Transcript آنغوزه - فارسی

‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫نام فارسی ‪ :‬آنغوزه‬
‫نام علمی ‪Ferula assa-foetida :‬‬
‫تيره‪ :‬چتريان يا ‪umbelliferae‬‬
‫نام انگليسی ‪Stinking assa :‬‬
‫نامهای ديگر فارسی ‪ :‬آنغوزه هراتی ‪ ،‬خوراکما ‪ ،‬کورن‬
‫کما ‪،‬حلتيت‬
‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫• گياهيست پايا‪،‬علفی‪،‬بوته ای يا درختچه ای ‪ ،‬ومنوکارپيک‬
‫است‪ ، .‬ساقه ای راست ‪ ،‬تقريبا ً استوانه ای وگوشتدار دارد كه‬
‫ارتفاعی متجاوز از ‪1‬تا ‪ 2‬متر پيدا می کند ‪ .‬ريشه ای ضخيم و‬
‫گوشتدار مخروطی شکل به قطر ‪ 7‬تا ‪ 10‬سانتی متر دارد که‬
‫معموالً تا عمق ‪ 30‬تا ‪ 40‬سانتی متر در خاک فرو می رود ‪.‬‬
‫برگها به صورت روزت روی زميـن گسترده می باشند و‬
‫داراي بريدگی های عميق و تقسيمات فرعی می باشند ‪ .‬آنغوزه‬
‫با توجه به وضعيت خاک ‪ ،‬ميزان بارندگی و پراکنش آن و‬
‫ساير عوامل محيطی ‪ ،‬در طول زندگی يکبار به گل می رود و‬
‫چون پس از تشکيل بذر در گياه‪ ،‬تمامی شيرة پروردة آن برای‬
‫ساختن بذر به مصرف می رسد ‪ ،‬گياه برای هميشه خشک‬
‫خواهد شد‬
‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫• آنغوزه در منطقة وسيعی از کوه های مرزی استان‬
‫هرمزگان ( سواحل خليج فارس ) تا دامنة جنوبی البرز را‬
‫در بر می گيرد‪ .‬اين گياه بومی استپ های شرق ايران و‬
‫غرب افغانستان می باشد و در اکثرنقاط ايران يافت می‬
‫شود ‪ .‬در مناطق خراسان ‪ :‬طبس ‪ ،‬سبزوار‪ ،‬شاهرود‪،‬‬
‫بسطام‪ ،‬بين دامغان و سبزوار‪ ،‬نيشابور‪،‬مشهد ‪ ،‬کرمان ‪،‬‬
‫مرغاب اصفهان ‪ ،‬اردستان ‪ ،‬نائين ‪ ،‬خورو بيابانک ‪،‬‬
‫بلوچستان ‪ ،‬اشترانکوه ‪ ،‬استان بوشهر و فارس وساير‬
‫مناطق در ارتفاعات ‪ 1800‬متری مشاهده می شود‪.‬‬
‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫• تنها راه تجديد حيات طبيعی گياه آنغوزه از طريق توليد و‬
‫پراکنش بذر است ‪ .‬هر ساقه گل دهنده گياه آنغوزه انبوهی‬
‫از بــــذر را در دستجات چتر مانندی توليــــد می نمايد‪ .‬بذر‬
‫های سبک آنغوزه از طريق وزش باد ‪ ،‬در سطح رويشگاه‬
‫پراکنـــده می گردند و سپس سبــــــز می گردد‬
‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫• ‪ -1‬کاشت مستقيم بذر در چاله ها و کوله های بسته شده جهت بهره‬
‫برداری آنغوزه که به وسيله داس خراشی در محل چاله ها داده شود و‬
‫سه تا چهار دانه بذر در آن کشت شده و روی آن به وسيله خاک‬
‫پوشانده می شود ‪ .‬بذر مورد نياز در اين روش حدود ‪ 1‬کيلو گرم در‬
‫هر هکتارمی باشد حسن اين روش اين می باشد که چاله ها مح ّل‬
‫ذخيرة آب بوده و رطوبت بيشتری در اختيار بذر و گياه قرارمی گيرد‪.‬‬
‫• ‪ -2‬بذر پاشی‬
‫اين روش در زمينی انجام می شود که زياد سفت نباشد و بذر بايد به‬
‫طور يکنواخت در سطح زمين پخش شود به طوريکه هم از تراکم بوته‬
‫ها پس از سبز شدن جلوگيری شود ‪ ،‬و هم اينکه خيلی تنک کشت نشود ‪.‬‬
‫رطوبت ‪ % 60-70‬و دمای ‪ 12 -15‬درجه برای جوانه زنی مناسب‬
‫است ‪ .‬زمان کاشت بهتر است قبل از فصل بارندگی باشد ‪.‬‬
‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫• نوع مرغوب آنغوزه داراي ‪ 62‬درصد رزين ‪ 25،‬درصد‬
‫صمغ‪ 3 ،‬تا ‪ 7‬درصد اسانس ‪ 28/1 ،‬درصد اسيد فروليك‬
‫وبه مقدار بسيار جزئي از وانيلين تشكيل شده است ‪ .‬تقريبا ً‬
‫تمام صمغ آنغوزه دارای تر کيبات دی ‪ ،‬تری ‪ ،‬تترا سولفيد‬
‫مشتقات کومارين ‪ ،‬فئوتيدين و کامولونفرول‪ ،‬اپی‬
‫سامارکاندين‪ ،‬آمبلی پرنين و کانفرول می باشد ‪ .‬محققان در‬
‫اسانس حاصل از شيرابة آنغوزه چندين ترکيب مختلف‬
‫شناسايی کردند که مهمترين اجزای تشکيل دهندة آن را‬
‫ميرسن ‪ ،‬آلفا و بتا پينن تشکيل می دهد ‪.‬‬
‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫• آنغوزه شيرة گياهی است که از تيغ زدن ريشه يا پايين ساقه‬
‫و يا قطع ساقة گياهان مولد از ناحية يقه گياه خارج می‬
‫شود‪ .‬هر سه روز يکبار ترشحات نرم سفيد جمع می شود‬
‫که در مجاورت هوا ‪ ،‬قهوه ای ‪ ،‬سخت و ترد می شود و‬
‫پس از سه ماه ريزوم قدرت حياتی خود را از دست می دهد‬
‫تقريبا ً از هر پايه حدود ‪50-30‬گرم صمغ برداشت می کنند‬
‫طعم آنغوزه گس و در بعضی گونه ها تلخ و بويی شبيه‬
‫بوی سير و خيلی تند دارد ‪.‬‬
‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫نوع اشکی يا دانه ای ‪:‬‬
‫ّاولين برداشت شيرابه که بدون مقطع گياهی باشد نوع اشکی است‪.‬که اين صمغ‬
‫از ساقه گياه و به مقدار کم در حالت طبيعی خارج مي شود ‪ .‬اين نوع شيره‬
‫مرغوبترين و نادرترين نوع آنغوزه است ‪ ،‬بدون خاک و خاشاک و ظاهری غالبا ً‬
‫مسطح و بيضوی دارد و نرمی خود را نيز مدّتی حفظ می کند‪.‬در مجاورت هوا سريعا ً‬
‫اکسيده و تيره می شود ‪.‬اگر شکسته شود مقطع آن به رنگ سفيد مايل به زرد می شود‬
‫در اين آنغوزه تا ‪ 15‬درصد اسانس وجود دارد ‪.‬‬
‫‪ -2‬نوع توده ای‪:‬‬
‫اين نوع شيره در اثر تيغ زدن محل غده گياه (بعد از مراحل آماده سازی گياه) از‬
‫محل زخم خارج می شود وبا کاردک های مخصوص جمع آوری شده و به رنگهای‬
‫متفاوت زرد قرمز‪ ،‬قهوه ای و خاکستری قهوه ای است ‪ .‬سفتی آن زيادتر از نوع‬
‫اشکی و ناخالص تر از آن است ‪ .‬به طوريکه در آن قطعات ريشه و خرده های برگ‬
‫يافت می شود و ارزش آن از نوع اشکی کمتر می باشد‪.‬‬
‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫• آنغوزة نوع شيرين‬
‫در اطراف کرمان و يزد وخراسان رضوی ‪،‬خراسان‬
‫جنوبی ‪،‬بيابانک ‪ ،‬آباده و حومة تفت ‪ ،‬سميرم ‪،‬طبس‬
‫و‪...‬وجود دارد‬
‫• آنغوزة تلخ‬
‫اين گياه در بلوچستان‪،‬لرستان و فارس‪،‬کهگيلويه وبوير‬
‫احمد و‪ ...‬بيشتر يافت می شود‬
‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫• در کشاورزی جهت از بين بردن کرم ريشه خوار و‬
‫ضدعفونی زمين از آنغوزه استفاده می شود ‪ .‬در زمستان‬
‫می توان از علوفة خشک گياه دام ها را تغذيه نمود مصرف‬
‫آن توسط دام در زمان شير دهی باعث مزه نامطبوع شير‬
‫هم می شود ولی در جهت ضد عفونی دستگاه گوارش دام‬
‫اثر مطلوب بجا می گذارد ‪.‬‬
‫• در طب سنتی برطرف کننده انگل های روده ای‪،‬بادشکن‬
‫‪،‬خلط آور ورفع يبوست در افراد مسن کاربرد دارد‪.‬‬
