Sosyal Politikalarda Yerelleşme: Sosyal Belediyecilik

Yrd. Doç. Alparslan Uğur Kırıkkale Üniversitesi İİBF Maliye Bölümü Arş. Gör. M. Kemal BOSTAN Gümüşhane Üniversitesi İİBF Maliye Bölümü

Sosyal politika; devletin toplumda refah ve sosyal koruma sağlamak amacıyla uyguladığı politikalardır.

Küreselleşme, neo-liberal politikalar, devletin küçültülmesi, sosyal ve ekonomik politikalardaki değişimler sonucu merkezi hükümetlerin rol ve fonksiyonları sınırlandırılmıştır.

Yerel yönetimler kentlerde ciddi aktörler olarak ortaya çıkmış, belediyeler sosyal sorunların çözümünde daha fazla görev ve sorumluluk almaya başlamışlardır.

Son yıllarda kentlere yaşanan hızlı göç ve nüfus artışları sağlık, barınma, altyapı gibi sorunların artışına neden olmuştur.

Kente göçenlerin kırsal davranış kalıplarını devam ettirmesi ve kent yaşamına uyum sağlayamamaları plansız ve çarpık kentleşmeye davetiye çıkarmış, artan nüfus daha fazla insanın yoksullaşmasına neden olmuştur.

Kente gelen insanın, ilk muhatap olduğu yönetim kademesinin yerel yönetimler olması sebebiyle yerel refah politikaları önem taşımaktadır.

Belediyelerin sosyal politika ve faaliyetlere yerel düzeyde katılıp, dezavantajlı kesimlere, yaşlılara, fakirlere, kadınlara, kimsesizlere ve sokak çocuklarına (sosyal hizmetlerin öncelikli muhatapları) yönelik sosyal politikalar uygulaması “sosyal belediyecilik” kapsamında değerlendirilmektedir. Sosyal belediyecilik uygulamaları sosyal politikaların tamamen belediyelerce yerine getirilmesi değil, yerelin sosyal politikalar konusunda merkezin yükünü paylaşmasıdır.

Refah Anlayışındaki Değişim

İngiltere’de sanayi devrimi ile başlayan ve Almanya’da sosyal sigortacılığın gelişmesiyle devam eden sosyal politikaların gelişimi, özellikle II. Dünya Savaşı’ndan sonra hızla artış göstermiş, daha ileriki dönemde “vatandaşlarını ekonomik sorunlara karşı korumak ve onlara belli bir refah sağlamak”, devletin sorumluluğu olarak kabul edilmeye başlanmıştır. Refah devletinin bütün gerekliliklerinin merkezi hükümetlerce sağlanacağı şeklindeki köklü anlayış zamanla, yerel yönetimlerin de etkin bu anlamda etkin bir rol alabileceği yönünde değişim göstermiştir.

• •

Sosyal Politikaların Yerelleşmesi

Günümüzde, kentleri birer marka kent haline getirme hedefi güdülmekte ve yerel ekonomik, sosyal, kültürel sorunların çözümü kent yönetimlerinden beklenmektedir. Bir yandan ulus devlet gittikçe nitelik değiştirirken, diğer yandan yönetimde yerelleşme, sivil toplumun etkinliği, katılım ve yönetişim gibi ilkeler vurgulanmaya başlanmış, yerel birimler yönetimde ve yerel kamusal hizmetlerde daha fazla söz sahibi olmaya başlamışlardır.

Yerel Sosyal Politikaların Önemi

Engelli, yaşlı, kadın, çocuk ve madde bağımlılarına yönelik kapsamlı hizmetler Kırsaldan şehre göçenlerin konut ve istihdam sorunlarına getirilen çözümler… Avrupa’da refah programlarının yerel yönetimlere kaydırılması, hizmetlerin etkinliğini artırmakla kalmayıp vatandaşların karar süreçlerine katılmalarını da arttırmıştır. Yerel yönetimler, komşuluk ve hemşerilik anlayışı içinde sınırları içindeki vatandaşların toplumsal duyarlılıklarının geliştirilmesinde önemli role sahiptir.

