موضوع تحقیق : حافظ شناسی گردآورنده : مبینا منوچهری زمستان 93 راهنما : استاد خانم سرکار رخشانی کالس پنجم ابن سینا مقدمه بن محمد الدین شمس خواجه دین حافظ شیرازی (حدود ۷۹۲ – ۷۲۷ بهاءالّ هجری قمری برابر با ۷۶۹ - ۷۰۶ هجری شمسی) ، شاعر.
Download ReportTranscript موضوع تحقیق : حافظ شناسی گردآورنده : مبینا منوچهری زمستان 93 راهنما : استاد خانم سرکار رخشانی کالس پنجم ابن سینا مقدمه بن محمد الدین شمس خواجه دین حافظ شیرازی (حدود ۷۹۲ – ۷۲۷ بهاءالّ هجری قمری برابر با ۷۶۹ - ۷۰۶ هجری شمسی) ، شاعر.
موضوع تحقیق: حافظ شناسی گردآورنده : مبینا منوچهری زمستان 93 راهنما: استاد خانم سرکار رخشانی کالس پنجم ابن سینا مقدمه بن محمد الدین شمس خواجه دین حافظ شیرازی (حدود ۷۹۲ – ۷۲۷ بهاءالّ هجری قمری برابر با ۷۶۹ - ۷۰۶هجری شمسی) ،شاعر بزرگ سده هشتم ایران (برابر قرن چهاردهم میالدی) و یکی از تر شعرهای سخنوران نامی جهان است .بیش غزلیات حافظ شهرت او غزل هستند که به پردازی دارند .گرایش حافظ به شیوه سخن خواجوی کرمانی و شباهت شیوه سخنش با مهمترین از او است مشهور او تأثیرگذاران بر شاعران پس از خود شود .در قرون هجدهم و نوزدهم شناخته می های اروپایی ترجمه شد اشعار او به زبان محافل ادبی جهان ای به و نام او بگونه غرب نیز راه یافت .هرساله در تاریخ ۲۰ حافظ شناسی زندگی نامه اطالعات چندانی از خانواده و اجداد پدرش خواجه حافظ در دست نیست و ظاهرا بهاء الدین نام داشته و مادرش نیز اهل که او اشعار در است. بوده کازرون تواند یگانه منبع موّ ثق زندگی او باشد می اشارات اندکی از زندگی شخصی و خصوصی او ها به شود .آنچه از فحوای تذکره یافت می هایی است که از آید بیشتر افسانه دست می ّت در ذهن عوام ساخته و پرداخته این شخصی است .با این همه آنچه با تکیه به شده اشارات دیوان او و برخی منابع معتبر قابل بیان است آن است که او در ای از نظر مالی در حد متوسط خانواده است(.با این جامعه زمان خویش متولد شده حساب که کسب علم و دانش در آن زمان حافظ‌شناسی زندگی نامه حافظ‌شناسی در دوران امارت شاه شیخ ابواسحاق (متوفی ۷۵۸ه. شغل دیوانی پیشه ق) به دربار راه پیدا کرده و احتمال است( .در قطعه ای با مطلع «خسروا ،دادگرا ،شیردل، کرده بحرکفا /ای جالل تو به انواع هنر ارزانی» شاه جالل الدین مسعود برادر بزرگ شاه ابواسحاق را خطاب قرار کند که سه سال داده و در همان قطعه به صورت ضمنی قید می در دربار مشغول است .شاه مسعود تنها کمتر از یکسال و توان است و از این رو می در سنه ۷۴۳حاکم شیراز بوده است). دریافت که حافظ از اوان جوانی در دربار شاغل بوده عالوه بر شاه ابواسحاق در دربار شاهان آل مظفر شامل شاه شیخ مبارزالدین ،شاه شجاع ،شاه منصور و شاه یحیی نیز است .شاعری پیشه اصلی او نبوده و امرار معاش راه داشته است. شده دیوانی) تأمین می او از طریق شغلی دیگر (احتمال در این خصوص نیز اشارات متعددی در دیوان او وجود دارد که بیان کننده اتکای او به شغلی جدای از شاعری است ،از زندگی نامه حافظ‌شناسی در مورد سال درگذشت او اختالف کمتری بین مورخین شود و به نظر اغلب آنان ۷۹۲ه .