‫مراحل بهره برداری‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫بهره برداري از آنغوزه شامل چهار مرحله زير مي باشد‬
‫الف– مرحلة پيچاندن‬
‫ب – مرحلة ُكشتن‬
‫ج ‪ -‬مرحلة تيغ زدن‬
‫د‪ -‬جمع آوری‬
‫مرحلة پيچاندن‬
‫• اين مرحله از اوايل تا اواخر ارديبهشت ماه وقتي كه برگهاي‬
‫بوته هاي آنغوزه شروع به زرد شدن می کنند انجام مي گيرد‪.‬‬
‫براي انجام اين مرحله تمام بوته و گاهي يكي از برگهاي بوته‬
‫كه از بقيه بزرگتر مي باشد را پيچانده و سنگي بر روی آن مي‬
‫گزارند تا به همين صورت خشك گردد ‪ .‬دليل اصلي انجام اين‬
‫مرحله گم نشدن جاي بوته وتسريع در ذخيره مواد ميباشد‪.‬زيرا‬
‫در پايان ارديبهشت برگ های گياه خشک و توسط باد پراکنده‬
‫می شود و تشخيص بوته های قابل بهره برداری را غير ممکن‬
‫می سازد ‪ .‬هر بهره بردار روزانه تقريبا ً هزار بوته را مي‬
‫پيچاند و اين مرحله ‪ 4-5‬روز طول می کشد ‪.‬‬
‫مرحلة ُكشتن‬
‫• در اين مرحله بوسيلة تيشة مخصوصي چاله اي به عمق حدود ‪15‬‬
‫سانتيمتر در اطراف ريشة گيا ه حفر می گردد به طوريکه حد اقل ‪7‬‬
‫تا ‪ 10‬سانتی متر از ريشة اصلی نمايان شود‪ .‬و سپس با دست ‪،‬‬
‫الياف اطراف طوقه كه بقاياي غالف برگهاي سال قبل مي باشند را‬
‫جدا كرده و دور مي اندازند و گياه را از محل يقه ( محل رويش برگ‬
‫های روزت)قطع می کنند ‪ .‬بعد خاك نرم اطراف گودال را دور پشته‬
‫می ريزند تا ريشه از مجاورت با هوای خشک در امان باشد وجريان‬
‫شيرة نباتی متوقف گردد ‪ .‬سپس سايبان را دوباره بر روی ريشة خاک‬
‫داده شده گذاشته ‪ ،‬سنگی روی آن می گذارند ‪ ،‬نام اين عمل کول بستن‬
‫می باشد ‪ .‬هربهره بردار روزانه حدود ‪ 200‬بوته را مي ُكشد ‪ .‬اين‬
‫مرحله حدودا ‪ 20‬روز به طول می انجامد ‪.‬‬
‫مرحلة تيغ زدن‬
‫• در اين مرحله که دو ماه به طول می انجامد با بيلچه خاک‬
‫نرمی را که در مرحلة کشتن در منطقة يقة ريشه ريخته شده را‬
‫کنارمی زنند تا منطقة يقه را نمايان سازند‪ .‬سپس به وسيلة تيغ‬
‫نيم دايره ای شکل مخصوص (کاردک) که به طول ‪ 20‬و‬
‫عرض ‪ 15‬سانتی متر است ‪ ،‬برشی عرضی به ضخامت ‪1‬تا‬
‫‪ 1.5‬سانتی متر به صورت مقطعی در رأس ريشه زده می شود‬
‫که به اصطالح باز شدن دهنة ُکنده گفته می شود ‪ .‬سپس‬
‫مقداری از همان برگها را با استفاده از ساير بوته های مجاور‬
‫در محل زخم قرار می دهند تا ريشه در معرض نور‬
‫خورشيد قرار نگيرد ‪.‬چند روز(‪3‬تا‪ 5‬روز) پس از تيغ زدن‬
‫برگها و خاشاک را کنار زده و سپس با ابزار مخصوصی بنام‬
‫کلنت شيرابه تراوش کرده را جمع آوری نموده ‪.‬‬
‫ميزان برداشت‬
‫• در منطقه شير کوه يزد باميزان بارندگی ‪ 110‬ميلی متر‬
‫به طور متوسط تعداد تيغ در طول بهره برداری ‪ 10‬مرتبه‬
‫و هر دوره بهره برداری از هر بوته متوسط ‪ 20‬گرم‬
‫محصول برداشت می شود‪.‬‬
‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫• تحقيق در منطقه اي بنام خمروت در ‪ 35‬كيلومتري شمال‬
‫شرق شهرزرند و ‪ 100‬كيلومتري شمال غرب شهر كرمان‬
‫انجام شد ‪ .‬اين منطقه داراي آب و هواي كوهستاني است و‬
‫ارتفاع آن از سطح دريا ‪ 2100‬متر مي باشد‪ .‬حداكثر‬
‫درجه حرارت مطلق آن‪ 38.5‬درجه سانتيگراد در تيرماه و‬
