منبع شناسي طبّ اسلامي - معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم
Download
Report
Transcript منبع شناسي طبّ اسلامي - معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم
بسم هللا الرّحمن الرّحیم
هو الشافی
احد ایمانی
بحث علم دینی در مقابل علم سکوالر ّاول بار در سال 1930میالدی ّ
توسط ابوالعالی مودودی ـ
اهل پاکستان ـ مطرح شد .بعد ّ
توسط دکتر نقیب العطاس مالزیایی و اسماعیل الفارقی پی گرفته
شد و ّ
توسط دکتر حسین نصر ـ فیلسوف و دانشمند ایرانی مقیم آمریکا ـ در سطح وسیعی
گسترش یافت؛ و در عصر ما و بخصوص در جمهوری اسالمی ایران ،در حال تبدیل شدن به یک
گفتمان ّ
جدی است.
طب غربی موجود نیز از جهات مختلفی مورد نقد واقع شده و ّ
در این فضا ّ
عده ای بر آن شده اند
ً
طب اسالمی را جایگزین ّ
که ّ
طب سکوالر غربی کنندّ .اما در این میان ،ظاهرا برخی ها دچار خبط و
طب ّ
سنتی ایران را با ّ
خطایی شده اند؛ به این صورت که ّ
طب اسالمی یکی دانسته اند؛ حال
ً
طب ّ
دقیقا همان ّ
آنکه ّ
طب اسالمی،
سنتی نیست.
طب اسالمی با ّ
ّ
طب غربی در سه مورد تفاوت و بلکه
ّ
تعارضات جدی دارد.
الف :در مبانی؛ یعنی در امور قبل از علم که مبنای آن علم هست.
ب :در مبادی؛ یعنی در تعاریف و مسائل آغازین و بنیادی علم.
ج :در آموزه ها و مسائل پسینی علم که مبتنی بر مبانی و مبادی اند.
ّ
ّ
ّ
طب اسالمی و تفاوت آن با طب سنتی
طب ّ
ّ
طب اسالمی نیست ،بلکه ترکیبی از ّ
تصور رایج ،صد در صد ّ
ّ
طب
سنتی برخالف
ً
یونانی ،هندی ،ایرانی و اسالمی است ،البته عمدتا با مبانی و مبادی یونانی.
طب ّ
طب چینی و مصری و ...هم در ّ
البته از مکاتب ّ
سنتی استفاده شده است.
ب سنّتی
م ط ّ
منابع مه ّ
ّ
الحاوی فی الطب
ّ
القانون فی الطب
ذخیره ی خوارزمشاهی
ّ
الطبیةّ
االغراض
ّ
خفی عالئی
کامل الصناعة ّ
الطب ّیة
ّ
مخزن
االدویه
و...
الحاوی فی الطّب
مد بن زکریای رازی
اثر ابوبکر مح ّ
ب سنّتی شناخته شده
این کتاب ،از بزرگترین دایرة المعارف معتبر ط ّ
است؛ ولی متأسفانه نسخه های آن پراکنده بوده و اختالف نسخه ها ی
آن نیز زیاد است.
گفته شده که رازی ،از حیث تفکّرات فلسفی ،تابع مکتب فلسفی پیرون
بوده است .برخی نیز او را از فیثاغورثیان دانسته اند ،که این قول ،اقوی
ب رازی ،نمی تواند صد در صد اسالمی
است .بر این اساس ،مبانی ط ّ
باشد .حتّی در برخی کتب او ،شبهه افکنی صریح در مورد دین نیز دیده
می شود ،تا آنجا که برخی او را زندیق دانسته اند ،که این نسبت ،جای
حرف دارد.
دیگر کتب رازی عبارتند از:
المنصوری فی الط ّب
الفصول فی الط ّب
الط ّب الملوکی
ب الفقراء
من الیحضره الطبیب :این کتاب برای عموم نوشته شده است .نام دیگر این کتاب ،ط ّ
می باشد.
م رازی
الجدری و الحصبة :که در این کتاب تحقیق عمیقی در آبله و سرخک شده ،لذا از کتب مه ّ
است.
التقسیم و التشجیر :در این کتاب ،بسیاری از بیماری ها را معرّفی کرده است.
قرابادین :در اصول مداوا
ی و المثانة :یعنی سنگ ریزه در کلیه و مثانه
ی فی الکل ّ
الحص ّ
القولنج
فی النقرس و اوجاع المفاصل
کتاب السکنجبین
کتاب دفع مضارّ االغذیة
خر (آنچه باید پیش یا پس انداخته شود ،از میوه ها و
کتاب ما یقدم من الفواکه و االغذیه و ما یأ ّ
غذاها)
ابدال االدویه :در این کتاب ،جایگزین داروها را معرّفی می کند.
ل مکان :معرّفی داروهایی که همه جا یافت می شوند.
االدویة الموجودة فی ک ّ
و ...
