Transcript Siyaset Bilimine Giriş 4. Hafta Notları

Siyaset Bilimine Giriş
4. Hafta Notları
Siyasal İktidarın
Meşruluk Temeli
Siyasal İktidarın Kaynağı



Bütün siyasal topluluklarda siyasal iktidarlar
ya da iktidarı kullananların varlığı
“Siyasal iktidarlar iktidarlarının kaynağını
nereden alırlar?”
“Toplumda yaşayanlar siyasal iktidara niçin
itaat ederler?”



İktidarda olanlar daima halkı (yönetilenleri)
yönetme gücüne sahip olduklarına
inandırmaya çabalar
İktidarın bir “hakka” dayandığı düşüncesi
kabul edildiği ölçüde iktidarın “meşru” bir
iktidar olduğu kabul edilir
Meşru bir iktidara itaat de yönetilenler için bir
görev haline gelir
Klasik(Geleneksel) Meşruluk Teorileri
1. Teokratik teoriler






Meşruluk temeli gökyüzünde, Tanrıda ve kutsal
kaynaklarda aranmıştır
En ilkel türü, eski çağların Tanrı-Kral’ları
Mısır Firavunları Tanrı-Kralların tipik örnekleri
[Firavun, Osiris Tanrısının oğlu, kendisi de Horus
Tanrısı]
Her yeni Kral tahta geçtiğinde Horus’un yeniden
doğduğu efsanesi
Firavun, aynı zamanda bir yeryüzü Tanrısı idi; ona
itaat aynı zamanda dinsel bir görev
Sonraları hükümdarın Tanrının oğlu olduğu anlayışı




Sistemleştirilmiş ve geliştirilmiş teokratik doktrinlerin
çıkışı Ortaçağın sonları ve Yeniçağ’ın başları
Katolik kilisesi ve dogmatizmi etkili
Avrupa’da mutlak krallıkların hükümdarlıklarını
meşru bir temele dayandırma zorunluluğu da etkili
İktidarın kaynağı “ilahi”dir; her türlü insan iradesinin
üstünde, kaynağını “Yüce Yaratıcı”nın karşı
konulmaz iradesinden alan ve Onun adına kullanılan
bir iradeden daha “sağlam” meşruluk temeli
bulunamazdı


İslam devletlerinde de hükümdarlar
iktidarlarını din kuralları ile pekiştirme yoluna
gitmişlerdir
Osmanlıda Padişah “Halife” olarak hem
dünyevi hem de dini iktidarın başı idi



Teokratik teoriler etkinliklerini 18.yüzyılın
kadar sürdürmüşlerdir
Günümüzde Tanrısal ve dinsel meşruluk
kaynağı geçerliliğini kaybetmiştir
Hala bazı kalıntıları görülmekte
–
Japon İmparatorunun hükümdarlık hakkını
Tanrısal kaynaklardan aldığı inancı, Katolik
Kilisesinin desteğini sağlayan bazı diktatörler…
2. Demokratik Teoriler
a) Milli Egemenlik Teorisi




18. Yüzyılın fikir akımları, meşruluk kaynağı
olarak yeryüzüne ve topluma bakılması
gerektiği işliyor
Bu fikirler 1789 Fransız İhtilali üzerinde etkili
Milli Egemenlik doktrini Fransız İhtilalinin
temel esaslarından biri
1924, 1961 ve 1982 Anayasalarımızda bu
ilke benimsendi





Teorinin ana fikri Rousseau’nun “Toplum
Sözleşmesi” (Contrat Social) eseri
Siyasal toplumun temeli, başlangıçta onu meydana
getiren insanlar arasında aktedilen bir sizleşme
İnsanların iradelerini birleştirdikleri, bütün hak ve
yetkilerini topluluğa devrettikleri sözleşme
Kişilerin iradelerinin birleşmesi sonucu “genel irade”
ortay çıkar
Genel irade,kişisel iradelerin toplamından ibaret
değil; onlardan ayrı, onların üstünde, kendine özgü
varlığı olan “kolektif” bir irade



Rousseau’nun fikirleri, Kralın mutlak
iradesine son vermek isteyen Fransız
ihtilalcilerine çekici geldi
İhtilal sonrası Kurucu Meclis’te milli
egemenlik doktrini bu görüşlerden esinlendi
“Toplum” yerine “millet”, “genel irade” yerine
“milli irade” kavramları kullanıldı



Toplumda üstün iktidar (egemenlik) bu
kolektif iradeye aittir
Genel irade, bir oylama sonucu ortaya çıkar;
çoğunluğun iradesini belirler, ancak azınlığın
iradesini de kapsar
Genel irade, toplumun ortak iyiliğine
yönelmiş, yanılmayan, her zaman doğruyu
bulan irade



Milli egemenlik teorisi: Belli bir zamanda
ülkede yaşayan insanların kişiliklerinden ayrı
bir manevi kişiliği olan millet, egemenliğin tek
meşru kaynağı ve sahibi
Egemenlik, millet tarafından seçilen
temsilcileri aracılığı ile kullanılır
Egemenlik yine mutlak, üstün, sınırsız, tek,
bölünemez, devredilemez; değişen
egemenliğin sahibinin kim olduğu
b) Halk Egemenliği Teorisi




