Transcript Dikkat Eksikliği

DİKKAT EKSİKLİĞİ VE
HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU
Tanım
• DEHB yedi yaşından önce başlayan, kendini
dikkat eksikliği, aşırı hareketlilik ve
dürtüsellikle gösteren nöropsikiyatrik bir
bozukluktur.
• DEHB olan çocuklar 3 ayrı grupta ele
alınmaktadır:
1-Dikkat eksikliği ve aşırı hareketlilik-dürtüsellik
sorunları bir arada bulunanlar(Bileşik tip),
2-Sadece dikkat eksikliği sorunu bulunanlar
(Dikkat eksikliğinin önde geldiği tip),
3-Sadece aşırı hareketlilik-dürtüsellik sorunları
bulunanlar(Hiperaktivitenin önde geldiği tip).
Aşırı Hareketlilik
(Hiperaktivite):
• Bazı çocuklar doğuştan enerjik olduklarından
hareketlilik düzeyleri yüksektir. Onların hareketliliği
uyumlu,amaca yönelik ve devamlılığı olan niteliktedir.
• DEHB olan çocukların hareketliliği ise keyfi ve
amaçsızdır.
• Çevreye karşı olan tepkilerini kontrol altına alamadıkları
için başıboş bir hareketlilik sergilerler.
• Ortam ne kadar sınırlayıcı ise ne denli dikkat
yoğunlaştırmak gerekiyorsa, çocuğun hareketliliği o
denli artacaktır
Dürtüsellik(İmpulsivite)
• Çocuğun düşünmeden harekete geçmesidir.Bu
çocukların gösterdiği davranışlara örnekler:
-Arabalara dikkat etmeden topun arkasından
caddeye koşar,
-Oda içinde koşuşturup saksıya çarpıp devirir,
-Sınıfta öğretmen yönerge verirken sonuna
kadar dinlemez,
-Sorulana cevap verirken soru bitmeden soruya
yazılı ya da sözlü cevap vermeye kalkışır.
Dikkat Eksikliği
• Çocuğun dikkatini belirli bir konuya yöneltememe
sorunudur . Problem davranışlar;
-Okumak, birisini dinlemek, oyun oynamak gibi
faaliyetlerde dikkatlerini toplayamazlar.
-Kısa süre toplasalar bile, herhangi bir sesten,
hareketten, kokudan ya da akıllarına başka bir konu
geldiğinde, dikkatleri çabuk dağılır.
-Eşyalarını ve oyuncaklarını sürekli kaybetme,
unutkanlık, düzensizlik gibi belirtiler görülür.
DEHB Kısaca Tarihçesi
• İlk olarak 1902 yılında İngiliz doktor George Still “ahlaki kontrolün
ileri düzeyde yetersizliği” şeklinde tanımlamış.
• 1917 yılında enzafalit salgını(beyin iltihabı) salgınında benzer
belirtiler görülmüş ve “postensefalitik(enfeksiyona bağlı) davranışsal
sendrom” denmiştir.
• 1947 yılında Strauss ve arkadaşları böyle çocuklarda sonradan
gösterilemeyen beyin hasarı olduğunu belirtmişler ve “Minimal
beyin zedelenmesi sendromu” olarak adlandırmışlar.
• 1960 ‘larda belirlenmiş nörolojik bozukluğu bulunmayan bu grup
çocuk için “minimal beyin hasarı” tanımı kullanılmıştır.
• 1983’te temel olarak “dikkat eksikliği”,
• 1992’de “zayıf engelleyici süreç”,
• 1993’te “ters ve gecikmiş engellenme” kavramı ileri sürülmüştür.
• Tanı ile ilgili geçerli ve güvenilir sınıflandırma
çalışmaları ise ICD-9 ve DSM-II ‘de “Çocukluktaki
Hiperkinetik Sendrom” olarak belirlenmesiyle
başlamıştır.
• DSM-III’de
“dikkat
eksikliği
bozukluğu”
hiperaktiviteli
ve
hiperaktivitesiz
olarak
tanımlanmış.
• DSM-III R’de “Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite
Bozukluğu” olarak belirlenerek,
• DSM-IV’de ve ICD-10’da da aynı şekilde yer
almıştır.
DEHB Sıklığı ve
Yaygınlığı(Epidemiyoloji)
• Okul çağı çocuklarında görülme sıklığı %3-5
arasındadır.
• Tüm dünya çapında çocukların %5-10’unu,
yetişkinlerin
%4’ünü
etkilediği
düşünülmektedir.
• Erkeklerde sıklığı kızlardan fazla olup,
erkek/kız oranı 3-5/1 arasında bildirilmektedir.
DEHB Nedenleri
Etiyoloji
DEHB Nedenleri(Etiyoloji)
DEHB’nun etiyolojisi tam olarak bilinmemektedir
• Genetik Etkenler:
-DEHB tanılı olguların yakın akrabalarında DEHB
görülme riski % 10-35 arasında değişmektedir.
-DEHB olgularının kardeşlerinde DEHB görülme
riski % 32 civarındadır.
-Anne babasında DEHB olan çocuklarda ise bu
risk % 57’lere çıkmaktadır.
DEHB Nedenleri(Etiyoloji)
• Nörogelişimsel Etkenler:
-Prefrontal korteks davranışı durdurma, ayarlama,
planlama ve karmaşık insan davranışını
düzenlemede önemli rol oynamaktadır.
-Yetişkinlerde bu bölge hasara uğradığında ortaya
çıkan davranış biçimi hiperaktif çocuk tarafından
sergilenen davranış biçimine benzemektedir ki bu
da hiperaktivitenin oluşumunun bu bölgenin
yetersizliğinden kaynaklandığını ortaya koyuyor.