القانون فی الطّب
حسین بن عبدهللا بن سینا (معروف به ابوعلی سینا و ابن سینا)
این کتاب ،یکی از معروفترین آثار طبّی جهان و بلکه مشهورترین و پربارترین
اثر طبّی در جهان قدیم است .این کتاب ،یک دایره المعارف پزشکی است که
از همه ی امور طبّی سخن گفته است.
ابن سینا ،دانشمندی مسلمان و تابع فلسفه ی ارسطو می باشد .لذا مبانی
ب
ب او ،متأث ّر از فلسفه ی ارسطویی و اسالم می باشد .از این رو ،ما ط ّ
ط ّ
ب اسالمی نمی دانیم ،با اینکه فراوان
مطرح شده در القانون را صد در صد ط ّ
از آموزه های دینی بهره برده است.
ابن سینا ،اعتقاد به تاثیرات اندیشه بر جسم نیز بود و آثاری نیز در باب
روانشناسی دارد.
دیگر آثار طبّی ابن سینا
االدویة القلبیة
دفع المضارّ الکلیه عن االبدان االنسانیة
قولنج
الشراب
سیاسة البدن و فضائل
ّ
تشریح االعضاء
الفصد
االغذیة واالدویة
ذخیره ی خوارزمشاهی
حکیم سید اسماعیل جرجاني
مترین دایرة المعارف طبّی به زبانی فارسی بوده از منابع
این کتاب ،مه ّ
ب سنّتی است.
بسیار ارزنده ی ط ّ
دیگر آثار طبّی سیّد اسماعیل جرجانی
االغراض الطّبیّة
ی عالئی
خف ّ
یادگار
کامل الصناعة الطبّیّة
علی بن عبّاس اهوازی
این کتاب در ردیف قانون و الحاوی و ذخیره ی
خوارزمشاهی ،و در مواردی حاوی تحقیقات جدیدی است.
از این کتاب با عنوان الملکی هم یاد می شود.
مخزن االدویّة
محمد حسین عقیلی علوی خراسانی
مخزن االدويه ،كاملترين و معتبرترين منبع داروهاي طب
سنتي با تلفظ صحیح آنها می باشد.
در چاپهای امروزی این کتاب ،همه ی عناوين و زيرعنوانهای
كتاب را كُدگذاري نموده و حتی االمكان اصطالحات
انگلیسي و التین مفردات دارويي را در لیست مندرجات آن
گنجاندهاند.
این کتاب ،در مقام بیان داروهای ساده و غیرترکیبی است.
کتب دیگر عقیلی علوی خراسانی
وی کتاب دیگری نیز دارد به نام «مجمع الجوامع و ذخایر
التراکیب که به قرابادین کبیر شهرت یافته و شامل داروهای
ترکیبی است.
ب اسالمی
منابع ط ّ
• منبع آموزه های اسالمی ،دو چیزند :نقل و عقل.
• عقل نیز بر سه گونه است:
1ـ عقل استداللی
شهودیّ :
شم ،حدس ،الهام ،اشراق ،مکاشفه
2ـ عقل
3ـ عقل تجربی
• نقل نیز بر دو گونه است:
1ـ
کتاب (قرآن و هر کتاب آسمانی معتبر)
ّ
2ـ سنت و سخن
معصوم (از آدم تا امام زمان ـ ّ
عجل هللا تعالی فرجه الشریف)
عقل ،منبع دین
عقل به شیوه های گوناگون فهم می کند و هر کدام از نحوه ی فهم آن نیز ارزش معرفت
ّ
خاص خود را دارد که باید در معرفت شناس ی دینی مورد بحث قرار گیرد.
شناختی
آنچه از متون دینی بر می آید این است که تمام اقسام فهم عقلی ،در اسالم مورد ت ّ
وجه
ظن آور هستند .لکن ّ
قرار گرفته اند؛ اگر چه برخی از اقسام معرفت عقلیّ ،
ظن هم در
مقام عمل ،ارزش کارکردی دارد ،اگر چه در امور نظری محض ،ارزش چندانی ندارد.
ّ
نظری از سوی شارع ّ
ذم ّ
لذا ّ
ظن در حیطه ی امور ّ
مقدس ،به معنی نفی کلی آن نیست.
ّ
حتی در فقه اسالمی نیز ،برخی ظنونّ ،
حج ّیت دارند ،تاچه رسد در اموری مثل طبابت و
درمان.
ّ
اصل تبین یا تهذیب
ٌ َ َ َ َ َ َّ ُ َ ْ ُ ُ َ ْ ً َ َ
َ ُّ َ َّ َ َ ُ ْ َ ُ
ْ
فاسق ِبنب ٍإ ف َتبينوا أن تصيبوا قوما ِبجهال ٍة
قرآن کریم می فرماید « :يا أيها الذين آمنوا ِإن جاءكم ِ
َف ُت ْ
صب ُحوا َعلى ما َف َع ْل ُت ْ
نادمين ـ اى كسانى كه ايمان آوردهايد! اگر فاسقى خبرى براى شما بياورد ،درباره
م
ِ
ِ
آن تحقيق كنيد ،مبادا به گروهى از روى نادانى آسيب برسانيد و سپس از كرده ی خود پشيمان شويد!»
