طبیعت شناسی از دیدگاه قرآن دکتر مهدی گلشنی استاد دانشگاه صنعتی شریف منظور ما از طبیعت ، عالم ما ّدی است . در قرآن در.
Download ReportTranscript طبیعت شناسی از دیدگاه قرآن دکتر مهدی گلشنی استاد دانشگاه صنعتی شریف منظور ما از طبیعت ، عالم ما ّدی است . در قرآن در.
طبیعت شناسی از دیدگاه قرآن دکتر مهدی گلشنی استاد دانشگاه صنعتی شریف منظور ما از طبیعت ،عالم ما ّدی است .در قرآن در بیش از 750آیه به مطالعه پدیده های طبیعی و تدبّر در آفرینش خداوندی توصیه شده است .از نظر قرآن پدیده های طبیعی آیات شناخت حقتعالی هستند و طبیعت شناسی باید ما را از آیات به صاحب آیات برساند : « و من آیاتة خلق السموات و االرض و اختالف السنتکم و الوانکم .انّ فی ذلک آلیات للعالمین ( » .روم ) 22 / در قرآن آیات زیادی هست که بشر را به مطالعه طبیعت دعوت می کند :« قل انظروا ماذالسموات واالرض ( » ...یونس ) 101 / « و فی االرض آیات للموقنین و فی انفسکم افال تبصرون » ( ذاریات 20-21 / ) همچنین آیاتی هست که حاکی از امکان شناخت طبیعت است :« سنریهم آیاتنا فی اآلفاق و فی انفسهم حتی یتبین ا ّنه الحق ( » ...فصلت / ) 53 « و قل الحمد هلل سیریکم آیاته فتعرفونها ( » ...نمل ) 93 / طبیعت شناسی قرآن چند مسألۀ مهم را شامل می شود که به آنها می پردازیم. تکون موجودات -1کشف مبدأ پیدایش و نحوۀ ّ « افال ینظرون الی االبل کیف خلقت و الی السماء کیف رفعت و الی الجبال کیف نصبت و الی االرض کیف سطحت » ( غاشیه ) 17-20 / « اولم یرالذین کفروا انّ السموات و االرض کانتا رتقا ً ففتقناهما ( » ...انبیاء 30 / ) -2کشف نظم و انسجام و هدفداری در طبیعت « و ما خلقنا السموات و االرض و ما بینهما العبین ،ما خلقنا هما االّ بالحق » ... ( دخان ) 38-39 / « والشمس و القمر بحسبان » ( الرحمن ) 5 / « و کل شیئ عنده بمقدار » ( رعد ) 8 / -3استفاده مشروع از امکانات طبیعی( تکنولوژی در خدمت اهداف الهی) « و لقد مک ّنا کم فی االرض و جعلنا لکم فیها معایش ( » ...اعراف ) 10 / و البته گفته شده که از این امکانات نباید استفادۀ نا مشروع بعمل آید: صالحِها ( “...اعراف)56/ " َوال ُت ْفسِ دُوا فِي ْاْلَ ْر ِ ض َب ْعدَ إِ ْ مجاری شناخت طبیعت در قرآن چند مجرا برای شناخت طبیعت معرفی شده است : -1حواس و عقل « هللا اخرجکم من بطون امهاتکم التعلمون شیئا ً و جعل لکم السمع و االبصار و االفئدة ( » ...نحل ) 78 / • فوأد را به قوّ ه درک امور تعبیر کرده اند.همچنین مراد از قلب در قرآن مبدأ شعور و فکر انسانی است ،که عالمه طباطبائی از آن به عنوان «نفس انسانی» تعبیر می کنند : « انّ فی ذلک لمن کان له قلب ( » ...ق ) 37 / « لهم قلوب الیفقهون بها » ( اعراف ) 179 / • در بعضی از روایات اسالمی ،قلب به معنای ابزار تعقل آمده است. مثال از امام صادق (ع) آمده است که : « فمنها قلبه الذی به یعقل و یفقه و یفهم ( » ...