‫حداقل مطلق آن ‪ -12.5‬درجه سانتيگراد در ديماه مي باشد‪.‬‬
‫متوسط ساليانة بارندگي حدود ‪ 130‬ميليمتر مي باشد ‪.‬‬
‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫• پنج روش تيغ زني ( تيمار) شامل برش عرضي‪ ،‬يك طرفه ‪،‬‬
‫دو طرفه‪ ،‬طولي و تلفيقي در پنج تكرار و در قالب طرح كامالً‬
‫تصادفي مورد بررسي قرار گرفتند ‪ .‬بدين ترتيب كه قسمتي از‬
‫مرتع كه از لحاظ ارتفاع از سطح دريا تمام نقاط آن وضعيت‬
‫يكساني داشتند و از نظر ساير شرايط محيطي از قبيل خاك ‪،‬‬
‫تراكم بوته و‪ ...‬شرايط يكنواختي در قسمتهاي مختلف آن‬
‫حكمفرما بود‪ ،‬انتخاب گرديد ‪ .‬اين قطعه به پنج قسمت تقسيم شد‬
‫و در هر قسمت ‪ 10‬گياه با هر روش بصورت تصادفي تيغ زده‬
‫شد و شيرة اين ‪ 10‬گياه نيز در طول ‪ 15‬مرتبه تيغ زني در يك‬
‫ظرف جداگانه جمع آوري گرديد‬
‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫• از آنجا كه روش تيغ زني دو طرفه از نظر ميزان عملكرد‬
‫شيره دهي( ‪ 59.64‬گرم در هر بوته ) با روش عرضي‬
‫(‪ 62.94‬گرم در هر بوته ) تفاوت معني داري نشان نداد و‬
‫از طرف ديگر بقاي گياهان در روش دو طرفه ( ‪ 86‬درصد )‬
‫تفاوت معني داري در سطح احتمال ‪ 1/0‬درصد با روش‬
‫عرضي (‪ 12‬درصد ) نشان داد‪ .‬لذا اين روش ( دو طرفه )‬
‫جهت تيغ زني گياه آنغوزه توصيه مي گردد ‪ .‬چون ضمن اينكه‬
‫اين روش از نظر آماري عملكرد شيره دهي مساوي با روش‬
‫عرضي دارد‪ ،‬ادامة حيات درصد بيشتري ازگياهان بهره‬
‫برداري شده را نيزدر مرتع امكان پذير مي سازد‪.‬‬
‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫• ‪ -1‬با توجه به بذر دهی زياد گياه آنغوزه در سن بلوغ و‬
‫آسان بودن تکثير آن از طريق بذر ‪ ،‬هر سال پس از جمع‬
‫آوری بذر از همان رويشگاه ‪ ،‬سطحی را که جهت بهره‬
‫برداری به بهره برداران واگذار می نمايند در همان سطح‬
‫يا سه برابر از آن به کشت و تکثير اين گياه اقدام نمايند‪.‬‬
‫• ‪ -2‬حضورکارشناس ناظر در اجرای طرحهای بهره‬
‫برداری و اينکه حتما ً بهره برداران از ‪ %20‬بوته های‬
‫قابل بهره برداری چشم پوشی نموده و آنها را جهت تجديد‬
‫حيات در عرصه باقی بگذارند‪.‬‬
‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫‪ -3‬عدم برداشت بوته های زير ‪3‬سال‬
‫‪ -4‬گونه هايی که سال آخر عمر خود را طی می کنند به‬
‫هيچ وجه مورد بهره برداری قرار نگيرند‪.‬‬
‫‪ -5‬بهره برداری بايستی زمانی صورت گيرد که گياه‬
‫تمامی شيرۀ پرورده و صمغ خود را در غده ذخيره نموده‬
‫است ‪.‬‬
‫‪ -6‬جهت باال بردن کيفيت محصول حتما ً به جهت وزش باد‬
‫تو ّجه شود و بهره برداری بر خالف وزش باد انجام گيرد ‪.‬‬
‫گياه دارويی – صنعتی آنغوزه‬
‫• ‪-7‬عرصه ای از مرتع که در آن بهره برداری صورت‬
‫گرفته ‪ ،‬سعی شود به م ّدت‪ 3‬سال به حالت قرق بماند و از‬
‫ورود دام به آن ممانعت به عمل آيد‪.‬‬
‫• ‪ -8‬آموزش کارگران بهره برداری قبل از اقدام به بهره‬
‫برداری از ضروريّات است خصوصا ً بهره برداری به‬
‫روش جديد‪.‬‬
‫• ‪ -9‬بعد از آخرين برداشت مجددا ً اطراف يقة گياه را با‬
‫خاک پوشانده و به حالت ّاول برگردانده شود‪.‬‬