DEHB Nedenleri(Etiyoloji)
• Nörotransmitterler:
Bazı araştırmalar, beyindeki hücreler arası
iletişimi sağlayan nörotransmitterlerin eksikliğinin
hiperaktivteden sorumlu olduğunu bildirmektedir.
• Gıda ve Katkı Maddeleri:
Boya maddeleri ve koruyucu gibi gıda
katkılarının, şekerlerin ya da yüksek düzeyde
kurşunun DEHB ye neden olabileceği öne sürülse
de bunlarla ilgili bilimsel bir kanıt yoktur.
DEHB Nedenleri(Etiyoloji)
• Psikososyal Etkenler:
- Temel bir etkiden çok hazırlayıcı ve ortaya çıkışını
hızlandırıcı etkilerinden bahsedilebilir.
-Yetiştirme yurtlarındaki çocukların dikkat sürelerinin kısa
olduğu ve aşırı hareketli oldukları gözlenmiştir.
-Bu belirtilerin uzun süreli duygusal yoksunluktan
kaynaklanmakta olduğu ve çocuğun evlat edinilmesi
gibi durumun düzelmesiyle ortadan kalktığı
bildirilmiştir.
-Zorlayıcı yaşam olayları, aile düzeninde bozulma ve diğer
anksiyete yaratan nedenler DEHB nin ortaya
çıkmasında ve sürmesinde etkili olur.
Risklerin Belirlenmesi
Risk grupları
• Araştırmacılar parçalanmış aileden gelme ile tek
çocuk olma oranının DEHB olan grupta
kontrollerden
daha
fazla
olduğunu
göstermişlerdir.
• Konuyla ilgili diğer çalışmalarda ise, ilk çocuk
olarak doğan erkeklerde daha sık olduğu
belirtilmiştir.
• DEHB olan çocukların anne babasında aşırı
hareketlilik, antisosyal eğilimler, alkol kötüye
kullanımı ve konversiyon bozukluğunun daha sık
görüldüğü bildirilmektedir.
Risk grupları
• Annenin gebelik öncesi ya da gebelik sırasındaki tıbbi
durumu, duygusal zorluğu, sigara içmesi ya da alkol
almasının ve doğum komplikasyonlarının çocuktaki
hiperaktivite için risk oluşturduğu bildirilmiştir.
• Çocuğun öyküsünde orta derecede kafa travması sıklığı
ile dikkat eksikliği tanısı arasında da belirgin ilişki
olduğu bulunmuştur.
• Ayrıca gelişiminde gecikme, öfke nöbetleri, enürezis,
tikler, anne babanın sürekli geçimsizliği
kontrol
grubuna oranla DEHB de daha sık gözlenmiştir.
DEHB tanısı
konulabilmesi için
temel koşullar
vardır.
• Aşırı hareketlilik,dürtü kontrolsüzlüğü(impulsivite) ve
dikkat eksikliği belirtileri,
• Belirtilerin 7 yaşından önce başlaması,
• En az 6 ay sürmesi,
• Bu belirtilerin çocuğun yaşıtları ile karşılaştırıldığında
belirgin olarak yaşıtlarından daha fazla görülmesi,
• Belirtilerin hem evde, hem de okulda(en az 2
ortamda) çocuğun gelişim düzeyine uygun düşecek
görev ve beklentileri engelleyecek şiddette olması.
Dikkat Eksikliği Belirtileri
Çocukta en az 6’sı varsa..
Dikkat Eksikliği
1-Çoğunlukla ayrıntıya dikkatini veremiyor, ya da
okul ve diğer faaliyetlerde dikkatsizlikten hata
yapıyor,
2-Dikkatini oyun ya da bir işlem esnasında devam
ettirmede güçlük çekiyor,
3-Yüzüne bakarak konuştuğunuzda sizi dinlemiyor
izlenimi veriyor,
4-Ne dediğinizi anlamasına ve yönergeye uyma
isteğine rağmen, söyleneni ve verilen görevi
yerine getirmiyor, ev ödevlerini bitirmiyor,
Dikkat Eksikliği
5-Yapması gereken faaliyet ve işleri organize
edemiyor,
6-Okulda süreklilik isteyen işlemleri reddediyor,
7-Faaliyeti için gerekli eşyaları(kalem, kitap,
eşofman, alet, oyuncak, ödev gibi) sık sık
kaybediyor,
8-Dış uyarıcıdan çabucak etkilenip ilgisi dağılıyor,
9-Günlük işlerinde unutkan.
Aşırı Hareketlilik(Hiperaktivite) ve
Dürtüsellik(İmpulsivite) Belirtileri
Çocukta en az 6’sı varsa..
Aşırı Hareketlilik ve Dürtüsellik
1-Oturduğu yerde çoğunlukla elleri ve ayakları
kıpırdıyor, sandalyede gövdesini hareket
ettiriyor,
2-Sınıfta ya da oturarak durması gereken başka
çevrelerde, oturduğu yerden kalkıp dolaşıyor,
3-Uygun olmayan ortamda koşuyor ya da öteye
beriye tırmanıyor,
4-Sakin ortamda oyuna katılamıyor,sessizliği
koruyamıyor,
Aşırı Hareketlilik ve Dürtüsellik
Belirtileri
5-Çoğunlukla “eyleme hazır”, “motoru çalışıyor” gibi
davranıyor,
6-Çok konuşuyor,
7-Soru sorulması bitmeden cevap vermeye
kalkışıyor,
8-Oyunda sırasını bekleyemiyor,
9-Çoğunlukla başkalarının sözünü kesiyor, oyunu
bölüyor ya da bozuyor
• (son 3 madde impulsiviteyi gösterir)
DEHB ‘ nin farklı gelişim
dönemlerindeki görünümü
Bebeklik Dönemi
• DEHB olan çocukların anneleri çocukları anne
rahmindeyken diğer çocuklardan çok daha
hareketli
olduğunu
hissettiklerini
söylemektedirler.