ق است .از جمله دیده می در کتاب مجمل فصیحی نوشته فصیح خوافی (متولد ۷۷۷ه .ق) که معاصر حافظ بوده و همچنین نفحات النس تألیف جامی (متولد ۸۱۷ه .ق) به صراحت این تاریخ به عنوان سال است .محل تولد او شیراز بوده و در درگذشت خواجه قید شده است. همان شهر نیز روی در نقاب خاک کشیده روایت است هنگامی که قصد دفن حافظ را داشتند، ای از متعصبان با استناد به اشعار حافظ درباره عده بهشت بودند و در مخالف شیوه دفن گساری م مسلمانانرود به غرق گناه است ،می بهگرچه حافظوی که باجنازه مدار از قدمیدریغ دانستند. مقابل عده دیگر وی را فردی مسلمان و معتقد می قرار شد که از دیوان حافظ فالی بگیرند که این بیت آمد: آرامگاه حافظ آرامگاه حافظ در شهر شیراز و در ّه در فضایی آکنده از عطر منطقه حافظی پرور ،درآمیخته با های جان و زیبایی گل است. شده واقع خواجه، اشعار شور های مه م امروزه این مکان یکی از جاذبه ّ رود و بسیاری از گردشگری به شمار می ةای حافظ را از مشتاقان شعر و اندیشه کشاند. اطراف جهان به این مکان می در زبان اغلب مردم ایران ،رفتن به ّه معادل با زیارت آرامگاه حافظ حافظی است .اصطالح زیارت که بیشتر گردیده دسی نظیر کعبه و بارگاه برای اماکن مقّ گر خوبی نشان رود ،به کار می امامان به دسی نزد آن است که حافظ چه چهره مقّ ایرانیان دارد .برخی از معتقدان به زیارتگه رندان جهان خواهد شد چون گذری همت های بر سر تربت اسالمی ،خواهرفتنکه به مذهبی ما و آیین حافظ‌شناسی آرامگاه حافظ در اسکناس و سکه های ایرانی و تمبر حافظ‌شناسی های هزار ریالی ایران از سال ۱۳۴۱هجری شمسی تا اسکناس های شد .سکه سال ۱۳۵۸با نمایی از آرامگاه حافظ چاپ و نشر می پنج ریالی برنز ایران از سال ۱۳۷۱هجری شمسی تا سال ۱۳۷۸به نقشی از آرامگاه حافظ آراسته شد. در‌سال 1367نیز‌تمبر‌یادبود‌کنگره‌بین‌المللی‌بزرگداشت حافظ‌انتشار‌یافت. دیوان حافظ دیوان حافظ که مشتمل بر حدود ۵۰۰غزل ،چند قصیده ،دو مثنوی ،چندین قطعه و تعدادی رباعی است ،تا کنون بیش از و اشکال به بار چهارصد های گوناگون ،به زبان شیوه های جهان فارسی و دیگر زبان است .شاید تعداد چاپ رسیده به ّی ساده یا تذهیب های خط نسخه های ایران، شده آن در کتابخانه پاکستان، هند، افغانستان، ترکیه و حتی کشورهای غربی از هر دیوان فارسی دیگری بیشتر حافظ‌شناسی غزلیات ترین غزل سرای دست حافظ را چیره اند موضوع غزل وصف زبان فارسی دانسته سرایی را است و غزل معشوق ،می ،و مغازله باید هنری دانست ادبی ،که درخور سرود پردازی است. و غنا و ترانه که حافظ غزل عارفانه مولنا با آن و غزل عاشقانه سعدی را پیوند زده، های درخشان، نوآوری اصلی او در تک بیت مضمون فراوانی است که مستقل ،و خوش است .