Transcript islamic-acc
موضوع ارایه: حسابداری اسالمی ارائه دهنده: رضا خاکی حسابداری اسالمی حسابداري اسالمي عبارت است از فرايند شناسايي ،اندازهگيري و گزارشگري مشروعيت فعاليتهاي مالي كه براي تصميمگيري ،محاسبـه زكات و محاسبه سود واقعي عمليات سرمايهگذاري اسالمي براساس دستورات اسالم ،مفيد باشد. تعاريف ديگري نيز غير از اين وجود دارد .در اينجا بهجز بحث مشروعيت ،مسئله زكات اضافه شده است. يكي از مسائلي كه در كشورهاي اسالمي در مذهب سني مورد توجه جدي است اندازهگيري عناصر صورتهاي مالي براي محاسبه زكات است .اين موضوع در حوزه بانكداري اسالمي بعضا نيز پياده شده است .يعني زكات بهعنوان آخرين رقم سود و زيان گزارش ميشود .محاسبه زكات بايد مبتنيبر ارزشهاي جاري داراييها باشد. در مذهب شيعه زكات به كاالهاي معدودي (شتر ،گاو ،گوسفند ،خرما ،جو ،كشمش ،طال و نقره) تعلق ميگيرد،اما به منفعت كسب بهطورعام تعلق نميگيرد .لذا نميتوان در ايران مسئله زكات را به عنوان يكعامل مهم در تعريف حسابداري اسالمي بيان كرد .حوزه گزارشگري مالي اساسا مربوط به شركتها و ديگر شخصيتهايي است كه محاسبه زكات براي آنها مورد ندارد .در مذهب شيعه خمس به منفعت كسب تعلق ميگيرد اما خمس هم اساسا در حوزه فردي است و انتقال آن يا پرداخت آن توسط شخصيت حقوقي يا شركت تاكنون مطرح نشده است. حسابداري اسالمي در سطح نظري شايد آنچه كه بهعنوان تفاوت بنيادي محيطي قابل طرح است حضور دين در زندگي فردي و تجزيه آن از مسائل اجتماعي است .در كشورهاي اسالمي نقش تعاليم اسالمي در زندگي جمعي پررنگ ميباشد و در قوانين و مقررات حكومتداري ،قرآن و سنت درنظر گرفته ميشود.بعض ي از صاحبنظران مباني اقتصاد اسالمي را بـا اقتصاد غربي كامال متفاوت ميدانند (Taheri, 1999; Rahman, 1999, Baydoun and Willet, ).2000 در اسالم انسان امانتدار است .درصورتي كه در غرب انسان مالك نهايي شناخته ميشود .لذا پاسخگويي نهايي مسلمان از نظر مسائل مالي در برابر خداوند است و چنين پاسخگويي از طريق زكات و خمس در عمل پياده ميشود. در غرب حداكثرسازي سود ،فردگرايي،منافع شخص ي زيربناي حركتهاي اقتصادي است اما يك مسلمان پايبند به ارزشهاي اسالمي درپي سود معقول ،منافع جمعي و انصاف و عدالت است .در اسالم بعض ي از معامالت رايج در غرب مانند ربا ،قمار ،تجارت مشروبات الكلي عملي حرام است و ممنوع است. بعض ي از رهبران ديني معتقدند ،فعاليتهاي اقتصادي در اسالم بر دو ستون اخالقي عدالت و احسان استواراست.بنابراين تجارت اسالمي بايدبرپايه اين ارزشها انجام شود ). (Yaya and Hameed, 2004 اين تفاوتها محرك اصلي حسابداران مسلمان براي ارائه يك تعريف و الگو براي حسابداري اسالمي ميباشد.زيد ) (Zaid, 1997حسابداري اسالمي را بهشرح زير تعريف كرده است : حسابداري فرايند منظم ثبت معامالت مشروع در دفاتر و اندازهگيري نتايج مالي برمبناي اين معامالت بهمنظور استفاده در تصميمگيري است. در اينجا تنها تفاوت اصلي آن با تعريف حسابداري سنتي اضافه كردن واژه ” مشروع“ است .به نظر نميرسد با اضافهكردن اين واژه بتوان حسابداري سنتي را به حسابداري اسالمي تغيير داد .اين موضوع در كشور ما كه تمام قوانين ازجمله قوانين حاكمبر تجارت توسط شوراي نگهبان ازنظر انطباق با شرع بررس ي ميشود بيشتر زير سؤال ميرود ،زيرا بنابر مشروع بودن معامالت است .افزون بر اين ،حسابداري بايد تمام معامالت را ثبت و گزارش كند .حتي اگر برخالف شرع ،معامله غيرمشروع انجام شود حسابداري ناگزير به ثبت واقعيت است و نميتوان بهدليل غيرمشروع بودن از گزارش آن خودداري كرد .الخدش عـالوهبر مشروعيت ،مسئـله زكـات را در تعريف حسابـداري اسالمي گنجـانـده است).(AL-Khadash, 2001 اهداف و خصوصیات حسابداری اسالمی خصوصیات فعالیتهای تجاری اسالمی اسـالم اسـاسـا مجمـوعـهای از رهنمـودهـای اخالقی است .رهنمودهای اخالقی دین اسالم حاکمبر زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان است .