Bu
bebekler
sürekli
huzursuzdur, devamlı gezdirilmek ve kucağa
alınmak isterler. Emekleme döneminde de
sürekli bir oyuncaktan diğerine geçerler.
Okul öncesi dönemi
• İsteklerinin anında yapılmasını isteme,
• Anne babasının ilgisinin devamlı onun
üzerinde olmasını isteme,
• Başka çocukları itip kakma, oyuncaklarını
elinden çekme; vurma, ısırma gibi davranışlar
sık görülür.
• Uyku ve yeme bozuklukları,
• Anne babaya aşırı bağlılık gözlenir.
Okul Çağı
• İlkokul 1. ve 2. sınıfta aşırı hareketlilik, çok
konuşma, söz dinlememe belirtileri; bunlara
ek olarak 8-9 yaşlarından itibaren yalan
söyleme, büyüklerle tartışmaya girme ve
arkadaşlarıyla sık sık kavga etme gibi davranış
sorunları eklenebilmektedir.
Ergenlik Dönemi
• Ani tepki gösterme,
• Yeterince düşünmeden karar verip onu
uygulamaya kalkışma,
• Kolay
öfkelenebilme
gibi
sorunlar
görülebilmektedir.
• Ergenlik döneminde çocukluk dönemine göre
daha sık rastlanan depresyon, kaygı bozuklukları
DEHB belirtilerine eklenebilmekte, böylece yeni
psikolojik sorunlar ortaya çıkmasıyla , dikkat ve
davranış sorunları daha da artmaktadır.
Erişkinlik Dönemi
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Kronik geç kalma ve unutkanlık
Anksiyete
Düşük özgüven
İşle ilgili problemler
Öfkeyi kontrol etmede güçlük
Dürtüsellik
Madde kötüye kullanımı ve bağımlılık
Organizasyon becerilerinde zayıflık
Yapılması gereken şeyleri ertelemek
Engellenme hissine karşı düşük tolerans
Kronik can sıkıntısı
Okurken konsantre olmada güçlük
Duygudurum dalgalanmaları
Depresyon
İlişki problemleri…………………….gibi problemler yaşayabilmektedirler.
- Bu belirtiler hafif ya da ağır düzeyde yaşanabilir.
- Erişkinlerde DEHB ‘nin tedavisine yönelik ilaç kullanımına ek olarak bilişsel-davranışçı terapiler
ve grup terapiler fayda sağlamaktadır.
DEHB Tanısı Nasıl
Konur?
DEHB Tanısı
• DEHB klinik bir tanıdır ve uzman bir ekip
(çocuk psikiyatristi, psikolog ve özel eğitim
uzmanı) tarafından konulmalıdır.
• Tanıyı kesinleştirmeye yönelik herhangi bir
laboratuar ya da özgün bir tanı testi yoktur.
• Klinisyenin tanı araçları aile ve çocuk
görüşmeleri, klinik gözlem, fizik ve nörolojik
muayene, davranış değerlendirme ölçekleri ile
bilişsel testlerdir.
DEHB Tanısı
• DEHB tanısı olabildiğince fazla kaynaktan bilgi alınarak
konmalıdır. Çocukla yalnız görüşme, anne-baba-çocuk
görüşmesi, anne-baba görüşmesi, öğretmen ve okulun
rehberlik birimi, çocuğu iyi tanıyan başka aile üyeleri ya da
yakın akraba gibi kaynaklardan ölçekler yardımıyla bilgi
alınabilir.
• Achenbach Çocuk Davranım Değerlendirme Ölçeği,
Conners Değerlendirme Ölçeği ve Pelham ve arkadaşlarının
geliştirdiği Yıkıcı Davranış Bozuklukları Ölçeği tanı ve
komorbid tanıyı koymaya yardımcı araçlardır.
• Çocuğun gelişim,bilişsel ve zekâ seviyesini tespit etmede
AGTE, Peabody, Stanford Binet, WISC-R testi yardımcı
olabilir.
DEHB Tanısı
• Görme ve işitmenin değerlendirildiği laboratuar testleri
bazı olgularda faydalı olabilir. Ayrıca her çocuğa, çocuk
nöroloji konsültasyonu gerekebilir
• Ayrıca DEHB olan çocukların arkadaş ilişkilerindeki
bozukluklar,
uyumsuzluklar
kendilerinin
anlaşılamadığını hissetmelerine neden olmakta; klinik
düzeyde ikincil depresyonu ya da anksiyete gibi
duygusal sorunları zaman zaman ortaya çıkarmaktadır.
Bu duygusal boyutu daha objektif değerlendirmek için
gerektiğinde Çocuklar İçin Depresyon, Durumluk Sürekli
Kaygı Ölçeği ayrıca çocuğun yaşına uygun projektif
testler uygulanmaktadır.
DEHB’nin Ayırıcı Tanısı
Ayırıcı Tanı
• Okul öncesi dönemde en zorluk çekilen ayırt
edici tanı sorunu, normal çocukların
hareketliliği ile DEHB olanların ayırt
edilmesidir.