(الحجرات)6:
طبق این آیه ،ما با هر ّادعایی از سوی افراد دارای مبانی فکری غیر اسالمی ـ ّ
اعم از مسلمان و غیر مسلمان ـ
ً
مواجه شدیم ،حتما باید در مورد تطابق آن با مبانی و مبادی اسالمی ،تحقیق کنیم تا ندانسته مطلبی غیر
ً
اسالمی یا ظاهرا اسالمی را ،اسالمی نپنداشته و زمینه ی عمل مسلمین به آموزه های غیر اسالمی را فراهم
نسازیم.
ت مصدر آن سخن است.
عمل به هر سخنی ،عباد ِ
در روایات وارد شده که ما از هر سخنی تبعیّت کنیم ،عبد
ق
ق باشد ،عبد ح ّ
صاحب سخن خواهیم بود .اگر سخن ،ح ّ
اال عبد باطل خواهیم بود.
خواهیم بود و ّ
دعیّات ،دو گونه
تحلیل این سخن آن است که آموزه ها و م ّ
بیشتر نیستند؛ یا مورد تأیید اسالمند یا مورد تأیید اسالم
نیستند .در صورت نخست ،سخن ،سخن خداست ،از زبان هر
که خارج شود.
کتاب ،منبع دین
به حکم عقل و به حکم آنکه قرآن کریم ،تمام کتب آسمانی
را تصدیق می کند ،تمام آنها سخن خدا بوده ،منبع اسالم
می باشند.
جه داشت که کتب آسمانی موجود ،تحریف شده
ا ّما باید تو ّ
اند .لذا برخورد ما با این کتب ،مثل برخوردمان با احادیث
اسالمی خواهد بود؛ یعنی آموزه های آنها را بعد از بررسی
سندی و متنی و بعد از عرضه به قرآن و عقل (عقل
استداللی یا شهودی یا تجربی) ،خواهیم پذیرفت.
ّ
سنت و سخن معصوم ،منبع دین
ق است .لذا از آدم(ع) تا امام زمان(عج) همگی سخنگوی خدا
سخن معصوم ،ح ّ
هستند .پس با رعایت ضوابط علم الحدیث ،می توان از هر سخنی که منسوب به
معصوم است ،بهره برد.
ب یونان را هرمس پایه گذاری کرده است؛ و هرمس همان ادریس(ع)
گفته شده که ط ّ
است.
خواص
ب مصری مؤث ّر بوده است .نیز گفته شده که
ّ
همچنین یوسف(ع) در پیدایش و رشد ط ّ
بسیاری از گیاهان را داود(ع) بیان داشته است .محصول تمام اینها وقتی به دست جالینوس
ب
ب یونانی را هم ط ّ
رسید ،او همه را در یک قالب علمی ارائه نمود .بر این اساس ،می توان ط ّ
دینی دانست.
ب چینی و هندی و ایرانی هم منشاء وحیانی
حتّی قرائنی وجود دارد که ط ّ
دارند؛ لکن همان گونه که دیگر تعالیم انبیاء ،تحریف شده اند ،در آموزه های طبّی
ب یونانی و هر مکتب طبّی دیگری
آنها نیز تحریفاتی رخ داده است .لذا ما با ط ّ
که منشاء دینی دارند ،یا احتمال دینی بودن دارند ،باید با اصل تبیّن و تهذیب
ب اسالمی خواهیم پذیرفت؛ لکن با به
برخورد کنیم؛ یعنی آنها را در چهارچوب ط ّ
کار بستن فرایند تبیّن و تهذیب.
قرآن کریم
تفاسیر قرآن کریم ،بخصوص تفاسیر روایی
کتب روایی جامع مانند:
بحاراالنوار محمدباقر مجلس ی (تولد ۱۰۳۷ه.ق در اصفهان -وفات ۱۱۱۰ه.ق در اصفهان)
( ۱۰۷۷ - ۱۰۰۶شمس ی) این کتاب به موضوعات غیرفقهی بیش از موضوعات فقهی
پرداختهاست .در چاپ قدیم ۲۵جلد و در چاپ جدید در ۱۱۰جلد منتشر شدهاست.
ً
در بحار االنوار احادیثی نامعتبر و ناصحیح وجود دارد که تماما از سوی مؤلف مشخص
شدهاست .البته برخی بر این باورند که این گونه نیست و عالمه مجلس ی فقط این احادیث
را جمع آوری کردهاست.