کلینی /اصول کافی ) • از نظر قر آن مشاهده و تعقل وسیله شناخت طبیعت هستند : « قل سیروا فی االرض فانظروا کیف بدء الخلق » ( عنکبوت ) 20 / اما قرآن حسّ را کافی برای فهم طبیعت نمی داند ،بلکه مشاهده باید همراه تعقل باشد : «و ّ سخر لکم اللیل و النهار و الشمس و القمر و النجوم مسخرات بامره ان فی ذلک آلیات لقوم یعقلون » ( نحل ) 12 / امام صادق در پاسخ ابوشاکر دیصانی که می گفت ما جز آنچه را که بوسیله حواس دریافت می کنیم ،قبول نداریم ،فرمودند : « ذکرت الحواس الخمس و هی التنفع فی االستنباط ّاال بدلیل ،کما التقطع الظلمة بغیر مصباح » ( ارشاد شیخ مفید ) • قرآن اشاره به این دارد که بعضی چشم دارند ولی نمی بینند و گوش دارند ولی نمی شنوند : « لهم قلوب الیفقهون بها و لهم اعین الیبصرون بها و لهم آذان الیسمعون بها » ... (اعراف ) 179 / و لذا پیامبر (ص) فرمودند : « لیس االعمی من یعمی بصره ،ا ّنما االعمی من تعمی بصیرته » ( کنز العمال ) اینها نشان می دهد که حواس ابزار اولیه هستند و کار آنها بوسله عقل تکمیل می شود. • اما قرآن از اینهم باالتر می رود و می گوید تمام شناختهای ما مبدأ حسّی ندارند .لذا قوم حضرت موسی را شماتت می کند که می گفتند ما به تو ایمان نمی آوریم مگر اینکه خدا را آشکار ببینیم : « و اذ قلتم یا موسی لن نؤمن لک حتی نری هللا جهرة ( » ...بقره ) 55 / • در واقع ما برخی از حقایق عالم طبیعت را با حواس ظاهری خود درک نمی کنیم : « سبحان الذی خلق االزواج کلها مما تنبت االرض و من انفسهم و مما الیعلمون » (یس ) 36 / • قرآن به ما می آموزد که تنها خداوند بر غیب آسمانها و زمین دانا است: « وهلل غیب السموات و االرض و الیه یرجع االمر کلّه» ( هود ) 23 / بعد از رواج تفکر پوزیتیویستی در غرب که منشاء همۀ دانشها را تجربه حسّی می دانست ،ع ّده ای از متفکران مسلمان این فکر را ترویج کردند که تجربه تنها راه بدست آوردن معرفت است و مطالعه تجربی کتاب طبیعت به تنهائی ما را به معرفت خداوند نائل می سازد. • از نظر قرآن همه اطالعات ما در باره طبیعت منشاء حسّی ندارد و مشاهدات و تجارب ما نیز بدون تکیه به اصول عقلی هر گز منشاء هیچگونه علمی نخواهد شد.به قول ماکس پالنک: « کمال مطلوب یک فیزیکدان این است که واقعیت خارجی را بشناسد .اما وسایلی که او برای این هدف بکار می گیرد ،که در اصطالح فیزیک به اندازه گیری موسومند ،اطالعات مستقیمی در باره واقعیت خارجی به او نمی دهند .آنها تنها نمایشی از عکس العمل در برابر پدیده های طبیعی هستند و بدین صورت اطالعات ( پالنک / صریحی به ما نمی دهند ،بلکه باید تفسیر شوند» . تصویر دانشمندان از جهان فیزیکی ) • به طور خالصه قرآن به ما می آموزد که نباید تنها به محسوسات قناعت ورزیم ،بلکه باید با دریافتن پشت ظواهر طبیعت خود را به خالق آن نزدیک کنیم. ( )2نقش وحی و الهام در شناخت طبیعت قرآن ،خداوند را معلم همۀ علوم معرفی می کند : « اقراء باسم ر ّبک الذی خلق ...علم االنسان ما لم یعلم » ( علق ) 105 / « و علّم آدم االسماء کلها ( » ...بقره ) 31 / آین آیات حاکی از آن است که خداوند استعداد و کسب دانش و ابزار آنرا در انسان بودیعه نهاده است. • حکمای اسالمی معتقدند که ابزارهای تجربه و تعقل ،نفس را برای افاضۀ عالم قدس آماده می کند که از خداوند دانش افاضه شود .اما بعضی از طریق سیر فکری به برخی حقایق دست می یابند وبرخی بدون سیر فکری حقایق بسیاری را در می یابند. • برخی از آیات قرآن حاکی از آن هستند که خداوند علوم خاصی را به بندگان خاصی افاضه می کند .