• DEHB olanlarda belirtiler kalıcıdır ve genellikle
öfke
patlamaları,
kavgacılık,
saldırgan
tutumlar, yaralanmaya neden olabilecek
korkusuz hareketler ve gürültücülük eşlik
etmekte, karşı gelme tutumları izlenmektedir.
Ayırıcı Tanı
• Mental retardasyonu olan çocuklarda DEHB’de
sıklıkla rastlanılmaktadır. Bu çocuklarda DEHB
tanısı ancak dikkatsizlik ve hiperaktivite belirtileri
o zekâ yaşından beklenenden çok daha fazla ise
konmalıdır.
• ÖB genellikle çocuğun okuma, yazma veya
matematik gibi özgül bir alanda zekâ düzeyin
altında başarı göstermesidir. DEHB’li çocuklarda
ise öğrenme ve okul başarısında özgül bir alanda
olmaktan çok genel bir etkilenme söz konusudur.
Ayırıcı Tanı
• KOKGB ve davranım bozukluğu, DEHB ile çok sık
birliktelik göstermektedir.
• Davranım
Bozukluklarına
huzursuzluk
ve
dikkatsizlik eşlik edebilir. Ancak genellikle DEHB
ile ilgili belirtiler ayrı bir tanı koyamayacak kadar
hafiftir.
• Uyum bozukluğunda süre genellikle altı aydan
kısadır ve başlangıcı yaşamın daha geç
dönemlerinde olur. DEHB’de ise belirtiler
genellikle daha erken yaşlarda başlar.
Ayırıcı Tanı
• Manik-depresif bozukluk da DEHB ile karışabilmesine
karşın, dönemsel olması ve genellikle geç çocukluk ve
ergenlikte başlaması ayırıcı tanıda önemlidir.
• DEHB’nda ikincil olarak ortaya çıkan
depresyon
hareketlerde azalmanın olduğu birincil depresyondan
ayırt edilmelidir. Ayrıca çocukluk çağı depresyonlarında
her zaman hareketliliğin azalmayıp, irritabilite ve
huzursuzluğa bağlı olarak artabileceği de akılda
tutulmalıdır.
• Anksiyete bozuklukları da aşırı hareketliliğe ve dikkatin
kolay dağılmasına neden olabilir ancak anksiyetenin
kendine özgü belirtileri vardır.
DEHB belirtilerine benzer belirtiler, aşağıdaki
tıbbi durumlarda da görülebilir
• Alerji, Astım ve Solunum ProblemleriKonsantrasyonu azaltır.
• Şeker Hastalığı(Diyabet)/Hipoglisemi-Dikkati
azaltır.
• İşitme ve Görme Sorunları-Aşırı hareketlilik ve
başka davranışsal sorunlar yaratır.
• Demir Eksikliğine Bağlı Kansızlık-Dürtü
kontrolünü azaltır.
• Kurşun Zehirlenmesi-Hiperaktiviteyi arttırır.
DEHB belirtilerine benzer belirtiler, aşağıdaki
tıbbi durumlarda da görülebilir
• Bazı İlaçlar-Çocuğun devamlı kullandığı ilaç
hiperaktif belirtiler yaratabilir.
• Nörolojik Sorunlar-Çocukta küçük nöbetler bir
anda dikkatinin dağılmasına neden olur.
• Okul ve Öğrenme Sorunları-Eğer çocuk
kapasitesinin üzerinde bir baskı altındaysa, ilgi
çekmek için DEHB belirtileri sergileyebilir.
• Tiroid Sorunları-Tiroid bezi, uykuyu, duyguları ve
faaliyeti etkileyen hormonlar salgılar. Bu
hormonlardaki değişiklik DEHB belirtileri yaratır.
DEHB ye Eşlik Eden Bozukluklar(Komorbidite)
•
•
•
•
Karşıt olma-karşı gelme bozukluğu (%35-65)
Davranım Bozukluğu (%20-45)
Özel Öğrenme Bozukluğu (%20-35)
Depresyon ve diğer duygudurum bozuklukları
(%3-75)
• Anksiyete (kaygı) bozuklukları (%5-15)
•
Bunların dışında Enürezis ya da Enkoprezis,
Tourette Sendromu ve Borderline Kişilik
Bozukluğu da çeşitli araştırmalarda eşlik eden
bozukluk olarak bildirilmiştir.
DEHB İlaç Tedavisi,
Terapi
ve Başa Çıkma
Yöntemleri
• DEHB ile ilgili kesin nedenin belirlenememesi,
tedavide birçok yöntemin denenmesiyle
sonuçlanmıştır.
• Zaten DEHB, çocuğun işlevselliğini birçok
alanda etkilediğinden tedavisi de kapsamlı
olmalıdır.
• İyi bir tedavi; ilaç, psikoterapi ve psikososyal
tedavileri kapsar.
İlaç Tedavisi
• Tanı doğru konulup, doğru ilaç seçildiğinde ve bu ilaç
yine doktor denetiminde kullanıldığında, DEHB
belirtilerinde hafifleme olacaktır.
• Yapılan araştırmalar, ilaçların DEHB olan çocuklara
yarar sağladığı ve ilaçların bazı yan etkileri olmasına
karşın, özellikle 5 yaşından itibaren çocukların ilaçları iyi
tolere ettiğini göstermektedir.
• DEHB ilaçları bir nevi gözü bozuk kişilerin gözlük
kullanmasına benzer. Kişinin iyi odaklanmasını sağlar.