استقاللی که حافظ از این راه سروده به قرآنی که اندر سینه داری ندیدم خوشتر از شعر تو حافظ به غزل داده به میزان زیادی از ساختار است ،که آن های قرآن تأثیر گرفته سوره گونه شعر را انقالبی در آفرینش این حافظ‌شناسی رباعیات چندین رباعی به حافظ نسبت داده شده که هر چند از ارزش ادبی والیی، های او برخوردار نیستند اما سنگ غزل هم ها تردید زیادی در انتساب برخی از آن وجود ندارد .در تصحیح خانلری از دیوان حافظ تعدادی از این رباعیات آورده شده که ده رباعی در چند نسخه مورد مطالعه اند و بقیه فقط در یک نسخه ثبت او بوده است .دکتر پرویز ناتل خانلری در بوده خواهم از یک هیچ عافیت « نویسد: خفت می حافظ رباعیات باره خفت برون وز بستر خواهم غمت میان خون امشب ز رباعیات منسوب به حافظ چه در لفظ و چه تا درنگرد که بی تو چون خواهم خفت باور نکنی خیال خود را بفرست در معنی ،ارزش و اعتبار چندانی ندارد افزاید. و بر قدر و شأن این غزلسرا نمی حافظ‌شناسی واژههای کلیدی در اشعار حافظ در دیوان حافظ کلمات و معانی شود که هر یک دشوار فراوانی یافت می ای را در بیان و نقش اساسی و عمده عمیق های اندیشه و ها پیام انتقال برعهده دارد .به عنوان نقطه شروع برای آشکار شدن و درک این مفاهیم ،ابتدا ها در باید با سیر ورود تدریجی آن ششم و عرفانی ادبیات باان سامان مپوش سده» ان بی از از «رند پوشان که رخ نشین با خرقه خدا را کم آثار سنایی و عطار و دیگران آغاز فروشان وقتمقبای « گردیدهبسی در این خرقه ها ترینمی»آن خوشا مه هست از جمله آلودگیشد. آشنا صوفیردن و صافی و ندیدم چون کهرند واژگانی توان درمی وشان باد عیش ُد بهوشان َدردی صوفی» این « می اشاره کرد: حافظ‌شناسی زبان و هنر شعری همچون همه هنرهای راستین، چندوجهی، پرعمق، حافظ شعر جوی است .او تعبیرپذیر ،و تبیین گویی نکرده، گاه ادعای کشف و غیب هیچ جا که به ژرفی و با ولی از آن است و چون سخن و شعر پرمعنایی زیسته خود را از عشق و صدق تعلیم گرفته، بود نکته هر حدیثم تعلیم سخن کارعشق مرا تا محفلی و طلعت دار کرد او آینه هنری بزرگ است زبانان گردیده طینت فارسی مگو دیگر که حافظ نکتهدانست که ما دیدیم و محکم جاهلی بود حافظ‌شناسی حافظ و پیشینیان حافظ‌شناسی شناسی مطالعه کمی و های عمده در حافظ یکی از باب کیفی میزان ،گستره ،مدل ،و ابعاد تأثیر پیشینیان و عصران بر هنر و سخن اوست .این نوع پژوهش را از دو هم اند :یکی از منظر استقالل، دیدگاه عمده دنبال کرده فرد بودن حافظ ،و اینکه در نظیری ،و منحصربه یگانگی ،بی ّم از دیدگاه تشابهات و است .دو گونه چه مواردی او این های آشکار و نهانی که مابین اشعار حافظ و دیگران همانندی وجود دارد. های شعری از نظر یکتا بودن ،هر چند حافظ قالب استادان پیش از خود و شاعران معاصرش همچون خاقانی، نظامی ،سنایی ،عطار ،مولوی ،عراقی ،سعدی ،امیر خسرو، خواجوی کرمانی و سلمایی دارد. َ گیری و رواج عالم مانند ،و نیز همین ویژگی کم نویسان زیادی را مانند شعر اوست ،که از دیرباز شرح بی حافظ و پیشینیان حافظ‌شناسی شرح دهندگان ترک سودی بسنوی (درگذشت ۱۰۰۰ :ه .