Fransız İhtilalinden sonra geliştirilen, milli egemenlik
teorisinin bir türü
Egemenlik, belli bir zamanda milli topluluğu
meydana getiren vatandaşlara verilmekte; milli
egemenlikte manevi kişilik verilen millete ait
Halk egemenliğinde oy kullanma bir hak, milli
egemenlikte bir yetki, bir işlev
En yetkili olanlara oy hakkı verildi 1791 Fransız
Anayasasında; oy işlevini yerine getirmede ehil
görülenlere verildi; “sınırlı oy ilkesi”



Milli egemenlikte, milletin kendi adına konuşacak
“temsilcilere” ihtiyacı vardır (seçim yoluyla
belirlenen); temsili sistem
Halk egemenliğinde, fizik varlığa sahip vatandaş
kitlesi, gerektiğinde doğrudan endi iradesini
açıklama imkanına sahiptir; referandum, halk
oylaması, plebisit gibi yarı doğrudan demokrasi
yöntemlerinin kullanılmasına imkan verir
Milli egemenlikte kuvvetler ayrılığı, ikinci meclis,
anayasa mahkemesi denetimi var; halk
egemenliğinde bu tür sınırlamalar yok



Bu teoriler, günümüzde pratik alanda önemli ölçüde
birleşmiştir
1958 Fransız Anayasası: “Milli egemenlik Fransız
halkına aittir.”
Türkiye dahil bir çok ülkede milli egemenlik teorisi
kabul edilmekte; halk egemenliği teorisinin bazı
unsurlarını da içererek [ oy kullanmanın bir hak
olarak kabulü ve genel oy ilkesinin kabulü, doğrudan
demokrasi uygulamaları gibi…
Meşruluk Probleminin Sosyo-Politik
Açıdan İncelenmesi
1. Meşruluk ve Yasallık (Kanunilik) Kavramlarının
Ayrılması



Yasal yönetim; pozitif hukuka, yürürlükteki
hukuk kurallarına uygun olan bir yönetim
Pozitif hukuka uygun olan “yasal” yönetim,
sosyolojik ve politik açıdan doğru olmayabilir
Meşru iktidar; ona tabi olanlar (yönetilenler)
tarafından “meşru” olarak kabul edilen,
toplumda yaygın ve hakim olan “meşruluk”
inancına uygun olan iktidar





Pozitivist anlayışa göre “yasallık” ile “meşruluk” aynı
şey
Siyasal hayatta yasallık her zaman meşruluk temelini
sağlamak için yeterli değil
Ör; diktatörlüklerde iktidarın emirleri “kanun” olabilir;
ancak toplumda “meşru” iktidar olarak görülmez
Yasallık, buna rağmen, meşruluk için genellikle bir
“karine”dir
Başlangıçta hukuken meşru olan bir iktidar zamanla
meşruiyetini kaybedebilir; bunu aksi de olabilir
2. Meşruluğun objektif kriterini
bulmada güçlük







Meşru iktidarların belirlenmesi için meşruluğun objektif ir kriteri
bulunabilir mi?
Meşruluk, hukuk alanını aşan bir kavram
Meşruluk anlayışı benimsenen ideolojiye göre değişir
Ahlaki (moral) kıstaslar; insan kişiliğine, insan haklarına, temel
özgürlüklere saygı göstermeyen iktidar meşru değildir
Tek, mutlak, evrensel geçerliği olan bir meşruluk anlayışı ya da
ölçüsü yoktur; zaman ve mekana göre değişen bir kavram
Belli bir toplumda, o toplumu meydana getiren halka hakim olan
meşruluk anlayışını karşılayan iktidar meşru bir iktidar
Tek meşruluk yerine değişik meşruluk tipleri var; monarşik,
demokratik meşruluk gibi)
3. Siyasal Açıdan Meşruluğun Önemi




Meşruluk, siyasal alanda iktidarın elde edilmesi ve
tutulması açısından önemli
Yönetilenlerin iktidara itaat etmeleri, iktidarın
kararlarına uymaları meşruiyet inancına bağlı
Meşru iktidar, zora başvurmadan itaati sağlar; aksi
halde itaat için zora başvurmak zorunda kalır
Diktatörlükler, şiddet ve baskı yöntemlerine
başvurur, çünkü rejimin meşruluk temeli zayıftır



Monarşilerde “taç giymek”, “takdis edilmek”
meşruluğu pekiştiren araçlar olarak kullanıldı
Günümüzde, plebisit, referandum gibi yollara
başvurulmakta darbe ile başa geçenler, diktatörler
Modern totaliter sistemler, yerleşik meşruluk
kalıplarına uymak yerine, toplumda hakim olan
inancı değiştirmek ve kendi ideolojilerine uygun yeni
meşruluk inancı oluşturmaya ve yaymaya çalışırlar
4. Temel Anlaşma (Consensus) ve
Meşruluk