DEHB ilaç tedavisinde en sık kullanılan
ilaçlar
• DEHB ilaç tedavisinde en sık kullanılan ilaçlar;
Türü
Ticari adı
İyileşme oranı
-Methylpenidate
Ritalin
%77
-D-amphetamine Dexedrin
%74
-Pemoline
Cylert
%73
-Bunların dışında Trisiklik Antidepresanlar,
Bupropiyon(Wellbutrin) ve Clonidin(Catapres)
ilaçları da kullanılır.
– Methylpenidate 6 yaşından küçük çocuklara verilmez.
İlaçların etkileri
• Araştırmalara göre bu ilaçlarda en sık görülen
yan etkiler uykusuzluk ve iştah kaybı; sinirlilik
ve kilo kaybı iken en ciddi yan etki olarak da
sinirsel tikler bildirilmiştir.
•
Bu ilaçların 4 yaşından küçük çocuklara
verilmesi
önerilmemekle
birlikte,
4-5
yaşlarında %50 olumlu etki yapmakta, 5
yaşından sonra bu etki %75’e çıkmaktadır.
İlaçların etkileri
İlaçların Yaptıkları
İlaçların Yapmadıkları
•
•
•
•
•
“Hareketliliği azaltır.”
Daha uzun süre sandalyede oturabilir.
Daha az kaza geçirir.
“Dikkat süresini arttırır.”
Ödevlerini daha doğru yapar.
Başkalarını daha uzun dinleyebilir.
Konsantrasyonu uzar.
“Dürtülerini kontrol etmede yardımcı
olur.”
Kurallara daha çok uyar.
Harekete geçmeden düşünür.
“ Baş kaldırmayı azaltır.”
Söz dinlemesi artar.
Saldırganlıktan vazgeçer.
•
•
•
“Doğru davranışı sağlamaz.”
Davranışı değiştirmez.
Düşünmeyi öğretmez.
“Şimdiye kadar kazanamadığı becerileri
öğretmez.”
Sosyal beceri öğretmez.
Neye dikkat etmesi gerektiğini öğretmez.
Başaramadığı derslerde yardımcı olmaz.
“Duyguları ile başa çıkmayı öğretmez.”
Öfkesini yenmesine yardımcı olmaz.
Düş kırıklığını gidermez.
Çocuğu mutlu kılmaz.
“Güdüyü arttırmaz.”
Yeni beceriler kazandırmaya heveslendirmez.
Başarılı olmasını sağlamaz.
İlaçların etkileri
• İlaçlar bozukluğu tedavi etmezler ama belirtilerin etkili bir
şekilde kısa bir süre için yok olmalarını sağlayarak, çocuğun
çevresindeki dışsal faktörlere daha iyi tepkiler verme
fırsatını yakalamasını sağlarlar.
• Uyaran ilaçlar 20 dakika içinde etkisini gösterir ve dört saat
etkileri devam eder. İlaç vermedeki amaç,
-Çocuğun davranışını acilen kontrol altına almak,
-Aileyi duygusal açıdan rahatlatmak,
-Kısa süre için “krizi önlemek”,
-Diğer terapilere yardımcı olmaktır.
• Okul devrede olmadığı için genelde hafta sonları ve yaz
tatillerinde ilaç kullanılmaz. Böylelikle ilaçların yan etkileri
en aza indirilmiş olur.
DEHB Tanısı Alan Çocukların
Tedavisinde Anne Baba Eğitiminin
Uygulanması
Sekiz aşamalık bir program modeli
1.Aşama: DEHB ve davranış sorunlarının tanıtılması ve
meydana gelme nedenleri konusunda bilgi verilmesi
• DEHB ‘nin ne olduğu,
• Nedenlerinin daha çok kalıtımsal veya
biyokimyasal olduğu,
• Görülme oranının sık olduğu,
• Tedaviden son derece olumlu yanıtlar alındığı
anlatılarak anne babalara umut aşılanır.
2.Aşama: “Özel Zaman” Uygulamasının
Anlatılması
• İlk haftalar dört beş gün, daha sonra haftada iki gün
şeklinde, belirli saatlerde ve en az 15-20 dakikalık
zaman dilimleriyle çocuğa “özel zaman” ayırmak
gerektiği anlatılır.
• Bu zaman diliminde ne yapılacağına çocuğun karar
vereceği, yönlendirilmemesi gerektiği söylenir.
• Bu süreçte başka çocuk olmaması gerektiği -kardeşler
de katılamaz- belirtilir.
• Bu zaman diliminde sadece bu süreçten keyif aldığınızı
belirtir söz ve jestlerin kullanılması gerektiği anlatılır.
3.Aşama: Çocukların uyumlu davranışlarının nasıl
arttırılacağı ile ilgili yöntemler hakkında bilgi verilmesi
Düzenli Bir Dozda Cesaretlendirici Mesajlar:
1-Daha iyi seçimi destekleme: Çocukları daha iyi
seçimler
yapmaları
konusunda
cesaretlendirdiğimizde
sorumluluk
kazandırmış oluruz.
2-Kabul Edilebilir Davranışları Yüreklendirme
3-İşbirliğini Yüreklendirme:Çocukların çabaları
doğru zamanda takdir edildiğinde işbirliği
yapma konusunda daha istekli olurlar.
4.Aşama: “Etkili yönerge verme”
hakkında bilgi verilmesi
• Açık Sözel Mesajlar:
1-Mesajınızı davranış üzerinde yoğunlaştırın: Amaç, davranışı gösteren
çocuğa değil, olumsuz davranışa tepki göstermektir.