Hizmet alanlara yakınlıkları ve bulundukları bölgeyi çok iyi tanımalarından dolayı ihtiyaç sahiplerine daha kolay ulaşılabilmektedir.

Birleşmiş Milletler Bin Yıl Kalkınma Hedeflerinde belediyelerin özellikle belediye hizmetlerine ulaşımı kolaylaştırma, istihdam yaratma, yerel halkı suç ve doğal kaynaklı afetlerden koruma ve koordinasyon sağlama rolleri üzerinde durulmuş, bu konuda ulaşılmak istenen temel hedefler belirlenmiştir; Sosyal hizmet sunumunda belediyelerin önemi merkezi idarelerce algılanmalı ve yerel yönetimlere kentsel yoksulluk sorunu konusunda verilen sorumluluk arttırılmalı Yerel yönetimlerin yoksullukla mücadele sorumluluğunu arttıracak nitelikte karar verme ve uygulama konusunda özerklikleri sağlanmalı Sosyal politika oluşturma ve uygulamada yerel yönetimlerden yararlanılmalıdır

Yerel Sosyal Politika Örneği: Sosyal Belediyecilik

Sosyal Belediyecilik • Yaşlılık, gençlik, çocuk ve aile, barınma, sağlık, işsizlik, engelli vb. sosyal hizmet alanları Sosyal Politika • Sosyal devletin, vatandaşlarına sunmakla yükümlü olduğu sosyal politika ve faaliyetlere belediyelerin de katılıp yerel düzeyde birtakım sosyal yardım ve hizmetleri yapması • Sosyal politikaları yerel düzeyde başarı ile uygulayan belediyeler, sosyal devlet anlayışlarının yerel yansıması olarak Sosyal Belediye

Sosyal Belediyecilikten Beklenen Fonksiyonlar

Sosyalleştirme, sosyal kontrol ve rehabilitasyon Mobilize etme, yönlendirme, kılavuzluk ve rehberlik etme Yardım etme, gözetme Yatırım

Türkiye’de Sosyal Belediyecilik

• Türkiye’de sosyal belediyecilik uygulaması sosyal devlet pratiğinden ziyade, yoksul kişilerin artan talepleri ve belediye başkanlarının tekrar seçilebilmek amacıyla yaptığı uygulamalar sonucu bütün şehirlerde kendini gösterme eğilimindedir.

Türkiye’de Sosyal Belediyeciliğin Tarihsel Gelişimi

I. Dönem (1923 1945) • Belediyelerin geniş yetkilerle donatılıp, mahalli nitelikli hizmetlerin karşılanmasında aktif rol almasına rağmen kaynak sıkıntısı nedeniyle görev ve sorumluluklarını yerine getirmede yetersiz kalınan dönemdir.

II. Dönem (1945 1990) • 1950-80 arasında kente yoğun göç hareketlerinin yaşandığı (1980’de kentsel nüfusun %23,5’i gecekondu nüfusu), 1990’lı yılların ortalarına kadar birkaç büyükşehir belediyesi dışındaki belediyeler genellikle yol, asfalt, temiz su, çöplerin toplanması, atık sistemi ve yasaların denetlenmesi vb. hizmetleri yerine getirmeye çalışmışlar, sosyal kültürel alanda çok fazla etkinlik gösteremediği dönemdir.

III. Dönem (1990 sonrası) • 1994 yılından itibaren İstanbul ve Ankara Büyükşehir Belediyelerinin öncülüğüyle başlayan sosyal ve kültürel içerikli hizmetler zamanla bütün belediyelerin gündemine girmiş, 2000’lerin başından itibaren “yerel toplumun ekonomik, sosyal, kültürel ve fiziki gelişiminden sorumlu belediyecilik” anlayışına dönüşmüştür.

