Transcript indir
Siyaset Bilimine Giriş Siyasal Partiler 8. Hafta Tanım ve Doğuşu • Siyasal parti; Bir program etrafında toplanmış, siyasal iktidarı elde etmek ya da paylaşmak amacını güden, sürekli bir örgüte sahip kuruluşlar • 19.yüzyılın ortalarında bu günkü anlamda siyasal partiler ortaya çıkıyor • 18.yüzyılda ortaya çıkan parlamento içi hizipler parlamento dışında örgüte sahip değillerdi • Demokrasi düşüncesinin yaygınlaşması, parlamentoların yetkilerinin ve oy hakkının genişletilmesi siyasal partilerin ortaya çıkışında önemli • Duverger; Parlamento içinde doğan, parlamento dışında doğan partiler • Parlamento içinde doğan partiler; (i) parlamento grupları doğar; (ii) yerel teşkilatla oluşur; (iii) iki unsur arasında sürekli bağlantı kurulur • Parlamento dışında doğan partiler; • Parlamentoda temsil edilmeyen sosyal güçlere ve sınıflara dayanır • İşçi sendikaları, tarım kooperatifler, dernekler, fikir kulüpleri, dinsel kuruluşlar [İngiliz İşçi Partisinin kuruluşunda işçi sendikalarının etkisi; tarım sendikaları ve çiftçi örgütlerinin köylü/çiftçi partilere dönüştüğü Orta Avrupa ve İskandinavya örnekleri] • Yapısal bakımdan daha merkeziyetçi, ideolojik yönden daha tutarlı ve disiplinli; genellikle sistemde radikal değişiklik öngören sol eğilimli partiler • Parlamento geleneği olmayan ülkeler için, örneğin Afrika ülkeleri, geçerli değil parlamentoyu esas alan model • Siyasal partilerin doğuşunda modernleşme önemli; modernleşme ile siyasal katılma, siyasal katılma ile siyasal partiler artıyor • Toplumdaki krizler (savaş, ihtilal, askeri darbe, ekonomik bunalım, sömürgecilik, vb.) de siyasal partilerin ortaya çıkışında önemli • Mevcut partilerin birleşmesi ya da bölünmesi ile de partiler kurulabilir [CHP-DP, HP-SODEP, ANAP-DYP] Siyasal Partilerin Fonksiyonları 1. Toplumdaki çeşitli talep ve çıkarların birleştirilmesi ve kanalize edilmesi 2. Halk kitleleri ile iktidar arasında köprü/aracı görevi 3. Siyasetçi ve yönetici kadroların, liderlerin seçilmesi 4. Yönetme ve hükümet etme fonksiyonu 5. Siyasal sosyalleşme ve mobilizasyon Siyasi Parti Tipleri: Duverger’in Tipolojisi (1951) 1. Kadro Partileri • • • • • İlk örnekleri görülen partiler Üye sayısını artırmak için özel çaba gösterilmez Önemli olan nicelik değil, nitelik Siyasi yelpazenin genellikle sağında yer alırlar Etkili/paralı insanlar partiye kazandırılmaya çalışılır [parti adaylarına parasal destek ve oy için] • ‘Komite Partileri’ de denir • Seçim zamanları dışında fazla faal değildir • Genel oy ilkesinden önce ortaya çıkan parlamento içinden gücünün alan partiler [üye sayısını artırma, kitleleri örgütlenme gereği pek duymamışlar başlangıçta; sonraları bu partiler de kitle partilerini taklit etmiştir] • Bu gün saf kadro partisine az rastlanır; partinin merkez yönetimi ile bölgesel teşkilatlar arasında ilişkiler sıkı olmamış, merkezin otoritesi kurulamamıştır • Batı tipi muhafazakar ve liberal partiler kadro partisi tipine örnek olarak gösterilebilir 2. Kitle Partileri • • • • • • • Oy hakkının gelişmesi ile ortaya çıktı Üyelik ve üye sayısı çok önemli Mali yönden önemli (üye aidatları; özellikle