2-Doğrudan ve belirgin ifadeler kullanın:Ne istediğinizi, ne zaman ve
nasıl yapacaklarını söylemelisiniz.
3-Normal sesinizi kullanın:Yüksek bir ses yanlış bir davranışsal mesaj
gönderir:Kontrol kaybı. Kontrolün sizde olduğunu, kararlı
olduğunuzu ve çocuğunuzdan istediğinizi yerine getirmesini
beklediğinizi göstermelisiniz.
4-Çocukla göz teması kurulmalıdır.
5-Gerekiyorsa sonuçlarınızı belirleyin:Çocuğunuzun sizi test edeceğini
düşünüyor ya da sürekli olarak kurallarınıza uymamaya devam
ediyorsa, isteğinizi ilettiğiniz anda uyulmaması durumunda
uygulayacağınız sonuçları da belirtmelisiniz.
“Etkili yönerge verme”
• Kontrol Etme Süreci: Kesin bir sınır belirttiğimizde
çocuk beklendiği gibi bir tepki vermez ya da
duymazdan gelirse, mesajımızın gerçekten
duyulduğundan ya da anlaşıldığından, çocuğa ne
istenildiğini sorup tekrar ettirerek emin olmalıyız.
• Sakinleşme Tekniği: Anne-baba/çocuk veya her iki
taraf da öfkeli iken ayrı odalarda sakinleşmek,
tekrar kontrolü sağlamak için bir mola zamanı
olarak algılanabilir.
5.Aşama: Çocuğun çevresine sorun çıkarmadan kendi
kendini oyalamasının sağlanması hakkında
konuşulması
• Anne ve/ya baba çocuğa işi olduğunu
belirtmeli.
• Çocuğun sevdiği bir oyun/etkinlik ile
uğraşmasını istemeli.
• İşe başlandıktan kısa süre sonra çocuğun
yanına giderek olumlu davrandığı için övülmeli
ve tekrar işe dönülmeli.
• Her gün aradaki süre uzatılmalıdır..
6.Aşama: “Puan sistemi”
uygulamasının anlatılması
Bu sistem çocuğun yaptığı olumlu
davranışlar için 4-7 yaş arası marka veya jeton,
8-11 yaş arasında ise puan verilerek sistemli
bir biçimde ödüllendirilmesini sağlayarak “iyi
bir şey yaparsam iyi bir karşılık alırım”
düşüncesini yerleştirmektedir.
“Puan sistemi”
Ev puan sisteminin uygulanması :
• Öncelikle bu yöntemi ona açıklayın. Onu olumlu
davranışları
için
yeterince
düzenli
ödüllendiremediğinizi, bu sistemle bunu çözeceğinizi
söyleyin.
• Puanlama veya marka sistemi için bir kumbara veya
çizelge hazırlayın.
• Kazanılacak puanların karşılığı olan ödül ve izinlerin
eşdeğerlerini gösteren bir liste hazırlayın(en az 10-15
madde)
• Çocuğun ev işlerine katkı ve diğer bazı görevleri
yapması sonucu elde edeceği puanları listeleyin.
“Puan sistemi”
• Günlük, haftalık ve aylık ödülleri belirleyin.
• Belirtilmeyen ve çok olumlu davranışları için
sürpriz puanlar verebileceğinizi belirtin.
• Puanların veya markaların ancak olumlu
davranışların sonunda verileceğini belirtin.
• Başlangıçta çocuğun sisteme ısınması için
küçük olumlu davranışları ödüllendirerek
başlayın.İlk hafta ceza puanı uygulamayın.
5-8 yaşındaki bir erkek çocuk için örnek bir puan sistemi
Yapılması gereken iş
Puan olarak karşılığı
Puan olarak karşılığı
Ödül
Oyuncakları toplamak
3
TV izleme(yarım saat)
4
Kendi kendine giyinmek
4
Sokakta oyun oynamak
4
Dişini fırçalamak
2
Atari oynamak(yarım saat)
6
Masadan tabağını kaldırmak
1
10
Ev ödevini yapmak(her
20dk için)
Elbislerini askıya asmak
4
Gece yarım saat geç
yatabilmek
Arkadaşını oyun oynamak
için eve çağırmak
İstediği bir derginin alınması
Kardeşiyle
iyi
geçinmek(sabahtan
öğlene,öğlenden
akşama,akşamdan
geceye
olmak üzere her birisi için 2
puan)
Saatinde yatağa girmek
6
Sevdiği
bir
yapılması
yiyeceğin
15
3
15
Yatağa girmeden temizliğini
yapmak
Çağrıldığı zaman gelmek
2
Arkadaşının evine oyun
oynamaya gitmek
Haftasonu hamburgerciye
gitmek
Cd alınması
Anne babaya karşı kibar bir
tonda konuşmak
Yatağını düzeltmek
2
2
Bilgisayarın
arttırılması
Paten almak
Ekmek-gazete almak
3
Haftasonu sinemaya gitmek
50
Zamanında yıkanmak
3
Bakkaldan gofret
bisküvi almak
10
Sorulan şeylere doğru yanıt
vermek
Bunların dışında olumlu hal
ve tavır sergileme
3
2
2
İkramiye puan
modelinin
20
30
100
80
250
200
ya
da
7.Aşama: “Ceza” Uygulamasının
Konuşulması
• Doğal Sonuçlar: Bir olay ya da bir durumun doğal
bir sonucu olarak ortaya çıkarlar. Sorumluluğu ait
olduğu yere –çocuğa- yüklerler. Doğal sonuçlar
ana babadan hiç müdahale gerektirmez ya da çok
az gerektirir.