مثالً در بعضی آیات صحبت از وحی به انبیاء است : رب قد آتیتنی من الملک و علّمتنی من تأویل االحادیث » ( یوسف ) 101 / « ّ • برخی از آیات هم حاکی از وحی به غیر انبیاء است : « و اوحینا الی ام موسی ان ارضعیه ( » ...قصص ) 7 / در این مورد وحی به الهام تعبیر شده است. بنا بر این در حالیکه در حالت کلی یافتن ح ّد وسط مستلزم دانستن برخی مقدمات است، در حاالت خاصی افراد بدون آگاهی از مقدمات به ح ّد وسط و مطلوب دست می یابند. این استعداد ذهن برای رسیدن به مطلوب ،بدون سیر فکری حدس نامیده شده و ح ّد اعالی آنرا قوۀ قدسیه نامیده اند. • بسیاری از علمای درجه اوّ ل معاصر به وجود این قوه اعتراف کرده اند .مثالً دکتر الکسیس کارل می گوید: « به یقین اکتشافات علمی تنها محصول و اثر فکر کردن آدمی نیست و نوابغ عالوه بر نیروی مطالعه و درک قضایا ،از خصایص دیگری چون اشراق و تصور خالقه نیز برخوردارند [ .آنها ] با اشراق چیزهائی را که بر دیگران پوشیده است می یابند و روابط مجهول بین قضایائی را که ظاهراً ارتباطی با هم ندارند می بینند و وجود گنجینه های مجهول را به فراست در می یابند» . و به قول چارلز تاونز « دانش علمی در اذهان عمومی از طریق استنتاج منطقی با جمع آوری اطالعات ،که به روش های متداول ...تحلیل می شود ،بدست می آید. امّا چنین توصیفی از کشف علمی تحریفی آشکار از موضوع واقعی است. غالب کشفیات مهم علمی به طریقی کامال متفاوت صورت می گیرد و خیلی بیشتر شبیه الهام است ...در جوامع علمی [ از آن ] صحبت از شهود یا کشف اتفاقی می شود» . مراتب شناخت طبیعت • همواره در قرآن ذکر شده که دست یابی به فهم قضایا مستلزم تعقل و تفقه ...است . پس در حالیکه فهم برخی از امور برای افراد غیر دانشمند میسر است ،برای فهم مسائل علمی و امور مربوط به نفس انسانی ،تفقه و بحث نظری الزم می باشد. مثال خداوند شناخت صحیح را از غیر اهل ایمان نفی کرده است : « قل انظروا ما ذا فی السموات و االرض وما تغنی االیات والنذرعن قوم الیؤمنون » ( یونس ) 101 / « انّ فی اختالف اللیل و النهار و ما خلق هللا فی السموات و االرض آلیات لقوم یتقون » ( یونس)8/ • اما چرا فهم برخی از آیات خداوندی به اهل ایمان و تقوی نسبت داده شده است ،در حالیکه تفکر منطقی از همه ساخته است ؟ جواب را از خود قرآن می گیریم : « انّ تتقوهللا یجعل لکم فرقانا ً » ( انفال ) 29 / « و من یومن باهلل یهتد قلبه » ( تغابن ) 11 / یعنی انسان در اثر ایمان و تقوی ،نیروی تمیز حق از باطل را پیدا می کند .لذا امیرالمؤمنین (ع) فرمود : « من لم یهذب نفسه لم ینتفع بالعقل » ( غرر الحکم و دررالکلم ) آفات شناخت گاهی بعضی عوامل بر عقل انسان چیره می شوند و باعث می گردند که عقل نتواند نقش خود را ایفا کند .در اینجا است که گرچه ما قضاتها را به عقل نسبت می دهیم ولی در واقع آنها ناشی از عقل آلوده به شوائب هستند. ّ غزالی در احیاء علوم الدین ،قلب انسان را به یک آئینه تشبیه می کند که در اثر جالدادن ( صفات شریفه) ،تصویر را بهتر نشان می دهد و در اثر صفات رذیله، مثل حالتی که روی آینه را گرد گرفته باشد،کدورت پیدا می کند و حقایق را نشان نمی دهد. در اینجا عوامل عمده ای را که از نظر قرآن مانع شناخت صحیح می شوند بیان می کنیم. ( )1بی ایمانی بی ایمانی مانع بزرگی در راه شناخت صحیح می باشد : « ذلک با ّنهم آمنوا ثم کفروا فطبع هللا علی قلوبهم فهم الیفقهون » ( منافقون / )3 از نظر قرآن صرف اتکاء به علم بدون وجود عنصر ایمان ،نمی تواند به شناخت صحیح طبیعت منجر شود: « قل انظروا ما ذا فی السموات و االرض و ما تغنی اآلیات و النذر عن قوم الیومنون » ( یونس ) 101 / (الف) پیروی از هوی و هوس : « فاحکم بین الناس بالحق و ال تتبع الهوی فیضلک عن سبیل هللا ... ( »...