Türkiye’de Yasal Düzenlemelerle Sosyal Belediyecilik 5393 sayılı Belediye Kanunu Konut, kültür ve sanat, turizm ve tanıtım, gençlik ve spor kadınlar ve çocuklar için koruma evleri açmak kamu yararına çalışan dernekler, özürlü dernek ve vakıflarıyla ortak hizmet projesi yürütebilmek sosyal hizmet ve yardım, nikâh, meslek ve beceri kazandırma hizmetleri, vatandaşlara en yakın yerlerde ve en uygun yöntemlerle sunulması kent konseyinin “kent yaşamında; kent vizyonunun ve hemşerilik bilincinin geliştirilmesi ekonomi ve ticaretin geliştirilmesi gibi sosyal ve yardım hizmetlerini yapmak veya yaptırmak izinsiz satış yapan satıcılardan el konulan gıdalarının 2 gün, gıda dışı malların 30 gün içinde yoksullara ulaştırılması hizmetlerde etkinlik, tasarruf ve verimliliği artırmak amacıyla gönüllü kişilerin katılımına yönelik programlar…

Türkiye’de Yasal Düzenlemelerle Sosyal Belediyecilik 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu büyükşehrin bütünlüğüne hizmet eden sosyal donatılar, bölge parkları, hayvanat bahçeleri/barınakları, kütüphane, müze, spor, dinlence, eğlence vb yerleri yapmak, yaptırmak, işletmek veya işlettirmek… sağlık merkezleri, hastaneler, gezici sağlık üniteleri ile yetişkinler, yaşlılar, engelliler, kadınlar, gençler ve çocuklara yönelik her türlü sosyal ve kültürel hizmetleri yürütmek, geliştirmek ve bu amaçla sosyal tesisler kurmak, meslek ve beceri kazandırma kursları açmak, işletmek veya işlettirmek… ...spor, dinlenme ve eğlence yerleri ile parkları yapmak; hizmetlerin öncelikli muhataplarına yönelik mesleki eğitim ve beceri kursları açmak...

özürlülerle ilgili bilgilendirme, bilinçlendirme, yönlendirme, danışmanlık, sosyal ve mesleki rehabilitasyon hizmetleri sunmak… bütçede yoksul ve muhtaçlar için ayrılan ödeneği kullanmak, özürlülerle ilgili faaliyetlere destek olmak üzere özürlü merkezleri oluşturmak… dar gelirli, yoksul, muhtaç ve kimsesizler ile özürlülere yapılacak sosyal hizmet ve yardımlar yapmak…

Türkiye’de Sosyal Belediyecilik Uygulama Örnekleri

Sosyal belediyecilik alanındaki yapılan veya yapılabilecek temel hizmetler 9 farklı sınıfta özetlenebilir.

Yoksul kesimlere yapılacak yardımlar:

Çeşitli konularda yardımlar, gıda bankasının kurulması Senenin her günü yararlanılabilecek aşevleri oluşturulması Kentsel dönüşüm projeleriyle toplu yaşam alanları oluşturulması Anadolu ve hobi bahçelerinin kurulması Hastane civarlarında misafirhaneler oluşturulması

Çocuklara Yönelik Faaliyetler:

Oyun ve yeşil alanların artırılması Gezici sağlık otobüsleriyle kırsal bölgelerdeki çocuklara sağlık kontrolleri yapılması Kreş ve Yuva hizmetlerine yönelik faaliyetler

Engellilere Yönelik Faaliyetler:

Özürlü ve engellilere yönelik rehabilitasyon merkezleri açılması İstihdam, sağlık, eğitim ve kentsel hizmetlere erişimlerinin arttırılması Özürlü ve engellilere yönelik ücretsiz büfeler tahsis edilmesi

Yaşlılara Yönelik Faaliyetler:

Yaşlılara evinde bakım hizmetlerinin sağlanması Yaşlılara yönelik huzurevleri açılması Yaşlıların boş zamanlarını değerlendirecekleri yaşam merkezlerinin açılması Kadınlara Yönelik Faaliyetler: Kadın ve çocuk hastanelerinin açılması Kadınlara yönelik pozitif ayrımcılıklar (Ulaşım hizmetlerinin indirimli olması, her mahalleye belediyeye ait ücretsiz spor tesislerinin yapılması) İş hayatına kazandırılma hususunda eğitim programları düzenlenmesi Kadın sığınma evlerinin açılması Bakıcılık hizmetlerinin belediyelerin kontrol ve denetimi altında yapılması