ق) ،نویسنده شرح چهار .1 جلدی بر دیوان حافظ سروری (درگذشت ۹۶۹ :ه .ق) .2 شمعی (درگذشت ۱۰۰۰ :ه .ق) .3 سید محمد قونیوی متخلص به وهبی (درگذشت ۱۲۴۴ :ه. .4 ق) حافظ و پیشینیان حافظ‌شناسی حافظ پژوهان شبه قاره این گروه بیشتر از دسته نگاری پیشین به شعر حافظ و شرح اند .تنها از ربع آورده برآن روی نخست سده یازدهم هجری تا ربع ّل سده دوازدهم (حدود ۱۰۰ او سال) ۹شرح کوچک و بزرگ در است .به منطقه پنجاب نوشته شده توان این دو را عنوان نمونه می ذکر کرد: البحرین توسّط ختمی لهوری .۱مرج در سال ۱۰۲۶ه .ق .۲مولنا عبدهللا خویشگی قصوری که تأثیر حافظ بر شعر دورههای بعد حافظ‌شناسی تبحر حافظ در سرودن غزل بوده و با ترکیب اسلوب و شیوه شعرای پیشین خود سبکی را بنیان نهاده که اگرچه پیرو سبک عراقی است اما با تمایز ویژه به نام خود او گذار سبک پژوهان شعر او را پایه شهرت دارد .برخی از حافظ دانند که ویژگی اصلی آن استقالل نسبی ابیات یک هندی می غزل است. است: در مقدمه نسخه قزوینی و ستایشگر آمده غزل سرایی حافظ بدان رسید که چرخ نوای زهره و رامشگری بهشت از یاد بداد داد بیان در غزل بدان وجهی که هیچ شاعر از این گونه داد نظم نداد چوشعر عذب روانش زبر کند گویی هزار رحمت حق بر روان حافظ باد حافظ در جهان حافظ‌شناسی سرودههای شاعران بزرگ برای حافظ گوته ترین ادیب آلمانی« ،دیوان غربی-شرقی» گوته ،نابغه خود را تحت تاثیر «دیوان حافظ» سرود ،و فصل دوم آن را نامه» به اشعاری در مدح حافظ اختصاص داد که بانام «حافظ توان به دو شعر زیر اشاره کرد: ها می از جمله آن حافظا ،در غزلهایت میشنوم که شاعران را بزرگ داشتهای. بنگر که اینک پاسخی فراخورت میدهم: ت اوست. بزرگ اویی است که این سپاس به بزرگداش ِ حافظ در جهان حافظ‌شناسی سرودههای شاعران بزرگ برای حافظ نیچه آور آلمان، یکی دیگر از شاعران و فیلسوفان نام ها» ،یکی از شعرهای نیچه ،نیز در دیوان «اندرزها و حکمت خویش «به حافظ (آوای نوشانوش ،پرسش یک بابراینام خود را که تو میخانهای است: آبنوش)» به او تقدیم کرده پیافکندهای فراختر از هر خانهای است جهان از سر کشیدن مییی که تو در اندرون آن میاندازی، ناتوان است. حافظ در جهان عرب حافظ‌شناسی حافظ اگرچه به هیچ کشور عربی سفر نکرد ،اما پژوهشگران عرب تحقیقات و مطالعات قابل توجهی در زمینه شناسی داشتند .اولین پژوهشگر عربی که کتاب درباره حافظ حافظ نوشت ابراهیم امین الشورابی المصری بود که کتابی به نام حافظ الشیرازی شاعر الغناء والغزل فی ایران های حافظ و شعرهای او نگاشت و در آن به حافظ ،اندیشه پرداخت .الشواربی همچنین شعر یوسف گمگشته باز آید به کنعان را به عربی ترجمه کرد. ترجمههای دیوان حافظ حافظ‌شناسی ها زبان در تمامی دنیا تا کنون ،شعر حافظ به ده توان ها می ترین این ترجمه است .ازجمله قدیمی ترجمه شده موارد زیر را برشمرد. .۱تاریخ ۱۶۸۰ :م ،نویسنده ،F. Meninski :نام و نوع اثر: ّلین غزل دیوان حافظ -ال یا Linguarum Orientaliumاو ایهاالسّاقی - ...