• Mantıksal Sonuçlar: Yanlış davranışı durdururlar
ve kurallarımızı öğretirler. Mantıksal sonuçları
yaşayan çocuklar nerede durmaları gerektiğini ve
onlardan bekleneni bilirler.
Mantıksal sonuçları kullanmanın kuralları
1- Normal ses tonunuzu kullanın.
2-Yanlış
davranıştan
önce,
sınırlandırılmış
seçeneklerle sonuçlarınızı belirleyin.
3-Mantıksal sonuçları yanlış davranışın hemen
ardından doğrudan uygulayın.
4-Oyalanma ve ertelemeleri engellemek için alarmlı
bir saat kullanın.
5-Mantıksal sonuçları ihtiyacınız olduğu sıklıkta
kullanın.
Mantıksal sonuçları ne zaman kullanmalı
1-Oyuncakların ya da sahip olunan eşyaların kötü
kullanımı-Mantıksal sonuç, nesnenin geçici olarak
elden alınmasıdır.
2-Ortalığı dağıtma-Mantıksal sonuç ortalığın
toplanmasıdır.
3-Yıkıcı, kırıcı bir davranış-Mantıksal sonuç,
nesnenin tamiri ya da yerine harçlıklarından
kesilerek yenisinin alınmasıdır.
4-Ayrıcalıkların
kötüye
kullanılması.-Mantıksal
sonuç, o ayrıcalığın geçici bir süre kaldırılması ya
da değiştirilmesidir.
• Mola Yöntemi: Olumsuz bir davranışından
ötürü çocuğun belirli bir süre sessiz bir
ortamda tutulmasıdır. Mola, çok açık bir
davranışsal mesajdır ve süreçtekilerin
hiçbirinin duygularını incitmeden amaca
ulaşılmasını sağlar.
Mola kullanmanın kuralları
1-Kullanmadan önce molanın ne olduğunu
çocuklarınıza açıklayın.
2-Uygun bir mola yeri saptayın.
3-Çocuk molada ne kadar süre geçirmelidir?
•
Her yaş için bir dakika kuralı çok uygundur.
(beş yaşındakine beş dakikalık süre). Çok ciddi
davranışlar için (vurma, tekmeleme, yıkıcı
davranışlar)
mola
süresini
ikiye
katlayabilirsiniz.
4- Sınırların test edilmesi durumunda,
sınırlandırılmış seçenekleri olan bir mola
uygulayın.
5-Kurallar ihlal edildiğinde, mola yöntemini
doğrudan uygulayın.
6-Mola yönteminden sonra temiz bir sayfa açın.
7-İhtiyacınız olduğu sürece molayı kullanın.
Molayı yöntemini ne zaman kullanmalı?
1-Sınırları test eden davranışlar.
2-Saygısız davranışlar.
3-Meydan okuyan davranışlar.
4-Kin dolu ve inciten davranışlar.
5-Şiddet dolu ve saldırgan davranışlar.(süre iki katına
çıkarılabilir)
6-Öfke nöbetleri-Çocuk bağırıp çağırabilir, kendini yerden yere
atabilir. Ama gerekirse kucaklayıp mola odasına götürülüp
sakinleşene kadar da mola yöntemine devam edilir. Çocuğu
sakinleştirmek ya da susturmak için yanına gidip onu teselli
etme veya daha yüksek sesle bağırarak onunla mücadele
etme tuzağına düşülmemelidir.
Mola yönteminin evin dışında kullanımı
1-Büyük alışveriş merkezlerinde: Böyle bir yerde
çocuğunuzu kontrol etmeniz zorlaşırsa, 5
dakikalığına sessizce oturabileceğiniz ve bu
sürede hiçbir şekilde çocuğun sorduğu ya da
söylediği şeylere cevap vermeden onu
oturtabileceğiniz bir köşe bulabilirsiniz.
2-Süpermarkette:Çocuğunuzu kontrol etmekte
zorlanırsanız kısa bir süreliğine dışarı çıkıp bir
bankta sessizce 5 dakika oturtabilirsiniz. Ya da
kendi arabası bile mola yeri olarak kullanılabilir.
3-Lokantada: Bir garsonla da konuşup boş bir
masada yedi dakika oturduktan sonra geri
gelebileceğini söyleyebilir ya da boş bir masa
yoksa gidip arabada beraber yedi dakika sessizce
oturduktan sonra geri gelebilirsiniz.
4-Arabada: Arabada itişip kakışan çocukları
öncelikle uyardıktan sonra ısrar etmeleri halinde
arabayı durdurup, onlara,uyumlu bir şekilde
gitmeye karar verene kadar hiçbir yere
gitmeyeceğinizi söyleyebilirsiniz.
8.Aşama: Genel olarak uygulamanın
gözden geçirilmesi
Diğer aşamalar bittikten sonra anne
babaların o zamana kadar yapmış oldukları
uygulamalar, bunlardan elde ettikleri düzelme
ve sıkıntıları konuşulabilmektedir. Çocuğun
küçük yaşta olması, davranış sorunlarının
süregenleşmemiş olması ve anne babanın ilgili
olması bu programın başarısını arttırıcı
etkenlerdir.
DEHB olan çocuğun
“Ev Ortamı”
Anne Babalara Öneriler
Anne Babalara Öneriler
• Öncelikle evde tehlike oluşturabilecek elektrik
fişleri, ilaçlar, zehirli maddeler, alev alıcı
maddeleri çocuğun erişebileceği yerlerden
kaldırmak; pencere, merdiven gibi yerlere
koruyucular koymak gerekir.