بعض ی از رهبران دینی عقیده دارند ،فعالیتهای اقتصادی در اسالم بر دو ستون اخالقی عدالت و احسان استوار است .این ارزشها ،ارزشهایی بنیادی است که برای تمام زوایای زندگی انسان ،رهنمود دارد .بنابراین تجارت اسالمی باید برپایه این ارزشها انجام شود. عدالت قرآن،حفظ عدالت راتحت هر شرایطی و در تمام جوانب زندگی انسان الزم میداند .پیامبر گرامی(ص) نيز بر حفظ عدالت اصرار داشتند و با بیعدالتی بهشدت برخورد میکردند. قـرآن بـه مسلمـانان دستور میدهد که برای شهادت دادن و تصمیم گيری در موضوعات مناقشهانگيز بين مسلمانان و حتی در رابطه با دشمنان ،از مسير عدالت خارج نشوند .بنابراین مسلمانان باید برای برقراری عدالت تالش جمعی کنند .بهعبارت دیگر مسلمانان نباید به دیگران ستم کنند یا زیر بار ستم دیگران روند. احسان احسان بهمعنای رفتار حسنه یا کمک به دیگران بدون چشمداشت یا ایجاد تعهد برای آنان است .بعض ی از دینداران احسان را حتی برتر از عدالت میدانند .احسان زندگی را زیبا میکند .اگر عدالت جامعه را از استثمار و رنجها محافظت میکند ،احسان زندگی را شيرین و گوارا میسازد .در حوزه تجارت ،روشهایی مانند مدارا ،انگيزه خدمتگزاری ،توجه به خداوند و رضامندی او موجب تقویت احسان میشود .مدارا از پایههای احسان است .مدارا از صفات خداوندی است و مسلمانان تشویق شدهاند که این صفت را در درون خود زنده نگهدارند .مدارا را میتوان در قالب احترام به دیگران ،گذشت ،و بر طــرف کـردن مشکـالت دیگـران بیـان کـرد .منظـور از انگیـزه خدمتگذاری این است که سازمانهای تجاری باید نیازها و منافع دیگران را درنظر بگيرند. بنابراین ،مسلمان در فعالیتهای تجاری باید در پی ارائه خدماتی باشد که مورد نیاز واقعی جامعه او و جامعه انسانی است.اگرچه قرآن تجارت را مشروع میداند اما نباید مشغله تجارت ،انسان را از خداوند و دستورهای او غافل کند .مسلمان باید در هر حالت ،چه موفقیت ،چه شکست به یاد خدا باشد .رضایت او باید مسير زندگی انسان را تعیين کند.فعالیت تجاری باید منطبق با ارزشهای اخالقی قرآن باشد .قرآن انسان را از نعمات این جهان منع نکرده است ،اما نباید لذات دنیوی چشم او را کور کند. اهداف حسابداری اسالمی محاسبه زكات بعض ي از محققين محاسبه زكات را بهعنوان هدف اصلي در حسابداري اسالمي بيان كردهاند ).(Gambling and Karim, 1991; Baydoun and Willet, 1994 اگر زكات به عنوان هدف اصلي قرار گيرد هر شخص از فريبكاري يا ظاهرآرايي ناخواسته پرهيز ميكند زيرا هميشه خدا را ناظر بر اعمال خود ميبيند .در نتيجه اطالعات حسابداري بهطور غيرمستقيم هم پاسخگوي نيازهاي استفادهكنندگان است و هم پاسخگوي مسئوليت اجتماعي (Adnan and ).Gaffikin , 1997 طرفداران اين رويكرد معتقدند حداكثرسازي زكات بايد جايگزين حداكثرسازي سود شود .چنين روش ي افراد را در تعقيب حداكثرسازي سود بهنفع توجه به مسائل اجتماعي و انساني تعديل ميكند. نارسايي اين ديدگاه اين است كه تمركز بر زكات ،موجب محدود شدن حوزه گزارشگري مالي ميشود و الزم است اهداف گستردهتري درنظر گرفته شود .همانگونه كه قبال عنوان شد ،محدوديت موارد مشمول زكات در مذهب شيعه عمال ناقض قرار دادن محاسبه زكات بهعنوان يك هدف اصلي در گزارشگري مالي است. نكته ديگري كه درمورد زكات وجود دارد اين است كه مفاهيم نظري در حسابداري براي گزارشگري مالي با مقاصد عمومي است .اگر هدف را به زكات محدود كنيم مثل اين است كه در حسابداري كنوني هدف را محاسبه ماليات بدانيم .چنين رويكردي در حسابداري مالي مردود است. تضاد ديگري كه اين رويكرد گرفتار آن است بحث جايگزيني حداكثرسازي زكات بهجاي حداكثرسازي سود است .معموال زكات در كشورهاي اسالمي ذيربط تابعي از افزايش داراييها (شامل درآمد و سود) است و نرخ آن درحدود 5/2درصد خالص داراييهاست .