حاج میرزا حسین نوری ،مشهور به محدث نوری (م 1320ق) .این کتاب در
موضوع احادیث و روایات ائمه اطهار -علیهم السالم -درباره مسائل و احکام
شرعی است که در استدراک وسائل الشیعه شیخ حرعاملی نگاشته شده است.
محدث نوری با جمع آوری بیش از 23هزار روایت ،که در وسائل الشیعه نیامده
اند ،خدمت بزرگی در حفظ آثار و روایات اهل بیت -علیهم السالم -نموده است.
کتاب مستدرک الوسائل از مجموعه های روایی معتبر شیعه به شمار می آید که
در قرن اخیر نگاشته شده است.
این کتاب در 18جلد به زبان عربی و به همت انتشارات مؤسسه آل البیت الحیاء التراث ،در
سال 1408هـ .ق در قم چاپ و منتشر شده است.
کنزل العمال
فى سنن األقوال و األفعال
نگاشته عالء الدين على بن عبد امللك ابن قاض ی خان قادرى شاذلى هندى
معروف به متقی هندی (م 975یا 977هـ) از اهل سنّت.
این کتاب از گردآوری و تنظیم روایات سه کتاب الجامع الکبیر ،الجامع
الصغیر و زوائد الجامع الصغیر اثر جاللالدین سیوطی بوجود آمده و در ۱۸
جلد منتشر شدهاست.
این کتاب در نزد علماى اسالم اعم از شيعه و سنی داراى منزلت وااليى است
نکته :باید دانست که کتب روایی جامع ،لزوماً تمام روایات را
دارا نیستند؛ بلکه تدوین کنندگان این کتب ،به دالئلی از ذکر
برخی روایات یا کتب روایی ،خود داری کرده اند .لذا باید روایات
غیر منقول در جوامع روائی را هم از نظر دور نداشت.
قـــــرآن کـــــریم
•
آیات فراوانی وجود دارند که صریح یا غیر صریح در ارتباط با زیست شناسی و طب
می باشند .بخصوص اگر طب روان را هم در نظر بگیریم ،دامنه ی این گونه آیات،
گسترده تر خواهند شد.
• بسیاری از آیات که ظاهرا ربطی به طب ندارند ،با دقت نظر ،به مسائل طبی ربط پیدا
می کنند.
•
در اسالم ،چیزی به نام دعا درمانی وجود دارد
• آیاتی وجود دارند که در روایات ،از آنها با عنوان تعویذ یا درمان برخی بیماری ها یاد
شده است
• پس برای استخراج آیات طبی ،باید به تمام این نکات توجه شود تا استخراجی کامل
صورت گیرد .و باید پیش فرضهای برآمده از علم زدگی را در استخراج آیات و روایات
طبی کنار گذاشت .در استخراج مواد خام از متون ،نباید به بهانه های گوناگون ،از آوردن
تمام مواد موجود ،حذر کرد .بلی در مرحله ی طبقه بندی روایات ،باید میزان اعتبار
سندی آنها ذکر شود.
روایات معصومین(ع)
در کتب حدیثی مثل بحاراالنوار ،روایات زیست شناس ی و ّ
طبی ،یکجا بیان
شده اند .جلدهای 57و 58و 59بحاراالنوار ،مربوط به این مباحث
هستند.
ّ ً ّ
لکن باید دانست که تدوین کنندگان این کتابها ،اوال دقت کافی در طبقه
ً
ّ
ّ
بندی احادیث نداشته اند .ثانیا توجه چندانی به طب روان و ...امثال آن
نداشته اند .اینها در بر اساس ابواب علم ّ
طب موجود در زمان خودشان،
روایات را طبقه بندی کرده اند.
تهیه یک دائرة املعارف احادیث ّ
پس برای ّ
طبی ،باید تک تک روایات
ّ
ّ
موجود ،با دقت فروان ،مورد بررس ی قرار گیرند ،و حتی اگر حدیثی ارتباط
احتمالی با ّ
طب دارد ،آن را هم باید در چنین دایرة املعارفی ذکر نمود.
ویژگی های دایرة المعارف آیات و روایات طب اسالمی
هیچ آیه و روایتی نباید جا انداخته شودّ .
حتی اگر روایتی با اندک تفاوت تعبیری دو یا چند
بار در منابع آمده ،همه ی آنها باید ذکر شوند .چه بسا همین تفاوتهای جزئی ،راهگشا
باشند.
ً
روایاتّ ،
حد االمکان نباید تقطیع شوند ،مگر در مواردی که قطعا تقطیع آنها اشکالی تولید
نمی کند.
اگر روایتی به چندین موضوع پرداختهّ ،
کل آن در ذیل هر عنوانی باید تکرار نشود ،تقطیع
نشود.
......................................
اگر مطلبی مشکوک به حدیث بودن است ،باید حتماً در این
دائرة المعارف بیاید ،لکن باید ذکر شود که مشکوک به روایت
ک نیز بیان شود.