• Çocuğun eşyalarını yerleştirmesi için ayrı ayrı
yerler oluşturulmalı. Ve bunların üstüne
resimler de yapıştırılarak daha kolaylaştırıcı
olmaları sağlanabilir.
Anne Babalara Öneriler
• Ders çalışması için pencere önü, evin hareketli bir kısmı
tercih edilmemeli ya da karşısında göz alıcı bir afiş vb
olmamalı. Onun en iyi çalışabileceği yeri saptarken
onun da onayına başvurun. Aynı şekilde oyun
oynaması, kitap okuması için de özel yerler
saptanabilir.
• Evin bir köşesinde, çocuğunuz için sıkıldığında ya da
öfkesini yenmek için, gidebileceği bir yer olmalı. Bu
kendi odasında da olabilir. Bu özel yerde, çocuğunuzun
kızgınlığını dışa vurabilmesi için yumruklayacağı
yastıklar ya da eski bir puf konulabilir.
Anne Babalara Öneriler
• Ev ödevini basamaklara bölün. Örneğin iki sayfalık bir yazıyı
ikiye bölün; ya da 20 soruluk bir matematik ödevini dört
parçada tamamlasın. Bu bölümlerin sonunda ufak ödüller
verebilirsiniz.
• Arkadaşlarıyla oyun oynarken çocuğunuzun olumlu
davranışlarını pekiştirin ve hiçbir şekilde eleştirmeyin. Ters
bir şey yapacağını gördüğünüzde dikkatini başka bir tarafa
çekmeye çalışın. İşe yaramazsa başka bir odaya götürüp kısa
bir süre orada tutun.
• İnsanlarla ilişkileri konusunda eksiklerini tespit edip
gerekirse davranışlarını videoya çekip, aynı zamanda model
olmak
suretiyle,
bu
davranışlarını
düzeltmesini
sağlayabilirsiniz.(göz teması kurmak, başkalarının lafını
kesmeden dinlemek gibi.)
DEHB olan çocuğun
“Okul Ortamı”
Öğretmenlere Öneriler
Öğretmenlere Öneriler
• Sınıf ortamı
1-Kapı ve pencere yanı olmayacak, sınıfa ve dikkatini
çeldireceklere(ısıtıcı, havalandırma, renkli bir afiş vb.)
arkasını dönecek şekilde sıranın en önüne, öğretmenin
masasına en yakın şekilde oturtulması sağlanmalıdır.
Böylece hem dikkati çabuk dağılmaz hem de
gerektiğinde hemen öğretmeninden yardım isteyebilir.
2-Öğretmenler her hangi bir aktiviteden önce uyarılarla
DEHB olan çocuğu hazırlamalıdır. “Şimdi kitaplarınızı
kaldırın ve bahçeye çıkmaya hazır olun” gibi.
Öğretmenlere Öneriler
3-Sınıf içi kuralları sınıfa asın. Resimli olursa daha
destekleyici olur.
4-Sınıfın içinde, tahtayı silmek, kağıtları dağıtmak,
bazı evrakları idareye götürmek gibi bazı
etkinliklerle bu çocukların fazla enerjilerini
harcamalarına fırsat verin.
5-DEHB olan çocuğun sakinleşmesi ve tekrar
kontrollerini sağlaması için sınıfın duvara dönük
can sıkıcı bir köşesini mola köşesi olarak ayarlayın.
Öğretmenlere Öneriler
• Öğretimle ilgili düzenlemeler
1-Mümkünse, bir seferde tek bir yönerge verin ve tüm
yönergelerin anlaşılır ve kısa olmasına dikkat edin.
2-Onları eleştirmekten ve içinde “yapma” bulunan
cümlelerden kaçının.
3-Mümkün olduğu sürece yönergeleri hem sözlü hem de
yazılı olarak verin.
4-Ne yapılacağını anlamadıkları zamanlarda açıklama ve
yardım istemeleri konusunda cesaretlendirin. Çoğu
sormaz ve yetersiz bilgiyle işe koyulur.
Öğretmenlere Öneriler
5-Dinlemediği ya da ne yapacağının farkında
olmadığı durumlarda yukarıda bahsedilen
“kontrol süreci” ni kullanın.
6-Dikkati dağıldığında onu uyaracak gizli bir işaret
belirleyin çocukla aranızda.
7-Zaman zaman sesinizi yükseltip alçaltarak
dikkatini toplamaya çalışın.
8-Hareketlendiğinde
omuzlarına dokunarak ve
gözlerinin içine bakarak kararlı ama sakin bir ses
tonuyla ondan ne yapmasını istediğinizi kısa ve
basit bir ifadeyle söyleyin.
Öğretmenlere Öneriler
9-Sınıf içinde kontrolü zorlaştığında ayarladığınız
mola köşesinde belirli bir süre oturmasını
sağlayın.
10-Ödevleri baş edebilecekleri parçalara bölün ve
adım adım ilerleyin. Gösterilen çabayı
yüreklendirin ve tamamlanan işi övün.
11-Özellikle yazılı olması gereken bazı ödevlerin
tamamlanması için fazladan süre tanıyın.
12-Yazılı ödevler sorun yarattığında bilgisayar
kullanması ya da sözlü sunuş gibi yöntemler
kullanabilirsiniz.
Öğretmenlere Öneriler
• Yukarıda bahsedilen “puan sistemi” sadece
evdeki davranışları için değil, aynı zamanda
anne babayla işbirliği kurularak sınıf içi
davranışlarını
düzenlemek
adına
da
kullanılabilir.
Beni dinlediğiniz için
teşekkür ederim..