Temel anlaşma; toplumda belli bir mesele üzerinde
toplum üyelerinin büyük çoğunluğu arasında görüş
birliği
Bir siyasal sistemin meşru olduğuna dair consensus
oranı ne derece yüksek olursa rejim sağlam bir
temelde demektir
Rejim üzerinde meşruluk çatışması ve consensus
yokluğu barışçı yollardan çözülemezse ayaklanma,
ihtilal, iç savaş çıkabilir
Siyasal İktidarın (Otoritenin) Meşruluk
Temeline Göre Sınıflandırılması
1. Max Weber’in Meşru İktidar (Otorite) Tipolojisi



Meşruluk kavramı, sosyolojik anlamda
“otorite”ye tabi olanlarca beslenen inanç
karşılığında kullanılır
Meşru iktidar tipleri arasında iyi kötü ayrımı
yapılmıyor
Meşruluk temeline göte otorite tipleri;
“geleneksel”, “karizmatik” ve hukuki”
a) Geleneksel Otorite






Siyasal iktidar meşruluğunu çok eski zamanlardan beri
yerleşmiş olan geleneklerden ve geleneklerin kutsallığına karşı
duyulan inançtan alır
Yönetilenler, geleneklere uygun olarak elinde bulunduran ve
kullanan yöneticilere itaat etmeyi görev sayarlar
İktidar sahiplerinin yetkileri açıkça belirlenmiş değildir; geniş bir
hareket serbestliğine sahiptir
Patriarkal, feodal ve monarşik otoriteler başlıca örnekler
En yaygın ve ilkel otorite tipi (Weber)
Zamanımızda saf şekliyle rastlanmaz; bazı kalıntıları
günümüzde görülür
b) Karizmatik Otorite




Karizma; Tanrı vergisi (Eski Yunanca)
İktidarın meşruluğu, bir kişinin (liderin)
olağanüstü sayılan niteliklerine dayanır
Liderde görülen kutsallık, kahramanlık, üstün
nitelikler halkın itaatini sağlar
Liderin gerçekten atfedilen niteliklere sahip
olması çok önemli değil; bir inanç olması
önemli




Lider radikaldir; yerleşmiş düzene karşı köklü
değişiklikler peşindedir
Daha kısa ömürlü otorite tipi, lidere bağlı; lider
öldüğünde geleneksel ya da hukuki otorite tipine
dönüşür
Peygamberler, kumandan ve devlet adamları
örnekleri
Çoğu zaman, geleneksel otoriteden hukuki otoriteye
geçişte köprü görevi oynamıştır



Yönetilenlerin itaati, yöneticilerin şahsına
değil, bulundukları makamın kendilerine
verdiği yetkilere, hukuk düzenine itaat
gösterir
Otorite, hukuk kurallarının çizdiği yetki
alanında kalındığı, hukuk düzenine uygun
olarak davranıldığı sürece meşrudur
Modern siyasal sistemler genellikle hukuki
otorite tipine girer (Weber)



Bugün siyasal sistemler çoğunlukla üç otorite
tipinin değişik oranda birbirine karışmasından
meydana gelir
Günümüzün karmaşık siyasal sistemlerini
açıklamakta yeterli olmaz
Bazı rejimleri üç tipten birine sokmak
mümkün olmaz (militarist rejimler)
David Easton’un Sınıflandırması


Weber’in tipolojisinden esinlenilen bir ayrım ; daha
kapsayıcı; ideolojik kaynak çağdaş otoriter rejimlerin
meşruluk kaynağının anlaşılmasında yararlı
Meşruluk üç kaynaktan doğabilir;
–
–
–
İdeolojik kaynak (rejimin dayandığı temel değerleri, ilkeleri,
hedefler, kısaca ideolojisine olan bağlılık)
Yapısal Kaynak (siyasal yapıyı ve onun işleyişini
düzenleyen normlara bağlılık)
Liderlerin kişisel nitelikleri (iktidar sahiplerinin kişisel
niteliklerinin geniş bir taraftar kitlesi tarafından
desteklenmesi, destek kazanmada etkili ve başarılı olmak)
c) Hukuki (Yasal-Akılcı) Otorite



Siyasal iktidar yönetme gücünü rasyonel
(akılcı) ve herkes için bağlayıcı kurallardan
alır
Meşruluk kaynağı hukuktur; iktidara itaat
onun hukuka uygun olarak kullanıldığı
inancından doğar
Yöneticilerin iktidara geliş yolları, yetkileri
rasyonel normlarla (anayasa ve kanunlarla)
açıkça belirtilmiştir
Genel Değerlendirme



“Düşük meşruluk”, “yüksek meşruluk”
Yüksek meşruluk derecesi olan sistemler
daha istikrarlı
Destek rezervi, birikimi olan yüksek meşruluk
derecesi olan sistemler kriz dönemlerini daha
kolay atlatabilir