Transcript indir
Siyaset Bilimine Giriş
Siyasal Partiler
8. Hafta
Tanım ve Doğuşu
• Siyasal parti; Bir program etrafında toplanmış, siyasal iktidarı
elde etmek ya da paylaşmak amacını güden, sürekli bir örgüte
sahip kuruluşlar
• 19.yüzyılın ortalarında bu günkü anlamda siyasal partiler
ortaya çıkıyor
• 18.yüzyılda ortaya çıkan parlamento içi hizipler parlamento
dışında örgüte sahip değillerdi
• Demokrasi düşüncesinin yaygınlaşması, parlamentoların
yetkilerinin ve oy hakkının genişletilmesi siyasal partilerin
ortaya çıkışında önemli
• Duverger; Parlamento içinde doğan, parlamento dışında doğan
partiler
• Parlamento içinde doğan partiler; (i) parlamento grupları
doğar; (ii) yerel teşkilatla oluşur; (iii) iki unsur arasında sürekli
bağlantı kurulur
• Parlamento dışında doğan partiler;
• Parlamentoda temsil edilmeyen sosyal güçlere ve sınıflara dayanır
• İşçi sendikaları, tarım kooperatifler, dernekler, fikir kulüpleri,
dinsel kuruluşlar [İngiliz İşçi Partisinin kuruluşunda işçi
sendikalarının etkisi; tarım sendikaları ve çiftçi örgütlerinin
köylü/çiftçi partilere dönüştüğü Orta Avrupa ve İskandinavya
örnekleri]
• Yapısal bakımdan daha merkeziyetçi, ideolojik yönden daha tutarlı
ve disiplinli; genellikle sistemde radikal değişiklik öngören sol
eğilimli partiler
• Parlamento geleneği olmayan ülkeler için, örneğin Afrika
ülkeleri, geçerli değil parlamentoyu esas alan model
• Siyasal partilerin doğuşunda modernleşme önemli;
modernleşme ile siyasal katılma, siyasal katılma ile siyasal
partiler artıyor
• Toplumdaki krizler (savaş, ihtilal, askeri darbe, ekonomik
bunalım, sömürgecilik, vb.) de siyasal partilerin ortaya
çıkışında önemli
• Mevcut partilerin birleşmesi ya da bölünmesi ile de partiler
kurulabilir [CHP-DP, HP-SODEP, ANAP-DYP]
Siyasal Partilerin Fonksiyonları
1. Toplumdaki çeşitli talep ve çıkarların birleştirilmesi ve
kanalize edilmesi
2. Halk kitleleri ile iktidar arasında köprü/aracı görevi
3. Siyasetçi ve yönetici kadroların, liderlerin seçilmesi
4. Yönetme ve hükümet etme fonksiyonu
5. Siyasal sosyalleşme ve mobilizasyon
Siyasi Parti Tipleri:
Duverger’in Tipolojisi (1951)
1. Kadro Partileri
•
•
•
•
•
İlk örnekleri görülen partiler
Üye sayısını artırmak için özel çaba gösterilmez
Önemli olan nicelik değil, nitelik
Siyasi yelpazenin genellikle sağında yer alırlar
Etkili/paralı insanlar partiye kazandırılmaya çalışılır [parti
adaylarına parasal destek ve oy için]
• ‘Komite Partileri’ de denir
• Seçim zamanları dışında fazla faal değildir
• Genel oy ilkesinden önce ortaya çıkan parlamento içinden
gücünün alan partiler [üye sayısını artırma, kitleleri örgütlenme
gereği pek duymamışlar başlangıçta; sonraları bu partiler de kitle
partilerini taklit etmiştir]
• Bu gün saf kadro partisine az rastlanır; partinin merkez yönetimi
ile bölgesel teşkilatlar arasında ilişkiler sıkı olmamış, merkezin
otoritesi kurulamamıştır
• Batı tipi muhafazakar ve liberal partiler kadro partisi tipine örnek
olarak gösterilebilir
2. Kitle Partileri
•
•
•
•
•
•
•
Oy hakkının gelişmesi ile ortaya çıktı
Üyelik ve üye sayısı çok önemli
Mali yönden önemli (üye aidatları; özellikle sosyalist partiler)