sosyalist partiler) Üyeler siyasal yönden sürekli bir eğitim altında Amaç; ülkenin yönetimine gelebilecek elit yetiştirmek Disiplinli ve merkeziyetçi Sosyalist partiler, komünist ve faşist partiler kitle partisi örnekleri 3. Ara partiler [Duverger’in eklediği üçüncü tip] • Başlıca iki tipi vardır; a. Dolaylı partiler; b. Az gelişmiş ülkelerin partileri a. Dolaylı partiler; • Kolektif üye temeline dayanır • Bireysel üyelikten çok kooperatif, fikir kulüpleri, sendikalar gibi topluluklara dayanır • Sendikalarla işbirliği içinde olan İngiliz İşçi Partisi tipik örnek b. Az gelişmiş ülke partileri • Özellikle Afrika’da görülür • Ülkenin yapısını yansıtan özgün yapı gösterir Kadro ve Kitle Partilerine Bakış • Kategorileştirme net değil • Kadro ve kitle partisi özelliklerini beraber taşıyan partiler mevcut [ABD partileri finansman yönünden kadro partileri, ön seçim sistemi ile kitle partisi tipine örnek] • Duverger; CHP ve DP’yi kadro partisi olarak niteler; yanlış niteleme [merkeziyetçi/disiplinli yapıları kadro partisinden ayırır] • Türk partileri de tam olarak her ikisinden birine girmez; ancak hemen hemen bütün siyasi partiler kadro ve kitle partisi özelliklerini taşıyor; siyasal partiye para desteği, politikaların belirlenmesinde ve etkili pozisyonlarda bulunma açısından çekirdek kadronun varlığı ve kolay değişmemesi, tüm parti teşkilatı bakımından parti disiplinin varlığı gibi faktörlere bakıldığında… Neumann’ın Tipolojisi 1. Bireysel Temsil Partileri • • • • • • • • Dar ve sınırlı siyasal ortamda mevcuttur Faaliyetleri seçim zamanını kapsar Seçim dönemi dışında parti kış uykusunda Partinin başlıca fonksiyonu aday gösterme Adaylar, geniş bir serbestliğe sahip Disiplin ve ideoloji yönünden zayıf ve esnektir Üyelerinden aktif bir katılım beklenmez Modern kitle demokrasisinin gerçekleriyle bağdaşmaz; örnekleri zamanla azalmıştır • ABD’deki Cumhuriyetçi ve Demokrat Parti en çok uyan örnekler [çok gevşek örgütleri var; ideoloji yönünden pragmatik; Kongrede oy kullanırken geniş bir özgürlük alanı var] 2. Sosyal Bütünleşme Partileri a. Demokratik Bütünleşme Partileri; • • • • Üyeleri örgütsel bir çatı altında, üyelerle düzenli ilişkiler Kentlerdeki kitleleri bütünleştirme odaklı Oy desteği belirli bir sosyal tabana dayanır Kıta Avrupa’sındaki sosyalist partiler; Katolik partiler b. Toptan Bütünleşme Partileri; • Komünist ve Faşist Partiler örnekleri • Parti ile üyeler arasında ilişkiler daha sıkı, düzenleme ve kontrol yetkisi var üyeler üzerinde • İdeoloji önemli unsur; totaliter bir dünya görüşü *Bireysel temsil partileri kadro, sosyal bütünleşme partileri kitle partilerine karşılık gelir; benzerlik var *Her iki sınıflandırma da tam kapsayıcı değil Yeni Sınıflandırmalar • Hepsini Yakala Partisi (Catch-All Party) [Kircheimer]; Omnibüs Partisi [Herkes için] ya da en uygun karşılık Toplayıcı Parti • Sınıf çizgilerini aşan, mümkün olduğunca geniş bir seçmen kitlesi hedeflenir • İdeoloji eğilimi yumuşak, pragmatik yönü güçlü • Marjinal seçmenler ılımlı bir programla yanlarına çekilmeye çalışılır • Avrupa’daki çoğu merkez sağ partiler [Alman ve Hıristiyan Demokrat