بودن است؛ و وجه ش ّ
احادیث مشابه در کنار هم ذکر شوند یا به هم دیگر آدرس
داده شوند ،تا مح ّقق راحتتر بتواند به نتیجه برسد.
مفسر نیز دارند ،که باید
برخی آیات و روایات ،آیات و روایات
ّ
مفسر آنها نیز در کنار خودشان ذکر شود ،یا آدرس داده شود.
ّ
اگر در منابع روایی ،تدوین کنندگان کتاب ،حدیث را تقطیع کرده
اند ،الزم است ،اصل روایت تقطیع نشده ذکر شود.
....................................
اگر راوی یا مدوّن کتاب ،ذیل حدیثی سخنی گفته است ،در
ب ،آن نیز ذکر شود.
صورت ارتباط داشتن به ط ّ
جه شود که در ثبت روایات ،اشتباهاتی از سوی تدوین
تو ّ
کنندگان رخ داده است .با رجوع به منبع اصلی ،باید متن بدون
خطا را در این دایرة المعارف آورد.
اگر حدیث از جوامعی مثل بحاراالنوار نقل می شود ،افزون بر
آدرس آن منبع ،آدرس منبع اصلی نیز داده شود ،تا در صورت
لزوم ،مح ّقق بتواند به آن مراجعه کند.
.................................
اگر آیه یا روایتی شأن نزول و شأن صدوری دارد ،یا معصوم(ع)
در مورد خاصّی به آن استشهاد نموده است ،این موارد نیز در
کنار آیه یا روایت ذکر شود .چون در فهم مقصود ،مؤث ّر است.
چنین دائرة المعارفی حتماً باید ترجمه ای دقیق داشته باشد؛
و اگر در یک عبارت چندین احتمال معنایی وجود دارد ،همگی
میّت ،ذکر شوند .حتّی در مواردی الزم است
باید به ترتیب اه ّ
که معانی گوناگون یک لفظ به کار رفته در آیه یا روایت ،در کنار
آن ذکر شود تا مح ّققین بهتر بتوانند از آن استفاده کنند.
به هیچ بهانه ای نباید حدیثی را در چنین کتابی کنار گذاشت؛
حتّی رکیکترین تعابیر هم باید آورده شوند.
ب نوشته شده اند
کتابهایی که در ارتباط با اسالم و ط ّ
محمد ّ
دانش نامه احادیث پزشکیّ ،
محمدی رس شهری
مفاتیح الحیاة ،عبد هللا جوادی آملی
پژوهش ی در اعجاز علمی قرآن ،جلد دوم ،دکتر علی رضا اصفهانی
اعجاز قرآن در علم پزشکی ،مریم بیگلری ابهری
اسالم و ّ
طب جدید ،اسماعیل پاشا و دکتر عبدالعزیز ،مترجم :غالمرضا سعیدی
اسالم پزشک بی دارو ،احمد امین شیرازی
مقایسه ای میان تورات ،انجیل ،قرآن و علم ،موریس بوکای ،مترجم :ذبیح هللا دبیر
عهدین و قرآن و علم ،موریس بوکای ،مترجم :حسن حبیبی (این کتاب ،همان قبلی است)
مطهرات در اسالم ،مهندس مهدی بازرگان
ّاولین دانشگاه و آخرین پیامبر ،دکتر ّ
سید رضا پاک نژاد
گیاهان در قرآن ،دکتر ّ
محمد اقتدار حسین فاروقی
باورهای مذهبی و اثرات آنها در بهداشت روان ،دکتر باقر عبادی ثبات
ّ
نظریه ی تکامل از دیدگاه قرآن ،مسیح مهاجری
تکامل در قرآن ،علی مشکینی
.................................
بررس ی میزان تأثیر آوای قرآن کریم بر کاهش درد در بیماران ،بعد از عمل ّ
جراحی شکم ،پایان نامه علیرضا
نیکبخت نصر آبادی
تأثیرات قرآن بر کاهش اضطراب و افسردگی( ،خالصه مقاالت همایش نقش دین در بهداشت و روان) ،مجید
یوسفی لویه و فاطمه حسن پور
ّ
الطب الوقائی فی االسالم ،عمر محمود عبد هللا العمید الصیدلی
حواس االنسان ،دکتر ّ
ّ
محمد کمال عبد العزیز
اعجاز القرآن فی
ّ
الط ّب الحدیث ،دکتر صادق عبد ّ
الرضا علی
القرآن و
ّ
االعجاز الطبی فی القرآن ،دکتر ّ
سید الجلیلی
ّ
الط ّبی فی الکتاب و ّ
السنة ،حسین یاسین عبد القادر
االعجاز
ّ
االعجاز الطبی فی القرآن الکریم ،دکتر عبد الحمید ّ
محمد عبد العزیز
ّ
طب در قرآن ،عبد الحمید دیاب ،مترجم :علی چراغی
طب ،محسن ّ
قرآن و ّ
عباس نژاد
کتاب خالصه مقاالت همایش سراسری قرآن پژوهی و طب زنجان ،حسین یاوری
طب چهارده معصوم ،طب در قرآن ،دعاهای شفابخش ،محمود جعفری (گردآورنده)
خالصه مقاالت کنگره ی داخل دانشگاهی قرآن پژوهی و طب ،مهدی مصری و اسالم آقاپور (ویراستار)
خالصه مقاالت همایش کشوری قرآن و طب ،ناشر :بوستان کتاب قم
نقد راهگشا
ارزنده ترین حرکتی که در گرد آوری آیات و احادیث
طبّی انجام گرفته ،دانش نامه احادیث پزشکی
است .لکن این دانش نامه اشکاالتی نیز دارد که ذکر
آنها می تواند در تدوین دائرة المعارف بزرگ آیات و
روایات طبّی ،سودمند باشد.