در استاندارد حسابداري شماره 9سازمان حسابداري و حسابرس ي مؤسسات مالي اسالمي نحوه محاسبه زكات تشريح شده است (جدول .)1 لذا زكات زماني حداكثر ميشود كه سود حداكثر شود .ضمن اينكه اگر حداكثرسازي سود در چارچوب شرع باشد چه ايرادي دارد؟ حداكثرسازي سود خود انگيزهاي براي افزايش كارايي است و در جوامع مسلمان بايد افزايش كارايي براي استفاده بهتر از منابع اقتصادي محدود تشويق شود تا جامعه اسالمي از دام فقر رها شود. پاسخگويي اسالمي هدف پاسخگويي اسالمي متكي به مفهوم خالفت است .انسان خليفههللا است و امانت بزرگي به او سپرده شده است كه هيچ مخلوقي ياراي پذيرش آن را نداشته است .براساس اين مفاهيم انسان نهايتا در برابر پروردگار بايد پاسخگو باشد ،لذا هم بايد به حق هللا و هم به حقالناس توجه داشته باشد .نحوه پاسخگويي انسان در برابر خدا در قرآن و سنت مشخص شده است .پاسخگويي ثانويه از قرارداد بين سرمايهگذار و مدير ايجاد ميشود. يك شركت براي ايفاي مسئوليت پاسخگويي اوليه و ثانويه ،بايد فعاليتهاي مربوط به موضوعات اسالمي، اجتماعي ،اقتصادي و محيطي را شناسايي ،اندازهگيري و گزارش كند .در اين نوع پاسخگويي اهداف ثانويه ديگري مانند رعايت شريعت ،محاسبه و توزيع زكات ،توزيع عادالنه ثروت را نيز تعريف شده است و شركتها تشويق ميشوند در حل مشكالت امت اسالمي مشاركت كنند (Yaya and Hameed, ).2004 اين نگاه به اهداف حسابداري اسالمي حوزهاي گستردهتر از زكات را در بر ميگيرد و نكته اساس ي كه در آن نمايان ميشود توجه بيشتر به مسائل اجتماعي و حسابداري اجتماعي است. اما بايد توجه داشت در بعض ي از كشورهاي غيرمسلمان نيز چنين مسائلي البته نه از ديد خليفههللا بودن انسان ولي از نگاههاي ديگر مطرح ميشود. اگر در كشورهاي مسلمان ،صاحبان سرمايه عمال پايبند به شرع باشند و خواستار افشاي موارد مغاير شرع باشند ،چنين خواستي بدون نياز به اضافه كردن واژه ” اسالمي“ ميسر است. پاسخگويي از طریق زکات نتایج تحقیق عدنان و گافیکين نشان میدهد که هدف اصلی اطالعات حسابداری اسالمی ،ارائه اطالعات برای ایفای تعهد پاسخگویی به صاحب اصلی (خدا) است .بنابراین ،پاسخگویی کلی زمانی در عمل محقق میشود که در راستای ایفای تعهد زکات باشد .اگر زکات به عنوان هدف اولیه قرار گيرد هر شخص از فریبکاری یا ظاهرآرایی ناخواسته پرهيز میکند ،زیرا همیشه خدا را ناظر اعمال خود میبیند .در نتیجه ،اطالعات حسابداری بهطور غيرمستقیم هم پـاسخگوی نیازهای استفادهکنندگان است و هم پاسخگوی مسئولیت اجتماعی. تریووانو پیشنهاد کرده است که سازمانهای اسالمی باید زکاتمدار باشند نه سودمدار .یعنی سود خالص نباید به عنوان مبنای ارزیابی عملکرد استفاده شود بلکه هدف باید متوجه پرداخت زکات بیشتر باشد .برای اینکه جهت سازمان در راستای زکات باشد سیستم حسابداری نيز باید مبتنی بر زکات باشد .این نگرش منجربه تقویت اسالم در سازمانها میشود .برای رسیدن به این هدف ،ابتدا باید از حداکثرسازی سود به سمت حداکثرسازی زکات حرکت کرد .بنابراین ،سود به عنوان یک هدف میانی است در صورتی که زکات هدف نهایـی است .اگـر زکات هدفی نهایی باشد سیاستهای یک سازمان باید منطبق با شریعت اسالمی باشد. نهایتا این شیوه عمل باعث تعادل بين مسائل فردی و اجتماعی میشود ،زیرا مفهوم زکات مسلمانان را تشویق میکند که با رعایت شریعت سود کسب کنند و بخش ی از آن را به عنوان زکات برای رفاه اجتماعی بپردازند .این نگرش ،واحدهای اقتصادی را تشویق میکند برای رهایی انسانها از فشارهای ناش ی از عوامل اقتصادی ،اجتماعی و فکری و پاکسازی محیط از استثمار تالش کنند .سرانجام چنين روش ی ،پل میان دنیا و آخرت است زیرا زکات باعث بیداری وجدان انسان میشود و او را به یاد توشه آخرت میاندازد. به نظر میرسد قراردادن زکات به عنوان هدف نهایی ،دیدگاه اســالمـی دربـاره موضوعات اقتصـادی را محدود میکند؛ اگرچه شکی نیست که زکات یکی از ستونهای اصلی اسالم است.