Gençlere Yönelik Faaliyetler: Tiner vb. madde kullanan gençlere barınma imkanları sağlanması, onların topluma kazandırılması Gençlik merkezlerinin açılması

Kent Kültürünü Geliştirmeye Yönelik Faaliyetler:

Kent kültürünü geliştirmeye yönelik eğitim ve mahalle toplantıları yapılması Düşük gelire sahip bölgelerde etnik ve mezhepsel anlamda dışlanmanın önlenmesi amacıyla faaliyetler yapılması Sinema, tiyatro, kütüphane gibi faaliyetlerin bütün mahallelere ulaştırılması

Kentsel Kalkınmaya Yönelik Faaliyetler:

Yörenin yatırımlar için çekici hale gelmesini sağlama

Diğer Faaliyetler:

Sokak hayvanlarına yönelik hizmetler Atık yağların toplanması ve yakıta dönüştürülmesine yönelik faaliyetler Bölgelerdeki ibadet yerlerinin bakım, onarım faaliyetlerinin karşılanması

• • •

Türkiye’de Sosyal Belediyecilik Uygulamalarının Değerlendirilmesi

Vesayet Denetimi

Belediyelerin otonomisi “vatandaşlarının üzerinde sahip oldukları bağımsız etkiye” bağlıdır.

refahları

Belediyelerin Kendi Gelir Kaynaklarının Yetersizliği

Belediyelere ilave gelir sağlanması hizmet sunumundaki performansı artıracaktır.

Türkiye’de belediyelerin sorumlulukları gelirleriyle orantılı olarak belirlenmemiştir. Mali kaynak bakımından yerel yönetimler tamamen merkeze bağımlı görünmektedirler.

• • Türkiye’de belediyelere yapılan yardımlar yerel harcama farklılıklarını dikkate almadan sadece nüfus esasına göre yapılmaktadır.

Kısıtlı bir bütçeyle gerçekleştirmek zordur.

sosyal belediyecilik • • • Borçlanma ve Mali Disiplin Sorunu: Son yıllarda belediyelerin kaynaklarındaki artışın yaklaşık 1\4’ü borçlanmayla sağlanmaktadır.

Birçok yerel yönetimin genel bütçeli kuruluşlardan, sosyal güvenlik kuruluşlarına ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarına borcu bulunmaktadır.

Cari harcamalarını bile borçlanmayla finanse eden belediyelerden sosyal hizmet uygulamalarını beklemek çok olası görünmemektedir.

• •

Sosyal Yardım ve Hizmet Tutarlarının Yetersizliği:

Sosyal harcamaların belediye bütçeleri içindeki oranı 2006 yılında %1.1 dolaylarında bu rakam 2012 yılında %1,38’e çıkmıştır.

Bu oranlar, yerel sosyal politikaların henüz arzu edilen seviyelerde olmadığının açık bir kanıtıdır.

• •

Sosyal Politika Harcamalarının Etkinsiz ve Amaç Dışı Kullanımı

Birçok yerel yönetici bu harcamaları gereksiz harcama görmekte, birçoğu da harcamaların kullanımında «ayrımcılık yapmama» ilkesine aykırı davranmakta ya da harcamaları propaganda malzemesi yaparak siyasi emeller gütmektedir.

Bazı belediye başkanları harcamaları kendi yandaşlarına aktarmakta; kayırmacılık, partizanlık, keyfi uygulamalar ve yolsuzluk sosyal harcamalardan beklenen olumlu etkiyi tam tersine çevirmektedir.

• • • • • Sosyal Belediyecilik Konusunda Kavram Kargaşasının Olması: Sosyal yardım ve hizmetler «ekonomik ve sosyal» haklardır.

hakkını temin etmektir.

anayasal güvenceye dayalı Amaç hemşerinin anayasal Sosyal yardım alanlar rencide edilmemelidir Yardımlar geçici ve acil bir çözüm aracı olarak görülmemeli, istihdamı artırıcı hizmetler tercih edilmelidir.