در مقدمه این دانش نامه آمده است « :طب تن و طب روان ،ارتباط
بسیار نزدیکی با هم دارند ...اما طب تن و طب جان ،در نوشتارهای اسالمی ،دو
موضوع مستقل اند .طب روان ،موضوع علم اخالق است و اصطالحا به آن طب
اطالق نمی شود .بنا بر این ،دانش نامه احادیث طبی ،تنها احادیثی را در خود جای
داده است که در آنها ،بهداشت و یا درمان بیماری های جسمی مطرح شده است».
در این گفتار ،چند اشتباه فاحش وجود دارد.
طب س ّنتی و چه در فلسفه ،جان و روان ،دو مقوله ی متفاوتند .جان،
1ـ چه در روایات و چه در ّ
معادل روح بخاری ّ
مجرد فالسفه استّ .
عالمه حسن زاده آملی،
اطباء ،و روان ،معادل نفس
ّ
فرق این دو را در درس 129و 130دروس معرفت نفس و همچنین در شرح عین یازدهم از
سرح العیون فی شرح العیون ،آورده اند.
2ـ موضوع روانشناسی ،غیر از موضوع اخالق است .روانشناسی هم از روح بخاری بحث می
مجرد سر و کار دارد .ح ّتی در بخش مشترک
مجرد ،ولی اخالق فقط با نفس
کند هم از نفس
ّ
ّ
نیز زاویه ی نگاه این دو علم ،متفاوت است.
نتیجه :عدم ذکر بسیاری از آیات و روایات به این بهانه ،در دانش نامه احادیث پژشکی،
کاری نادرست بوده که در دایرة المعارف آیات و روایات ط ّبی نباید تکرار شود.
در مقدمه این دانش نامه آمده است « :ارزیابی احادیث طبّی از طریق آزمون ،انگیزه
ی اصلی نگارنده از برنامه ریزی برای تألیف دانش نامه احادیث طبّی بوده است».
اینکه بخواهیم آموزه های دینی را با متدهای علوم سکوالر مورد ارزیابی قرار
دهیم ،کاری است غیر منطقی ،اگر چه در مواردی منجر به تأیید آموزه های
دینی هم بشود .چرا که متد به کار رفته در علوم سکوالر ،کامال ً وابسته به مبانی
جه شود که تجربه در علم دینی ،تفاوتهایی با تجربه در
فلسفی سکوالر است .تو ّ
علوم سکوالر خواهد داشت.
از آنجایی که مؤل ّف ،شدیداً تحت تأثیر علوم سکوالر و بلکه مرعوب این علوم
بوده ،در استخراج آیات و احادیث ،کاری ناشایست کرده و بسیاری از روایات
متعارض با علوم سکوالر موجود را در دانش نامه نیاورده است.
از آنجایی که مؤل ّف ،شدیداً تحت تأثیر علوم سکوالر و بلکه مرعوب این علوم
ب سکوالر رفتار نموده
بوده ،در طبقه بندی احادیث نیز طبق سر فصلهای ط ّ
است .و این مطلب باعث شده که بسیاری از احادیث طبّی ،که در این سرفصلها
جه به برخی روایات طب ّی ،ما
نمی گنجند ،نادیده گرفته شوند .در حالی که با تو ّ
ب اسالمی یقیناً سر فصلهای کامال ً بدیعی خواهیم داشت.
در ط ّ
در مقدمه این دانش نامه آمده است « :مخاطب اصلی دانش نامه
احادیث طبّی ،پژوهشگران علوم پزشکی اند».