سادهانگاریاستاگر بگوییم زکات مشکالت اقتصادی موجود را تماما حل میکند. در حقیقت ،اهداف اقتصادی -اجتماعی اسالم شامل دامنه وسیعی از مـوضوعات مختلف است :اعتقاد بر این است که زکات تنها یکی از ابزارهای اصلی برای دستیابی به این اهداف است. چپرا در این زمینه میگوید سیستم تجارت اسالمی باید بتواند به مقصد شریعت برسد .مقصد شریعت شامل هر چيزی است که برای فالح (موفقیت در دنیا و آخرت) و حیات طیبه (زندگی پاک)در چارچوب شریعت الزم است. تعيين مبناي زكات زكات براساس استاندارد حسابداري مالي شماره : 9 روش خالص داراييها مشمول زكات ريال وجه نقد و معادل وجه نقد 204 ،554 ،392 حسابهاي دريافتني (خالص) 428 ،234 ،216 كسر ميشود : بدهيها حسابهاي جاري 21 ،130 ،727 تأمين مالي مضاربه 20 ،000 ،000 حسابهاي پرداختني 49 ،561 ،094 تأمين مالي مشاركت 000ر000ر30 ساير بدهيها 53 ،185 ،054 استثنـا 000ر000ر20 حقوق متعلق به دولت و اوقاف 4 ،000 ،000 موجودي كاال 15 ،814 ،130 حقوق اقليت 20 ،000 ،000 اوراق بهادار قابل خريد و فروش 180 ،542 ،229 امالك تجاري 16 ،330 ،659 ساير سرمايهگذاريهاي تجاري 000ر000ر45 جمع 960 ،475 ،626 حقوق دارندگان حسابهاي سرمايهگذاري محدود نشده 684 ،504 ،716 جمع بدهيها وحقوق صاحبان ()832 ،381 ،591 مبناي زكات(خالص داراييها مشمول زكات ) 128 ،094 ،035 محاسبات زكات: زكات دوره مالي 128 ،094 ،035 %5775/2 = 3 ،301 ،624 3 ،301 ،624 هيئت استانداردهاي حسابداري آمريكا ) (FASBبهعنوان پيشرو تدوين مفاهيم نظري اقرار كرده است كه اين مفاهيم براي محيط اقتصادي ،سياس ي و اجتماعي آمريكا تدوين شده است .بنابراين شرايط محيطي بر حسابداري مؤثر است .در يك كشور مسلمان اگر محيط اقتصادي مبتنيبر رعايت ارزشهاي اسالمي باشد قاعدتا چنين محيطي برگزارشگري مالي مؤثر خواهد بود .اما نيازي نيست كه براي انعكاس اين نياز واژه ” اسالمي“ را به حسابداري بيفزاييم .زيرا كار حسابداري مالي ارائه اطالعات است و اين اطالعات براساس نيازهاي استفادهكنندگان تعريف ميشود .البته اگر منظور از حسابداري اسالمي اين باشد شايد اختالفها بيشتر برسرنام باشد. آنگونه كه شاعر بزرگ مولوي ميفرمايند : اختالف خلق از نام اوفتاد چون به معني رفت آرام اوفتاد سودمندی برای تصمیم گيری سازمان حسابداري وحسابرس ي مؤسسات مالي اسالمي در بيانيه شماره ،1اهداف حسابداري مالي بانكها و مؤسسات مالي اسالمي ،هدف اصلي حسابداري مالي را ارائه اطالعات براي كمك به تصميمگيريهاي استفادهكنندگان تعريف كرده است. در اين بيانيه آمده است آنهايي كه با بانكهاي اسالمي سر و كار دارند در درجه اول به اطاعت و رضايت خدا در معامالت اهميت ميدهند. اهداف حسابداري مالي براي ساير بانكها ،اكثرا در كشورهاي غيراسالمي تعريف شده است .بنابراين طبيعي است كه تفاوتهايي بين اهداف تعيين شده براي بانكهاي اسالمي با اهداف تعيين شده براي ساير بانكها وجود داشته باشد (سازمان حسابداري و حسابرس ي مؤسسات مالي اسالمي.)1999 ، اين سازمان براي تعيين اهداف از دو رويكرد استفاده كرد : الف.تعيين اهداف برمبناي اصول و روشهاي اسالم و سپس بررس ي اين اهداف باتوجه به مباني نظري موجود. ب .شروع كار از مباني نظري موجود و تطبيق آن با شريعت اسالم. رويكرد اول را يكي از علماي شريعت انجام داده است و رويكرد دوم توسط يك متخصص حسابداري .نهايتا تعريف اهداف براساس رويكرد دوم پذيرفته شد. طبق اين بيانيه ،هدف گزارشگري مالي ارائه اطالعات زير است: )1اطالعات مربوط به رعايت شريعت توسط بانكها. )2اطالعات مربوط به منابع اقتصادي و تعهدات و آثار رويدادها. )3اطالعات الزم براي تعيين زكات. )4اطالعات الزم براي برآورد جريانهاي نقدي ،زمان و خطرات تحقق آن. )5اطالعات الزم براي ارزيـابـي مسئوليتهـاي امانـي بانكهـا بـراي حفاظت منـابـع و سرمايهگذاريهاي آن. )6اطالعات مربوط به ايفاي مسئوليت اجتماعي توسط بانك. بعض ي از صاحبنظران معتقدند چارچوب نظري سازمان حسابداري و حسابرس ي مؤسسات مالي اسالمي بيشتر همجهت با حسابداري سنتي است ،اگرچه در اهداف آن جوهره اسالمي مشاهده ميشود .