به نثر لتین ترجمه شد ،محل انتشار: وین .۲تاریخ ۱۷۶۷ :م ،نویسنده ،T. Hyde :نام و نوع اثر: ّلین غزل دیوان حافظ -ال یا Syntagma dissertationumاو ایهاالسّاقی - ...به نثر لتین ترجمه شد ،محل انتشار: آکسفورد .۳تاریخ ۱۷۷۱ :م ،نویسنده ،de Reviski :نام و نوع اثر: Specimen poeseos Persicaeشانزده غزل از ابتدای دیوان شرح حافظ حافظ‌شناسی طلب است .این ّت و طبیعتش شرح شعر حافظ بنا به ماهی امر ،به هیچ وجه ناشی از دشواری یا دیریابی آن نیست، باک به بلکه نشان از چندپهلویی است که حافظ سرسخت و بی مبارزه با این بیماری پرداخته .حافظ رندانه در هوای پلشت زمان خود ،جهانی آرمانی و انسانی آرمانی آفریده. آشنایی حافظ با ادبیات فارسی و عرب بر آشنایی او از دین اسالم -که کتاب اصلی آن قرآن به زبان عربی است - ای افزود و او را تبدیل به رندی آزاد اندیش کرد به گونه هزار جامه تقوا و خرقه پرهیز فدای پیرهن چاک ماهرویان باد که بخش زیادی از دیوان حافظ به مبارزه با ریاکاران زهی سجاده تقوا که یک ساغر نمیارزد گیرند برهنمی فروشانش ز به کوی می است: جامیشد داده اختصاص فال حافظ مشهور است که امروز در خانه هر ایرانی یک دیوان حافظ شود .ایرانیان طبق رسوم یافت می قدیمی خود در روزهای عید ملی یا مذهبی نظیر نوروز بر سر سفره هفت سین ،و یا شب یلدا ،با کتاب حافظ گیرند .برای این کار ،یک فال می نفر از بزرگان خانواده یا کسی که بتواند شعر را به خوبی بخواند یا کسی که دیگران معتقدند به اصطالح کند، گیرد ابتدا نیت می خوب فال می کند .سپس به یعنی در دل آرزویی می ای را از کتاب طور تصادفی صفحه گشاید و با صدای بلند حافظ می کند .کسانی که شروع به خواندن می هنگام داشته مذهبی دل ره در این حرم دارد مخوان باشندکدام محرم نیست قصه ایمان کس آگاه ز سر غیب خوانند و فال گرفتن فاتحهای می حافظ‌شناسی افکار حافظ زهد روزگار حافظ روزگار است .آنان فروشی و ریاورزی بوده راستی مردان خدا که به جای آن به باشند و روندگان راه حقیقت، پوشانی داران و پشمینه اغلب ،خرقه بودند که بویی از عشق نابرده به تندخویی شهرت داشتند و پای از نهادند. سرای طبیعت بیرون نمی در برابر صوفی ،حافظ از عارف با نیکویی و احترام یادکرده است. حافظ در این مبارزه به کسی رحم کند شیخ ،مفتی ،قاضی و محتسب نمی کنایات همه که از آسیببنگری همه تزویر میکنند اشعار اوچون نیک مفتیوو محتسب شیخ و حافظ و می خور م دام تزویر مکن چون دگران قرآن را بینند.رندی کن و خوش باش ولی حافظایمیخور و برخی حافظ رامانند نیچه و گوته فیلسوفی حساس به مسائل حافظ‌شناسی عشق حافظ حافظ درباره عشق الهی که های عرفانی اوست ،صحبت موضوع غزل کند .در مورد عشق انسانی هم می وقتی از معشوقان جسمانی و مادی کند که کند ،خاطر نشان می صحبت می عشق وی همچون امری است که به یک سابقه ازلی ارتباط دارد .