به نظر حقیر ،این دانش نامه برای عوام نوشته شده نه برای
پژوهشگران .دانش نامه ی پژوهشگران ،باید جامع تمام آیات و
احادیث مربوطه باشد ،حتّی احادیث ضعیف و احادیث ظاهراً کم
ارتباط با امور طبّی .در چنین کتابی حتّی برخی احادیث مربوط
به طبیعت و موادّ و فیزیک و نجوم و ...نیز بیایند .چون گاه
ب در ارتباطند ،و گاه خود خدا و
منطقاً یا به تجربه ،با علم ط ّ
اهل بیت(ع) این گونه امور را به مسائل طبّی ربط داده اند .مثال ً
« َف َنظَ َر نَ ْ
سقیم » ابراهیم(ع)
ل إِنِ ّي َ
جو ِم ؛ َفقا َ
ظ َر ًة فِي ال ُّن ُ
چگونه از نظر به ستارگان ،فهمید که بیمار خواهد شد؟
در مقدمه این دانش نامه آمده « :طرح جمع آوری این احادیث ،بر
اساس تقسیم بندی فیزیوژیک بدن ...تهیّه شد».
روشن است که با این رویکرد ،احادیث و آیات فراوانی بر زمین خواهند ماند .مثال ً
آیات « َف َنظَ َر نَ ْ
سقیم » به کدام دستگاه بدن نسبت
ل إِنِ ّي َ
ُّجو ِم ؛ َفقا َ
ظ َر ًة فِي الن ُ
ل َو ال َّنهار» به کدام عضو بدن نسبت دهیم؟ در
ن آياتِ ِ
نامك ْ
دهیم؟ یا « َو ِم ْ
ه َم ُ
ُم بِاللَّ ْی ِ
این دانش نامه ،بهداشت خواب ،مغفول واقع شده است .یا روایات بهداشت ذهن و
حافظه ،که بحثی روانشناختی است ،تحت موضوع مغز و اعصاب آمده است.
خالصه آنکه با این سبک ،بسیاری آیات و احادیث ،مغفول می مانند .ابتدا باید بدون
پیش فرض ،و لحاظ هر احتمال ممکنی ،آیات و روایات را استخراج ،و سپس بر
اساس آیات و روایات موجود ،موضوع بندی نمود ،نه آنکه بر طبق موضوع بندی
موجود در علوم ،احادیث و آیات را از متون استخراج کرد.
در مقدمه این دانش نامه آمده « :احادیث مربوط ،از طریق کلید
واژه های اصلی و مرتبط ،جمع آوری شد».
روشن است که با این شیوه ی گرد آوری مواد خام ،بسیاری از آیات و روایات
طبی مغفول خواهند بود .چون گرد آورنده در واقع دنبال آن کلید واژه هاست نه
دنبال هر آیه یا حدیث مرتبط با طب.
روش درست آن است که تک تک آیات و روایات ،توسط افراد مختلف با
تخصصهای متفاوت ،مورد مطالعه ی دقیق قرار گرفته و استخراج شوند ،تا
احتمال بر زمین ماندن آیات و احادیث مرتبط با طب ،به صفر نزدیک شود.
در مقدمه این دانش نامه آمده « :پس از جمع آوری احادیث و
مرتبط ساختن آنها با طرح اوّلیّه » ...
ب
این طرح اوّلیّه از کجا آمده است؟ روشن است ،از پیش فرضهایی که ط ّ
سکوالر برای ما درست کرده است .این یعنی تحمیل پیش فرضهای نهان،
بر روند تحقیق.
روش درست آن است که بدون هیچ طرح پیشین ،فقط آیات و احادیث
ب را استخراج کنیم و آنگاه بر اساس موادّ خام موجود ،دست به
مرتبط با ط ّ
طبقه بندی آنها بزنیم .اساساً خود همین طبقه بندی موادّ خام موجود ،قدم
دوم تأسیس علم دینی است .قدم نخست ،گرد آوری موادّ خام از متون
دینی است.
در مقدمه این دانش نامه آمده «:بخشی از موارد مورد نیاز را از
منابع تهیّه شده در دارالحدیث ،خود انتخاب کردم ،و بخش دیگر ...
» و باز آمده « :مسئولیّت ارزیابی و انتخاب احادیث» ... ،
«موارد مورد نیاز» یعنی چه؟ این تعبیر نشان می دهد که گردآورنده ،با یک
سری پیش فرضها دنبال احادیث و آیات می گردد؛ در حالی که گردآورنده
ب را گرد آوری کند ،حتّی آنهایی را که
فقط باید هر آیه و حدیث مرتبط با ط ّ
ب را دارند.
صرفاً احتمال مرتبط بودن با ط ّ
تعبیر «خود انتخاب کردم» نیز نشان می دهد که گرد آورنده ،بی طرف
نبوده و در گرد آوری موادّ خام ،اِعمال سلیقه کرده است .در دانش نامه
آیات و احادیث طبّی ،باید هر آیه و حدیث مرتبطی گرد آوری شود بدون
حت و سقم روایات .قضاوت در مورد
اِعمال هیچ سلیقه و قضاوتی در مورد ص ّ
حت و سقم موادّ گرد آوری شده ،بر عهده ی استفاده کننده از دانش
ص ّ
نامه است .بلی گرد آوری کننده ،ذیل احادیث می تواند بررسی های
سندی و متنی هم داشته باشد ،ولی اگر بررسی اش به این نتیجه رسید
حق ندارد حدیث را کنار
که سند حدیثی ضعیف است یا حتّی جعلی است،
ّ
بگذارد ،بلکه نظر خود را ذیل حدیث بیان کرده و قضاوت را به پژوهشگر وا
می گذارد.