در ديدگاه سنتي ،اطالعات مربوط براي استفادهكنندگان ،اطالعاتراجع به وضعيت مالي وعملكرد مالي است.عملكرد مالي هم درقالب سود اندازهگيري ميشود.سودبيشتر معياري از موفقيت بيشتر است ).(Yaya and Hameed, 2002 شايد از اين جهت بعض ي از صاحبنظران ،اهداف حسابداري سنتي را براي حسابداري اسالمي نامناسب بدانند ،چون معتقدند در اسالم بايد در پي سود معقول بود .تمام اهدافي كه در اينجا بررس ي شد به نوعي از حسابداري معاصر گرفته شده است .ماهيت اصلي بحث اين است كه در كشورهاي مسلمان ،اطالعات مورد نياز استفادهكنندگان متفاوت است و استفادهكنندگان درمورد مسائلي مانند رعايت شريعت و محاسبه زكات خواهان اطالعات هستند. بنابه داليل زير نيازي نيست كه براي انعكاس اين تفاوتها ، حسابداري را به حسابداري اسالمي تغيير دهيم : )1هدف حسابداري مالي تأمين نيازهاي اطالعاتي افراد برون سازماني است و اين نيازها تا حدودي تابع محيط است .بنابراين مسائل محيطي بر حسابداري مؤثر است و اگر درجايي عالوهبر اطالعات معمول در سطح بينامللل ،اطالعات ديگري هم مورد نياز باشد ،ميتوان آن را ارائه كرد. )2در اكثر كشورهاي اسالمي بنگاهداري و تجارت همانند ديگر كشورها انجام ميشود و درموارد زيادي اصول تجارت باهم يكسان ميباشد .اهداف حسابداري هم بايد همه بنگاهها را پوشش دهد. )3دنبالكردن هدف سودحداكثر اگردرچارچوب شرع باشد براي يك مسلمان امر نامشروعينيست .در عمل هم به نظر نميرسد انگيزه كسب سود يك مسلمان با غيرمسلمان متفاوت باشد. )4درمورد معامالتي كه ويژه مسلمانان است ميتواند استاندارد خاص براي تكميل استانداردهاي رايج تدوين كرد ،مانند استانداردهاي مربوط به عقود اسالمي. )5تأكيد بر زكات اوال دامنه كاربرد را محدود ميكند و ثانيا در كشور ما به دليل محدود بودن موارد مشمول زكات ،مناسب نيست. )6اهداف حسابداري را هم ميتوان برپايه سودمندي براي تصميمگيري و هم براساس پاسخگويي تدوين كرد .در موارد زيادي ممكن است اطالعات مورد نياز براي تصميمگيري براي پاسخگويي هم مناسب باشد .چون اطالعات هم براي تصميمگيري مورد نياز است و هم پاسخگويي ،در مفاهيم نظري بايد هر دو پوشش داده شود .لذا تأكيد صرف برپاسخگويي يا پاسخگويي اسالمي در محيط تجارت كنوني جوابگو نيست. لذا حسابداري بايد همان حسابداري بماند و نيازي نيست واژه ” اسالمي“ را به آن اضافه كنيم.اما بايد به مسائل محيطيدركشورهاي مسلمان توجهشود .مثال حسابداري معامالت اسالمي ميتواند مطرح شود .سازمان حسابداري و حسابرس ي ،براي عقود اسالمي ،استاندارد حسابداري تدوين كرده است .زيرا استانداردهاي بيناملللي در اين زمينه كافي نيست .دبيركل پيشين اين سازمان اعتقاد دارد كه اين استانداردها مكمل استانداردهاي بيناملللي است ،نهاينكه تافته جدا بافته ).(Abdel Karim, 2004 خصوصیات حسابداری اسالمی مباحث مربوط به خصوصیات حسابداری اسالمی بر دو موضوع اندازهگيری مالی و ارائه و افشا متمرکز شده است .بنابراین در بخشهای زیر ،خصوصیات حسابداری اسالمی در قالب این دو موضوع مطرح میشود. اندازهگيری مالی در اغلب مطالب ادبیات حسابداری اسالمی ،زکات به عنوان سنگ بنای تعیين ابزارهای اندازهگيری معرفی شده است. دالیل انتخاب زکات برای تعیين مبانی اندازهگيری به شرح زیر است: -1اسالم زکات مفهومی است که مستقیما با اندازهگيری دارایيها سروکار دارد .در قرآن و حدیث رهنمودهایی در مورد زمان و روش محاسبه زکات وجود دارد. -2بسیاری از آیات قرآنی بالفاصله پس از دستور نماز ،زکـات بر مسلمانان واجب شده است و زکات یکی از ستونهای اصلی اسالم است .بنابراین مسلمانان برای ایفای این تعهد بـایـد ابـزارهای الزم (شامل حسابداری) را بهکار گيرند. -3توسعه حسابداری در دولتهای اولیه اسالمی ارتباط مستقیم با زکات دارد .