Partileri] , ılımlı sol partiler [Alman Sosyal Demokrat Partisi], bazı sağ partiler [Fransız Cumhuriyet İçin Toplanma Partisi] bu kategorinin örnekleri • Türkiye’deki siyasal partiler de genellikle bu kategoride yer alır; Türkiye’deki partilerin çoğu kadro partisi tipine yaklaşır; ancak kadro ve kitle parti tipine tam olarak girmez • Son yıllardaki ideolojik çizgilerin belirginlik kazanmasına rağmen Türkiye’deki belli başlı partiler Toplayıcı Parti tipine uygun düşmekte [Anavatan Partisi çok uyan bir örnek olmuştur; HAS Parti] Kaynak; M. Türköne; s. 262-263 Seçimlere Dönük Profesyonel Partiler (Electoral Professional Party) • İdeoloji hakim değil • Profesyoneller teşkilat içinde baskın • Finansmanı belirli çıkar grupları ya da devlet yardımı sağlar • Örnek; Türkiye’de Genç Parti Modern Kadro Partileri • Hollanda’daki partiler örneğinde geliştirilmiş • Üye sayısı çok düşük • Profesyonel lider grubu hakim • Seçmenler yönelik güçlü bir yönelme var; parti içi disiplini sağlamaya yönelik dikey bir örgüt yapısı Parti Sistemleri: 1. Tek Parti Sistemleri Gerçek Tek Parti Sistemi • Hukuken ve fiilen sadece bir parti bulunur; diğer partilerin kurulması yasaktır • İktidar üzerinde rekabet, yarışma ve paylaşma reddedilir • İkiye ayrılır; Totaliter ve Otoriter Tek Parti kontrol altında • Totaliter tek parti; kapsamlı bir ideoloji, sistemli bir dünya görüşü hakim • İdeolojiye uygun toplum oluşturma hedefi; toplum hayatı tümüyle kontrol altında tutulur; • Her türlü ekonomik, sosyal ve siyasal olaylar kontrol altında • Komünist ve Faşist tek parti rejimleri örneklerini oluşturur • Otoriter tek parti sistemleri; katı ve kapsayıcı ideolojiye dayanmaz • Milli bütünleşme, ekonomik kalkınma, siyasal modernleşme hedeflerine yönelik • Partinin kontrolü toplumun bütününe yayılmaz • CHP’nin tek parti dönemi; üçüncü dünyadaki bazı ülke örnekleri Karmaşık Tek Parti Sistemleri • Görünüşte tek parti vardır; partilerden birinin üstünlüğü tek parti sisteminin bir örneğine yol açar • İki belirgin tipi; Üstün (hakim) parti, Hegemonyacı parti sistemi • Üstün Parti (Predominant Party) Sistemi; • Birden çok meşru parti var; eşit şartlarda faaliyet gösterir • Partilerden biri oy ve parlamento çoğunluğu bakımından güçlü • Üst üste yapılan seçimlerde üstünlük belirginleşir [Hindistan Kongre Partisi] • Muhalefet siyasal kararları zaman zaman etkileme gücüne sahip; nadiren seçim de kazanabilir Hegemonyacı Parti (Hegemonic Party) • Eşit şartlarda bir iktidar yarışması yoktur • Mutlak üstünlüğe sahip parti dışındaki partilere izin verilse de bunlar muhalefet değil uydu partilerdir • Uydu partiler hegemonyacı parti ile rekabet girişmeleri, iktidarın el değiştirmesi fiilen mümkün değil • Marksist rejimler, Polonya, Doğu Almanya, Çin Halk Cumhuriyeti örnekleri • Uydu partiler, Komünist Partisinin yanındadır; onunla işbirliği ve dayanışma içindedir; halk arasında istek ve eğilimleri yansıtırlar; fiilen bir tek parti sistemi 2. İki-Parti Sistemi • İktidar yarışması iki büyük parti arasında geçiyor; ikiden fazla parti var • Küçük partiler iktidara ağırlıklarını koyabilme gücüne sahip değil • Partilerden