Üyeler siyasal yönden sürekli bir eğitim altında
Amaç; ülkenin yönetimine gelebilecek elit yetiştirmek
Disiplinli ve merkeziyetçi
Sosyalist partiler, komünist ve faşist partiler kitle partisi örnekleri
3. Ara partiler [Duverger’in eklediği üçüncü tip]
• Başlıca iki tipi vardır; a. Dolaylı partiler; b. Az gelişmiş ülkelerin
partileri
a. Dolaylı partiler;
• Kolektif üye temeline dayanır
• Bireysel üyelikten çok kooperatif, fikir kulüpleri, sendikalar gibi
topluluklara dayanır
• Sendikalarla işbirliği içinde olan İngiliz İşçi Partisi tipik örnek
b. Az gelişmiş ülke partileri
• Özellikle Afrika’da görülür
• Ülkenin yapısını yansıtan özgün yapı gösterir
Kadro ve Kitle Partilerine Bakış
• Kategorileştirme net değil
• Kadro ve kitle partisi özelliklerini beraber taşıyan partiler
mevcut [ABD partileri finansman yönünden kadro partileri, ön
seçim sistemi ile kitle partisi tipine örnek]
• Duverger; CHP ve DP’yi kadro partisi olarak niteler; yanlış
niteleme [merkeziyetçi/disiplinli yapıları kadro partisinden
ayırır]
• Türk partileri de tam olarak her ikisinden birine girmez; ancak
hemen hemen bütün siyasi partiler kadro ve kitle partisi
özelliklerini taşıyor; siyasal partiye para desteği, politikaların
belirlenmesinde ve etkili pozisyonlarda bulunma açısından
çekirdek kadronun varlığı ve kolay değişmemesi, tüm parti
teşkilatı bakımından parti disiplinin varlığı gibi faktörlere
bakıldığında…
Neumann’ın Tipolojisi
1. Bireysel Temsil Partileri
•
•
•
•
•
•
•
•
Dar ve sınırlı siyasal ortamda mevcuttur
Faaliyetleri seçim zamanını kapsar
Seçim dönemi dışında parti kış uykusunda
Partinin başlıca fonksiyonu aday gösterme
Adaylar, geniş bir serbestliğe sahip
Disiplin ve ideoloji yönünden zayıf ve esnektir
Üyelerinden aktif bir katılım beklenmez
Modern kitle demokrasisinin gerçekleriyle bağdaşmaz; örnekleri
zamanla azalmıştır
• ABD’deki Cumhuriyetçi ve Demokrat Parti en çok uyan örnekler
[çok gevşek örgütleri var; ideoloji yönünden pragmatik; Kongrede
oy kullanırken geniş bir özgürlük alanı var]
2. Sosyal Bütünleşme Partileri
a. Demokratik Bütünleşme Partileri;
•
•
•
•
Üyeleri örgütsel bir çatı altında, üyelerle düzenli ilişkiler
Kentlerdeki kitleleri bütünleştirme odaklı
Oy desteği belirli bir sosyal tabana dayanır
Kıta Avrupa’sındaki sosyalist partiler; Katolik partiler
b. Toptan Bütünleşme Partileri;
• Komünist ve Faşist Partiler örnekleri
• Parti ile üyeler arasında ilişkiler daha sıkı, düzenleme ve kontrol
yetkisi var üyeler üzerinde
• İdeoloji önemli unsur; totaliter bir dünya görüşü
*Bireysel temsil partileri kadro, sosyal bütünleşme partileri kitle
partilerine karşılık gelir; benzerlik var
*Her iki sınıflandırma da tam kapsayıcı değil
Yeni Sınıflandırmalar
• Hepsini Yakala Partisi (Catch-All Party) [Kircheimer]; Omnibüs Partisi
[Herkes için] ya da en uygun karşılık Toplayıcı Parti
• Sınıf çizgilerini aşan, mümkün olduğunca geniş bir seçmen kitlesi
hedeflenir
• İdeoloji eğilimi yumuşak, pragmatik yönü güçlü
• Marjinal seçmenler ılımlı bir programla yanlarına çekilmeye çalışılır
• Avrupa’daki çoğu merkez sağ partiler [Alman ve Hıristiyan Demokrat