در آن زمان ،دولت اسالمی دفترها و گزارشهای حسابداری را برای تعیين زکات و پاسخگویی در مورد آن ،تهیه میکرد. دیدگاه غالب در تعیين زکات ،استفاده از قیمت فروش در زمان ایجاد تعهد بابت زکات است ،لذا سازمانهای تجاری اسالمی باید از بهای جاری ،نه بهای تمام شـده تاریخی ،اسـتفاده کنند سازمان حسابداری و حسابرس ی موسسات مالی اسالمی در بیانیه مفاهیم حسابداری به مفهوم ارزشهای جاری دارایيها ،بدهيها و سرمایهگذاريهای محدود شده اشاره کرده است،اما به دلیل فقدان ابزارهای کافی ،بهکارگيری آن توصیه نشده است .در عمل از بهای تمام شده تاریخی استفاده میشود و ارزشهای جاری تنها به صورت اطالعات مکمل ممکن است ارائه شود .بنابراین بانکهای اسالمی از بهای تمام شده تاریخی استفاده میکنند ميرزا و بیدون نگاه متفاوتی نسبت به این موضوع دارند .به عقیده آنان در حسابداری اسالمی ،هم میتوان از بهای تمام شده تاریخی و هم ارزشهای جاری استفاده کرد .بنابراین ،سیستم حسابداری اسالمی سیستم دوگانهای برای ارزشیابی دارایی دارد این نظریه مبتنی بر این فرض است که واحد اقتصادی اسالمی هم باید پایبند به قرارداد باشد و هم تعهد خود در مورد زکات را درنظر بگيرد .زیرا قرارداد مبتنی بر معامالت گذشته و زکات مبتنی بر ارزشهای جاری است .بنابراین باید مبانی اندازهگيری برای هر یک از این اهداف وجود داشته باشد. ادعای ميرزا و بیدون در مورد بهکارگيری بهای تمامشده تاریخی در تمام موارد (به استثنای مورد زکات) تکی به قابلیت اتکای این مبناست .به عقیده آنها بهای تمامشده تاریخی با مفهوم مباشرت سازگار است .ميرزا و بیدون مباشرت را به عنوان هدف حسابداری اسالمی معرفی کردند .روش بهای تمامشده تاریخی ،مسئولیت امانی مدیران و وظیفه مباشرت آنها را بهتر منعکس میکند .این روش مناسبترین روش اندازهگيری است چون قراردادها براساس ارقام بهای تمامشده تاریخی نوشته میشود و قرنها این شیوه عمل دوام یافته است .اـگر روش ارزیابی کارامدتری وجود داشت بیشک جایگزین بهای تمامشده تاریخی میشد. به نظر میرسد بهای تمامشده تاریخی برخالف روش ارزش جاری هیچ پایه قابل دفاعی در شریعت ندارد .اصل ایفای تعهدات مربوط به قرارداد در اسالم نمیتواند به عنوان پایهای برای بهکارگيری بهای تمامشده تاریخی بهکار رود زیرا خود قرارداد یک فعالیت تاریخی است اما در آینده محقق میشود .بنابراین در زمان اندازهگيری باید از ارزشهای جاری استفاده شود .استفاده از بهای تمامشده تاریخی ممکن است موجب تحریف اصل افشای واقعیت شود. واقعیت ،ارزش جاری است و باید افشا شود .در وضعیت تورم و تغیير قیمت ،بهکارگيری بهای تمامشده تاریخی موجب دوری از واقعیت میشود . ارائه و افشا حنیفه و حودیب اهمیت ارائه و افشا را در ایفای وظایف و تعهدات طبق شریعت اسالمی میدانند. برای دستیابی به این هدف ،یک واحد تجاری اسالمی باید حداقل موارد زیر را افشا کند: -1هرگونه معامالت ممنوی که صورت گرفته است. -2تعهدات زکات که باید پرداخت شودیا قبالً پرداخت شده است. -3مسئولیت اجتماعی. مسئولیت اجتماعی شامل وجوه خيریه،دستمزدکارکنان و حفظ محیطزیست است .بنابراین محتوای گزارشگری مالی در یک جامعه اسالمی احتماالً مفصل تر از جوامع غربی است. نظر بیدون و ویلت این است که پاسخگویی اجتماعی و افشای کامل ،مبنای گزارشهای شرکتهای اسالمی است. بنابراین ترازنامه مبتنی بر ارزشهای جاری یکی از الزامات اصلی برای شرکتهایی است که در جامعه اسالمی فعالیت میکنند .جایگاه سودوزیان باید به یادداشتهای توضیحی تنزل یابد زیرا صورت سود وزیان موجب تقویت گرایش مردم به سود مفرط میشود و در نتیجه در جامعه اسالمی اثر منفی دارد .به جای صورت سودوزیان ،باید صورت ارزش افزوده ارائه شـود ،زیرا خصوصیات توزیعی صورت ارزش افزوده ،پاسخگویی در اسالم را پشتیبانی میکند. باید توجه داشت صورت ارزش افزوده تغیير آرایش صورت سودوزیان است .