personele engellilerin hareket
becerilerinin geliştirilmesi konusunda eğitim verilmesi;
(d) Harekete yardımcı araç ve gereçlerle yardımcı teknolojileri üretenlerin
engellilerin her türlü ihtiyacını dikkate almaları hususunda teşvik edilmesi.
İzleme

 İstatistik ve veri toplama;
 Ulusal kurum;
 Ulusal bağımsız denetim yapıları;
 Engellilerin ve engelli örgütlerinin denetimde etkin
şekilde yer alması;
 Uluslararası denetim:
 Devlet raporları/sivil toplum raporları;
 İhtiyari Protokol’ün öngördüğü denetim usulleri
Türkiye henüz taraf olmadığından, Türkiye
bakımından geçerli değil).