ص ) 26 / از امیرالمؤمنین نقل شده است که : عدوالعقل » ( غررالحکم و دررالکلم ) « الهوی ّ صب بی جا حب و بعض کورکورانه و تع ّ (ب) ّ « ذلک با ّنهم کرهوا ما انزل هللا فاحبط اعمالهم ( » ...محمّد ) 9 / « و لقد جئناکم بالحق و لکن اکثرکم للحق کارهون » ( زخرف ) 78 / از پیامبر اعظم (ص) روایت شده است که فرمود: صم » ( عوالی الئالی ) « ح ّبک للشیئ یعمی و ی ّ ( ج ) غرور چه بسا انسان در اثر غرور پیرو حق نمی شود : « فلما جأتهم آیاتنا مبصرة قالوا هذا سحر مبین و جحدوا بها واستیقنتها انفسهم » ... ( نمل )13-14 / ت ه ش ْرهُ ِب َع َذا ٍ َ هللاِ ُت ْت َلى َعلَ ْی ِه ُث هم ُیصِ ُّر ُم ْس َت ْك ِبراً َكأَن له ْم َی ْس َم ْع َها َف َب ِّ س َم ُع آ َیا ِ ِیم » « َی ْ ب أل ٍ (جاثیه ) 8 / و از امیرالمؤمنین نقل شده که : « العجب یفسد العقل» ( غررالحکم و دررالکلم ) ( د ) تبعیت کورکورانه از آراء گذشتگان و ارباب قدرت « فل ّما جائتهم رسلهم بالبینات فرحوا بما عندهم من العلم ( » ...غافر ) 83 / « و اذا قیل لهم تعالوا الی ما انزل هللا و الی الرسول قالو حسبنا ما وجدنا علیه آبائنا ،او لو کان آبائهم الیعلمون شیئا ً و الیهتدون » ( مائده ) 104 / ( ه ) عجله در قضاوت « وال تعجل بالقرآن من قبل ان یقضی الیک وحیه و قل ّرب زدنی علما ً »( طه )114 / و از امام علی (ع) نقل شده است که : « العجلة تمنع االصابة » ( غررالحکم و دررالکلم ) ( و ) جهل « فلم تحاجون فیما لیس لکم به علم ( » ...آل عمران ) 66 / ( ز ) پیروی از ظنّ « وما یتبع اکثرهم ّاال ظ ّنا ً ،انّ ال ّظنّ الیغنی من الحق شیئا ً (» ...یونس) 36 / ( ح ) نفی و اثباتهای بی دلیل تحاجون فیما لیس لکم به علم ( » ...آل حاججتم فیما لکم به علم فلم ّ « ها انتم هؤالء ّ عمران ) 66 / سمع و البصر و الفوأد کل اولئک کان عند مسئوال ً » « وال تقف ما لیس لک به علم ،انّ ال ّ ( اسراء ) 36 / امام صادق (ع) در حدیثی می فرمایند :خداوند در قرآن سرزنش کرده بندگانی را که چیزی را که نمی دانند در باره آن صحبت می کنند و یا چیزی را که نمی دانند رد می کنند( .االمالی صدوق ). ابن سینا در اشارات می گوید : « حماقت در تکذیب چیزهائی که وضع آنها بر تو روشن نیست ،کمتر از حماقت در تصدیق چیزهائی که برایت اثبات نشده نمی باشد ». ( ط ) سطحی نگری قرآن مجید افرادی را که با پدیده های طبیعی برخورد سطحی دارند نکوهش می کند : « و کاین ّمن آیة فی السموات و االرض یمرون علیها و هم عنها معرضون » ( یوسف / ) 105 « یعلمون ظاهرا ً من الحیوة الدّنیا و هم عن االخرة هم غافلون » ( روم ) 7 / ( ی ) طالب یا پذیرای حق نبودن « لقد جائک الحق من ر ّبک فال تکوننّ من الممترین » ( یونس ) 94 / « و من اظلم م ّمن افتری علی هللا کذبا ً او ک َذب بالحق ل ّما جائه ( »...عنکبوت ) 68 /