بنابراین وجود صورت ارزش افزوده برای ارائه اطالعات متفاوت نسبت به صورت سودوزیان ،سوال برانگيز اسـت .صـورت ارزش افـزوده همـاننـد صـورت سودوزیان ،گذشتهنگر است که تاثير قابل توجهی بر ایفای مسئولیت اجتماعی در سال جاری ندارد .اما تا حدودی کارکنان میتوانند برای تاثيرگذاری بر واحدتجاری در مواردی مانند پاداش از آن استفاده کنند .عالوه براین ،جامعه نيز میتواند برای وادار ساختن واحد تجاری جهت توجه بیشتر به مسئولیت اجتماعی از صورت ارزش افزوده استفاده کند ،در صورتی که صورت سودوزیان چنين قابلیتی را ندارد. از دیدگاه اسالمی ،رشد میتواند عدالت اجتماعی را بهبود بخشد و توزیع قدرت و ثروت را عادالنه تر سازد. صورت ارزش افزوده میتواند اطالعاتی را در مورد توزیع ثروت بين بخشهای مختلف جامعه ارائه کند و عملکرد شرکت را با توجه به منافع تمام ذینفعان نشان دهد ،در نتیجه سیاست آگاهانه توزیع مجدد ثروت و انتقال منابع بين گروههای مختلف جامعه را تقویت میکند به هرحال ،اسالم عالوه بر توزیع منابع به تحصیل آن نيز توجه دارد .اسالم انسان را مکلف کرده است تنها منابع حالل را تحصیل کند .صورت ارزش افزوده متمرکز بر توزیع است و تحصیل منابع را منعکس نمیکند. لذا ،اعتقاد داریم که صورت ارزش افزوده برای ایفای الزامات گزارشگری اسالمی کافی نیست. ميرزا و بیدون در زمینه افشا پیشنهاد کردهاند که تاکید صورتهای مالی باید بر شفافیت و پرهيز از دستکاری باشد .این هدف با رعایت اصل افشای کامل در گزارشهای شرکتهای اسالمی محقق میشود .اما خان نسبت به این اصل بهویژه در موارد افشای اطالعات منفی توسط شرکتها در مورد خودشان ،نظير برخورد ناعادالنه با کارکنان ،آلودگی محیطزیست و فرار مالیاتی ،خوشبين نیست .شرکتها احساس میکنند که با افشای این مسائل به دام قانون میافتند .بنابراین ،خان پیشنهاد کرده است که تنها معامالت خاص ی وجود دارد که در چارچوب سرمایهداری مجاز است اما در اسالم ممنوع میباشد (مانند بهره ،تضمين سود سرمایهگذاری بدون پذیرش خطر و سایر معامالت ربوی ).این گروه معامالت باید در صورتهای مالی شرکتهای تجاری اسالمی افشا شود. چالشهاي حسابداري اسالمي در ايران در محافل دانشگاهي و مراجع حرفهاي كشورهاي مسلمان مدتي است كه بحث حسابداري اسالمي مطرح و در اين زمينه سمينارهايي نيز برگزار شده است .گروهي از حسابداران مسلمان معتقدند بنابه مالحظات جهان بيني اسالمي و غربي، حسابداري سنتي كه مبتنيبر جهانبيني غربي است نميتواند پاسخگوي تأمين نيازهاي گزارشگري مالي در كشورهاي اسالمي باشد .لذا حسابداران مسلمان بايد در كشورهاي اسالمي تعريفي از حسابداري اسالمي ارائه كنند و با تبيين اهداف و خصوصيات حسابداري اسالمي ،الزامات گزارشگري را روشن كنند .در اين زمينه تحقيقاتي انجام شده است كه نتايج آنها همه در يك جهت نميباشد .گروه ديگري از حسابداران مسلمان اصرار دارند كه حسابداري اسالمي يا غربي ندارد ،اگر حسابداري اسالمي مطرح شود قاعدتا حسابداري مسيحي يا حسابداري يهودي هم ميتواند مصداق داشته باشد.جانكالم مخالفان حسابداري اسالمي اين است كه حسابداري ،حسابداري است. نتایج تحقیق انجام شده در اندونزی در این تحقیق ،دانشگاهیان مسلمان استان یوگیاکارتای اندونزی به عنوان مخاطب انتخاب شدند و پرسشنامهای در مورد اهداف حسـابـداری اسـالمـی ،استفـادهکننـدگـان اطـالعـات و تاکید حسابداری اسالمی بر اطالعات مذهبی برای آنها ارسال شد .تعداد این افراد در استان یادشده 235نفر بوده که برای 161نفر آنها پرسشنامه ارسال شد .تعداد 87پرسشنامه تکمیل و عودت داده شده است. نتـایـج تحقیق نشان میدهد که 79درصد پاسخدهندگان پاسخگویی اسالمی را به عنوان هدف اصلی حسابداری اسالمی انتخاب کردهاند .در مورد استفادهکنندگان ،پاسخها نشان میدهد که سهامداران به عنوان استفادهکننده اصلی تلقی نمیشوند و اهمیتی بیش از سایر استفادهکنندگان ندارند .