Partileri] , ılımlı sol partiler [Alman Sosyal Demokrat Partisi], bazı sağ
partiler [Fransız Cumhuriyet İçin Toplanma Partisi] bu kategorinin
örnekleri
• Türkiye’deki siyasal partiler de genellikle bu kategoride yer alır;
Türkiye’deki partilerin çoğu kadro partisi tipine yaklaşır; ancak kadro
ve kitle parti tipine tam olarak girmez
• Son yıllardaki ideolojik çizgilerin belirginlik kazanmasına rağmen
Türkiye’deki belli başlı partiler Toplayıcı Parti tipine uygun düşmekte
[Anavatan Partisi çok uyan bir örnek olmuştur; HAS Parti]
Kaynak; M. Türköne; s. 262-263
Seçimlere Dönük Profesyonel Partiler (Electoral Professional
Party)
• İdeoloji hakim değil
• Profesyoneller teşkilat içinde baskın
• Finansmanı belirli çıkar grupları ya da devlet yardımı sağlar
• Örnek; Türkiye’de Genç Parti
Modern Kadro Partileri
• Hollanda’daki partiler örneğinde geliştirilmiş
• Üye sayısı çok düşük
• Profesyonel lider grubu hakim
• Seçmenler yönelik güçlü bir yönelme var; parti içi disiplini
sağlamaya yönelik dikey bir örgüt yapısı
Parti Sistemleri:
1. Tek Parti Sistemleri
Gerçek Tek Parti Sistemi
• Hukuken ve fiilen sadece bir parti bulunur; diğer partilerin kurulması
yasaktır
• İktidar üzerinde rekabet, yarışma ve paylaşma reddedilir
• İkiye ayrılır; Totaliter ve Otoriter Tek Parti kontrol altında
• Totaliter tek parti; kapsamlı bir ideoloji, sistemli bir dünya görüşü
hakim
• İdeolojiye uygun toplum oluşturma hedefi; toplum hayatı tümüyle
kontrol altında tutulur;
• Her türlü ekonomik, sosyal ve siyasal olaylar kontrol altında
• Komünist ve Faşist tek parti rejimleri örneklerini oluşturur
• Otoriter tek parti sistemleri; katı ve kapsayıcı ideolojiye dayanmaz
• Milli bütünleşme, ekonomik kalkınma, siyasal modernleşme
hedeflerine yönelik
• Partinin kontrolü toplumun bütününe yayılmaz
• CHP’nin tek parti dönemi; üçüncü dünyadaki bazı ülke örnekleri
Karmaşık Tek Parti Sistemleri
• Görünüşte tek parti vardır; partilerden birinin üstünlüğü tek
parti sisteminin bir örneğine yol açar
• İki belirgin tipi; Üstün (hakim) parti, Hegemonyacı parti sistemi
• Üstün Parti (Predominant Party) Sistemi;
• Birden çok meşru parti var; eşit şartlarda faaliyet gösterir
• Partilerden biri oy ve parlamento çoğunluğu bakımından güçlü
• Üst üste yapılan seçimlerde üstünlük belirginleşir [Hindistan
Kongre Partisi]
• Muhalefet siyasal kararları zaman zaman etkileme gücüne sahip;
nadiren seçim de kazanabilir
Hegemonyacı Parti (Hegemonic Party)
• Eşit şartlarda bir iktidar yarışması yoktur
• Mutlak üstünlüğe sahip parti dışındaki partilere izin verilse de
bunlar muhalefet değil uydu partilerdir
• Uydu partiler hegemonyacı parti ile rekabet girişmeleri,
iktidarın el değiştirmesi fiilen mümkün değil
• Marksist rejimler, Polonya, Doğu Almanya, Çin Halk
Cumhuriyeti örnekleri
• Uydu partiler, Komünist Partisinin yanındadır; onunla işbirliği
ve dayanışma içindedir; halk arasında istek ve eğilimleri
yansıtırlar; fiilen bir tek parti sistemi
2. İki-Parti Sistemi
• İktidar yarışması iki büyük parti arasında geçiyor; ikiden fazla parti var
• Küçük partiler iktidara ağırlıklarını koyabilme gücüne sahip değil