در مقدمه این دانش نامه آمده « :اگر متن قوی تری یافت شد،
جایگزین متن اصلی گردید».
وقتی که محصول کار ،مورد استفاده ی متخصّصان خواهد بود،
این کار هم در گردآوری اط ّالعات ،کار ناشایستی است .در
چنین مواردی ،باید هم متن قوی ذکر شود و هم متن ضعیف؛ و
اگر گرد آورنده ،نظری در قوّت و ضعف احادیث دارد ،باید در ذیل
آنها بیان کند ،نه آنکه با تشخیص خود ،یک نسخه از حدیث را
کنار بگذارد و نسخه ی دلخواه خود را ذکر نماید .چه بسا بنده
از همان نسخه ی کنار گذاشته شده ،بتوانم نکته ای علمی
استخراج بکنم که از نسخه ی ذکر شده نتوان آن نکته را
جه شود که ضعف سندی یا پریشانی متن یا
استخراج کرد .تو ّ
عجیب بودن یم متن نیز ،لزوماً به معنی جعلی بودن آن نیست.
در مقدمه این دانش نامه آمده « :متن انتخابی در صورت امکان،
جامع ترین ،استوارترین و معتبرترین متون است».
باز همان کار ناشایستی که قبال گفتیم .روش درست،
آوردن تمام مواد خام موجود است .حتی اگر یک حدیث در
دو منبع آمده ،ولی فقط در یک کلمه با هم تفاوت دارند ،باز
الزم است در دانش نامه به این مطلب اشاره شود .چون گاه
از یک کلمه و بلکه از یک حرف ،می توان نکته ها
استخراج نمود.
در دانش نامه ،الفاظ احترامی که راوی برای اهل بیت(ع) به کار
برده ،حذف شده و به جای همه ی آنها« ،صلی هللا علیه و آله» و
«علیه السالم» گذاشته شده است.
حتّی این کار هم تصرّف بی جا در روایت است .گاه خود همین نحوه ی
ابراز ارادت راوی ،نکته ها دارد .و چه بسا از این گونه الفاظ به ظاهر کم
میّت ،بتوان مشکل یا حاالت روحی و روانی راوی یا سوال کننده را حدس
اه ّ
زد .مثال ً فرض کنید روای می آید و می گوید « :ای فرزند رسول خدا! خداوند
نوجوانت را به سالمت دارد ،برای سر درد چه تجویز می فرمایید!» از این
کالم می توان حدس زد که آن شخص ،در مورد سردرد نوجوانی سوال می
ن می دانند که
کند؛ با اینکه تصریح به این مطلب نکرده است .و اهل ف ّ
ب ،کارساز است.
دانستن این نکته های ظریف ،تا چه اندازه در علم ط ّ
نتیجه ی نهایی
ّ
منبع ّ
طب اسالمی ،عقل و نقل (کتاب و سنت معصوم) است.
طب اسالمی ،به معنی دور انداختن مکاتب مختلف ّ
ایده ی تأسیس ّ
طبی نیست ،بلکه اسالم ما را توصیه می کند که از تمام مکاتب
موجود ،اخذ علم کنیم ،لکن با به کار بستن اصل ّ
تبین و تهذیب.
اصل ّ
تبین و تهذیب ،وقتی در مورد امور علمی قابل اجراست که ما ابتدا مبانی و مبادی و چهارچوب یک علم را از عقل برهانی و قرآن و
احادیث چهارده معصوم ،استخراج کرده باشیم.
طب اسالمی ،استخراج آیات و احادیث ّ
قدم نخست در تأسیس ّ
طبی از منابع دینی است؛ که متأسفانه هنوز این قدم ،به طور کامل
برداشته نشده است.
قدم دوم ،این است که آیات و روایات استخراج شده را به اشکال گوناگون و با مالکات گوناگون ،طبقه بندی کنیم.
قدم سوم ،ترجمه ی دقیق آیات و روایات استخراج شده است.
قدم بعدی ،استخراج مبانی و مبادی و چهارچوب ّ
طب اسالمی از آیات و روایات است.
طب ّ
طب سکوالر را هم در خدمت شکوفایی ّ
سنتی و ّ
بعد از این مرحله می توان تمام کتب ّ
طب اسالمی قرار داد ،البته با به کار بستن
اصل ّ
تبین و تهذیب.
ً
در مقاله ی جداگانه ای با عنوان« گامهای نظری و عملی برای تأسیس ّ
طب اسالمی» تفصیال به این بحث پرداخته شده.