عالوه بر این پاسخدهندگان اعتقاد داشتهاند که در حسابداری اسالمی باید بر اطالعات مذهبی و اجتماعی تاکید شود. نتيجهگيري اسالم به عنوان یک روش زندگی توجه زیادی به فعالیتهای تجاری دارد .خداوند در قرآن راهنمایيهای الزم را برای رستگاری انسان در دنیا و آخرت ارائه کرده است .در فعالیتهای اقتصادی باید فالح و رستگاری به عنوان هدف نهایی انتخاب شود و حسابداری هم به عنوان ابزار ارائه اطالعات در محیط اقتصادی باید با این هدف سازگار باشد .بنابراین اهداف و خصوصیات حسابداری اسالمی نه تنها باید موجب ارائه تصویر درست درباره واحد تجاری شود بلکه باید بهگونهای باشد که واحدهای تجاری را به سوی احسان و پرهيز ازبی عدالتی تشویق کند .برای حسابداری اسالمی اهداف متفاوتی مانند محاسبه زكات ،پاسخگویی اسالمی ،پاسخگویی از طریق زکات و سودمندی برای تصمیمگيری ،مطرح شده است .در تحقیق انجام شده در اندونزی ،مخاطبان ،پاسخگویی اسالمی را به عنوان هدف اصلی انتخاب کردهاند. در زمینه خصوصیات حسابداری نيز مباحث ،متمرکز بر اندازهگيری و افشاست .در حوزه اندازهگيری نظر غالب این است که برای مقاصد اسالمی ،بخصوص تعیين زکات ،باید از ارزشهای جاری استفاده شود.در بعد افشا ،تاکید بر پيروی از شریعت و ارائه اطالعات الزم ،بخصوص در زمینه مسئولیتهای اجتماعی است موضوعي كه هماكنون با عنوان حسابداري اسالمي مطرح ميشود بسيار جوان است و از مباني استدالل قوي برخوردار نيست .اگر حسابداري را علم بدانيم مانند علوم ديگر خواهد بود و نميتوان به آن يك واژه ” ارزش ي“ اضافه كرد .وظيفه حسابداري مالي اطالعرساني متناسب با نياز استفادهكنندگان است .نياز استفادهكننده خود نيز تابع محيط است .اگر در كشورهاي مسلمان ،از قوانين قرآني در عمل و بيريا پيروي شود ،حسابداري مالي هم از اين امر متأثر ميشود اما نيازي نيست كه اسم آن را تغيير دهيم .اگر چنين شد بايد منتظر شنيدن حسابداري يهودي هم باشيم .اما حسابداري معامالت اسالمي بامعني است ،مثل حسابداري عقود اسالمي مشاركت و مضاربه .بعض ي از اين معامالت در بانكداري اسالمي انجام ميشود و نياز به الزامات خاص هم دارد. پیشنهاد باتوجه به جوان بودن اين ديدگاه ،الزم است تحقيقات درمورد مباني نظري مبتني بر شرايط محيطي كشورهاي اسالمي ادامه يابد و مباحثي كه مطرح ميشود بايد فارغ از تعصبات مذهبي و افراطگرايي باشد. اگر هم بحثي با عنوان حسابداري اسالمي مطرح ميشود بايد به محتواي آن بحث توجه شود و انديشمندان مسلمان با توجه به تمام مذاهب اسالمي ديدگاههاي خود را ارزيابي و عرضه كنند. :منابع استانداردهاي حسابداري مؤسسات مالي.1999 . سازمان حسابداري و حسابرس ي مؤسسات مالي اسالمي-1 . ترجمه علياكبر جابري،)164 سازمان حسابرس ي (نشريه.اسالمي . سازمان حسابرس ي. استانداردهاي حسابداري.1381 .كميته فني سازمان حسابرس ي- 2 3 - Valayvtham, S. 2004. Islamic Accounting and Conventiand Accounting: Incompatible or Complimentany: Conference Paper. 4 - Yaya, R and S. Hameed. 2004. Objectives and Characteristics of Islamic Accounting: Perceptions of Muslim Accounting Academicians in Yogyakarta, Indonesia, Conference paper. 5- Baydoun, N. and Willet, R. 2000. Islamic Corporate reports Abacus . 36(1): 21-91. 6- Zaid, O. A. 1997. Accounting books and reports in the Islamic State proceedings of the International conference 1: Accounting Commerce and Finance: The Islamic Perspective. Sydney, Australia. 7- Taheri, M. 1999. The basic principles of Islamic Economy and their Effects on Accounting Standard Setting. www. islamic-finance.net 8- Adnan, M. and M.J.R. Gaffikin. 1997. The Shari’ah, Islamic Banks and Accounting Concepts and Practices. Proceedings of the First International Conference an Accounting, Commerce and Finance Islamic Perspective.