Amaç yardıma muhtaç olanları muhtaç olmaktan çıkarmaktır.

Yapılan yardımlarda balık yemek yerine, balık tutulmasının öğretilmesinin yanı sıra dezavantajlı gruplara balık tutmak için olta ve sandal da alınmalıdır.

•

Sosyal Politikaların Uygulanmasında Merkezle Yerel Otorite Arasında Eşgüdüm Olmaması:

Sosyal politikalar arasında eşgüdüm düşmesine sebep olacaktır.

eksikliği verimliliğin

• • • Belediyelerin sosyal uygulanmasındaki yetki belirlenmemiştir.

politikaların ve sınırları belirlenmesi kesin ve olarak Birçok belediyede sosyal politikalar vali ve kaymakamlara havale edilmektedir.

Merkezle yerel arasında sosyal politikalar arasında eşgüdüm olmadığında kaynak israfı söz konusu olacaktır.

• •

Belediyelerin Kentsel Yoksulluk Envanterinin Bulunmaması:

Belediyeler “Sosyal Doku Taraması” adı altında yapacakları bir çalışma çıkarmalıdır.

ile kentlerindeki yoksulluk envanterini Bu konuda bir veritabanı oluşturulmalı, hedefe yönelik politikalar belirlenmelidir.

• • • •

Belediyelerin Sosyal Belediyecilik Uygulamalarını Kendi İmkanlarıyla Gerçekleştirmesi:

Yeterli bütçe belediyelerde yaşanmaktadır.

ve sosyal personeli hizmetlerde bulunmayan aksamalar Belediyeler STK’larla işbirliği ve koordinasyon içinde çalışmalıdır.

Belediyeler sosyal aktivitelerde bir misyona sahip olmalıdır.

STK’ları destekleyici, yönlendirici ve onlara rehberlik edici Başarı, kentin ne kadarına yardım yapıldığı değil, sivil toplum kuruluşlarıyla ne kadar birlikte çalışma yapıldığıdır.

• Sonuç Olarak; Küreselleşme ve neo-liberal politikalar merkeziyetçi refah politikalarının zayıflamasına, sosyal devlete ait olan görevlerin yerel yönetim, STK, özel sektör ve piyasaya devredilmesine neden olmuştur.

• Yaşanan süreç, merkezi yönetimlerin rollerini sınırlarken, yereldeki otoriteleri daha belirleyici hale getirmiş, bireylerin sorunlarını çözmede yerele daha çok rol ve fonksiyonlar yüklemiştir.

• Yereldeki sosyal yardım ve hizmetlerin bölgeyi en iyi tanıyan belediyelerce yapılması, uygulanmasını sağlayacaktır.

gerek bölgesel yoksulluğun önlenmesini gerekse de en hızlı ve etkin politikaların • Nasıl ki bireylerin zor durumlarında ilk yardım alacakları yer kendilerine en yakındaki komşuları ise, yerel toplumdaki kişilerin ise belediyelerdir.

• Yereldeki uygulamalar sosyal devletten vazgeçme değil, yerelin sosyal politikalar konusunda merkezin yükünü paylaşmasıdır.

• Sosyal politikaların belediyelerce paylaşılması birinci evre olarak düşünüldüğünde, daha sonraki süreçlerde ilgili politikaların belediyelerden yapılması sağlanacaktır.

sivil topluma, gönüllü organizasyonlara ve özel sektöre doğru yük paylaşımı • Özellikle hemşerilik teşvik edecektir.

bilincine paralel olarak sosyal politikaların yerelden uygulanması şehirlerde suç ve şiddet eğilimlerini azaltacak, bireyleri kentli olmaları konusunda • Sosyal politikalar, toplumsal düzeni tehlikeye sokacak ve sosyal tahribatlara yol açacak problemlere karşı bir set vazifesi görecektir.