• Partilerden biri seçimde parlamento çoğunluğunu kazanarak iktidara
gelir; koalisyona gerek kalmaz
• İki parti arasında sandalye sayısı az olur ve bir parti tek başına hükümet
kuramaz ve üçüncü bir partinin desteğine ihtiyaç duyarsa «saf iki parti
sistemi»nden «destekli iki parti sistemi»ne geçilmiş olur [iki buçuk parti
sistemi]
• Örnek; Almanya’da Hıristiyan Demokratlar ya da Sosyal Demokratların
hür Demokrat Parti ile koalisyon kurmaları; İngiltere’deki son örnek]
• İki parti sisteminin tipik örnekleri; İngiltere, ABD, kısmen Avustralya, Yeni
Zelanda ve Avusturya
• ABD’de partiler gevşek, disiplinsiz, seçim kazanma aygıtları; İngiltere’de
partiler disiplinli
• İki Parti sistemine bakış;
•
•
•
•
Partilerin rejim üzerinde ve temel konularda uzlaşma içinde olması gerekir
Partileri politik uçlardan merkeze yaklaştırır
Siyasal istikrar sağlanır
Seçmene karşı sorumluluk net bir şekilde bir parti tarafından üstlenilmiş olur
3. Çok-Parti Sistemi
• İkiden fazla siyasal parti siyasal yarışma içinde; iktidar
dengesini etkileme gücüne sahip
• İki kategoriye ayrılır;
a. Ilımlı (iki-kutuplu) Çok Parti
•
•
•
•
Partiler iki ana kutup/merkez etrafında kümelenme eğiliminde
Rejimin temeli üzerinde bir anlaşmazlık yok
İdeolojik bir kutuplaşma yok
İskandinav ülkeleri, İsviçre ve Belçika; sosyal demokrat partiler ile
ortanın sağındaki partiler
• Türkiye’de de dönemsel olarak ılımlı iki kutuplu sistemin varlığı
görülür
b. Aşırı (çok-kutuplu) çok-parti sistemi
• Siyasal kutuplar ve kutuplar arası ideolojik farklılıklar çoktur
• Rejim üzerinde uzlaşma düzeyi düşük
• Sistem istikrarsızdır; koalisyon hükümetlerinde sık kabine
bunalımları; hükümet, merkez partilerin koalisyonu olarak
oluşur
• Tipik örneği İtalya’da görülür; Hristiyan Demokrat Parti sağ ve
solundaki küçük partilerle koalisyona gider
• Sistem; istikrarsızlığa açıktır; uzun vadeli politikaların
geliştirilmesi güçtür
• Rejim bir çıkmaza sürüklenebilir
Siyasi Yelpaze İçinde Partiler
Kaynak; A. Heywood; s. 324
• Sağ ve sol siyasi yelpaze, politikaların, partilerin ve hareketlerin
içinde bulundukları ideolojik konumları özetleyen siyasi fikirleri
ve inançları tanımlamanın bir yolu
• Temelleri Fransız devrimine, 1789’da yapılan ilk Fransız Estates
General Toplantısında grupların uyarladıkları pozisyonlara
kadar gider
• Sağ ve sol kavramların karşılıkları tam olarak yoktur
• Ekonomiye ve devletin oynadığı role karşı farklı tutumlar temel
belirleyicidir
• Sol kanat görüşler; ekonomiye müdahaleyi ve kolektivizmi
destekler; sağ kanat görüşler piyasa ve bireyselliğe önem verir.
Siyasi Yelpaze: Değerlendirme
• Bu durumun; daha derin ideolojik ve değer farklılıklarını
yansıttığı varsayılır ki bunlar;
Siyasi yelpazedeki yeri belirlemede kullanılan öğeler;
• Ekonomik faaliyetlere bakış temel ayırıcı unsur
• Eşitlik, özgürlük, otorite, sosyal adalet, emek, dayanışma
• Sosyal politikalar, marjinal gruplar, dezevantajlı kesimler
• Statüko, siyasal sisteme bakış
• Geleneksel ve kutsal değerler, muhafazakarlık
• Dini değerler
• Milliyetçilik, ulusalcılık, ırkçılık, anti-kapitalizm
• Dışa karşı alınan pozisyon
• Şiddet, çatışma yanlılığı