biri seçimde parlamento çoğunluğunu kazanarak iktidara gelir; koalisyona gerek kalmaz • İki parti arasında sandalye sayısı az olur ve bir parti tek başına hükümet kuramaz ve üçüncü bir partinin desteğine ihtiyaç duyarsa «saf iki parti sistemi»nden «destekli iki parti sistemi»ne geçilmiş olur [iki buçuk parti sistemi] • Örnek; Almanya’da Hıristiyan Demokratlar ya da Sosyal Demokratların hür Demokrat Parti ile koalisyon kurmaları; İngiltere’deki son örnek] • İki parti sisteminin tipik örnekleri; İngiltere, ABD, kısmen Avustralya, Yeni Zelanda ve Avusturya • ABD’de partiler gevşek, disiplinsiz, seçim kazanma aygıtları; İngiltere’de partiler disiplinli • İki Parti sistemine bakış; • • • • Partilerin rejim üzerinde ve temel konularda uzlaşma içinde olması gerekir Partileri politik uçlardan merkeze yaklaştırır Siyasal istikrar sağlanır Seçmene karşı sorumluluk net bir şekilde bir parti tarafından üstlenilmiş olur 3. Çok-Parti Sistemi • İkiden fazla siyasal parti siyasal yarışma içinde; iktidar dengesini etkileme gücüne sahip • İki kategoriye ayrılır; a. Ilımlı (iki-kutuplu) Çok Parti • • • • Partiler iki ana kutup/merkez etrafında kümelenme eğiliminde Rejimin temeli üzerinde bir anlaşmazlık yok İdeolojik bir kutuplaşma yok İskandinav ülkeleri, İsviçre ve Belçika; sosyal demokrat partiler ile ortanın sağındaki partiler • Türkiye’de de dönemsel olarak ılımlı iki kutuplu sistemin varlığı görülür b. Aşırı (çok-kutuplu) çok-parti sistemi • Siyasal kutuplar ve kutuplar arası ideolojik farklılıklar çoktur • Rejim üzerinde uzlaşma düzeyi düşük • Sistem istikrarsızdır; koalisyon hükümetlerinde sık kabine bunalımları; hükümet, merkez partilerin koalisyonu olarak oluşur • Tipik örneği İtalya’da görülür; Hristiyan Demokrat Parti sağ ve solundaki küçük partilerle koalisyona gider • Sistem; istikrarsızlığa açıktır; uzun vadeli politikaların geliştirilmesi güçtür • Rejim bir çıkmaza sürüklenebilir Siyasi Yelpaze İçinde Partiler Kaynak; A. Heywood; s. 324 • Sağ ve sol siyasi yelpaze, politikaların, partilerin ve hareketlerin içinde bulundukları ideolojik konumları özetleyen siyasi fikirleri ve inançları tanımlamanın bir yolu • Temelleri Fransız devrimine, 1789’da yapılan ilk Fransız Estates General Toplantısında grupların uyarladıkları pozisyonlara kadar gider • Sağ ve sol kavramların karşılıkları tam olarak yoktur • Ekonomiye ve devletin oynadığı role karşı farklı tutumlar temel belirleyicidir • Sol kanat görüşler; ekonomiye müdahaleyi ve kolektivizmi destekler; sağ kanat görüşler piyasa ve bireyselliğe önem verir. Siyasi Yelpaze: Değerlendirme • Bu durumun; daha derin ideolojik ve değer farklılıklarını yansıttığı varsayılır ki bunlar; Siyasi yelpazedeki yeri belirlemede kullanılan öğeler; • Ekonomik faaliyetlere bakış temel ayırıcı unsur • Eşitlik, özgürlük, otorite, sosyal adalet, emek, dayanışma • Sosyal politikalar, marjinal gruplar, dezevantajlı kesimler • Statüko, siyasal sisteme bakış • Geleneksel ve kutsal değerler, muhafazakarlık • Dini değerler • Milliyetçilik, ulusalcılık, ırkçılık, anti-kapitalizm • Dışa karşı alınan pozisyon • Şiddet, çatışma yanlılığı