در های عرفانی حافظ ،عشق مجازی غزل کهمپرس آیدام که هجرییکشیده به زهر ایمپرس پردامهکه عشقی کشیده درد نظر م همچون عشق الهی در ورای آن پنهان است. دلبری برگزیدهام که مپرس گشتهام در جهان و آخر کار حافظ‌شناسی عالقه به شیراز عالقه ودید حافظ به شیراز از منظر دیوان او و غزلیاتش بخوبی مشهود است و این اشارات با حافظ زمان تاریخی رویدادهای تطابق دارد؛ بنابراین در دیوان حافظ اگر غزلی شیوا و دلپسند شود یقین در خالل ابیات خوانده می ای آن رمزآسا و یا آشکارا واقعه اش سیر در روانش و در اندیشه کند .چراکه حافظ را نباید یک می شاعر ساده اندیش و مبالغه گو به شمار آورد؛ زیرا وی پیش از اینکه حتی شاعر باشد به مسائل دینی و آشنایی فلسفی و عرفانی کامال حافظ‌شناسی عالقه به شیراز حافظ بعد از تحصیالت و کنجکاوی اش در فراگیری علوم زمان به عنفوان رسد .شهر شیراز به یمین دولت جوانی می شیخ ابواسحق اینجو حکمران فارس از امنیت و آرامش کاملی برخوردار بود و مردم از جمله شاعر جوان ما با کمال گذرانیدند. آسایش و راحتی روزگار می اماکن خیر در شهر ،مساجد ،مدارس و خانقاهها و امالک فراوانی که برآنها شد .شیخ وفور یافت می وقف کرده بودند به ابواسحق پادشاهی آزادی خواه بود که مردم را در آزادیهای احتماعی مخیر داشت .شیراز در یک زمینی هموار بنا می شده بود که دور شهر بارویی از زمان آل بویه برجا مانده بود .بدین ترتیب حافظ جوان نیز در این جامعه آزاد بو اسحاقی حافظ‌شناسی عالقه به شیراز نکته دوم راجع به عالقه ودید که گذشت طبیعت حافظ به شیراز چنان سرسبز و مناظر بدیع و باغات دلگشای شیراز بود .بهار شیراز و عطر دل انگیزبهار نارنج آن لطف خاصی داشت و درختان سرو که باغها را پوشانده بودند و انواع میوه هاکه در خاک یافت دل از بیننده شیراز پرورش می های فروان که از ربود .گردشگاه می مانده بود مردم زمان سعدی نیز باقی کشانید. را به طرف خود می تنها حافظ نبود که «نسیم خاک مصلی و آب رکناباد» او را اجازه داد .در بین تفرجگاههای سیروسفر نمی حافظ‌شناسی روز بزرگداشت حافظ بیستم مهرماه برابر با یازدهم باشد که اکتبر روز بزرگداشت حافظ می های ملی ها و برنامه در این روز جشن المللی فرهنگی متنوعی در و بین شیراز و سایر نقاط جهان برگزار شود .این روز در تقویم رسمی می جمهوری اسالمی ایران با عنوان روز بزرگداشت حافظ ثبت شده است .عمده های این روز شامل شب شعر ،گل برنامه افشانی آرامگاه حافظ ،نمایش و های شعر حافظ، رونمایی از دیوان باشد. نورافشانی و غیره می حافظ‌شناسی غزلیات که عشق آسان نمود اول که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکلها اال یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها ز تاب جعد مشکینش چه خون افتاد در دلها به بوی نافهای کاخر صبا زان طره بگشاید جرس فریاد میدارد که بربندید محملها مرا در منزل جانان چه امن عیش چون هر دم به می سجاده رنگین کن گرت پیر مغان گوید شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل که سالک بیخبر نبود ز راه و رسم منزلها کجا دانند حال ما سبکباران ساحلها همه کارم ز خود کامی به بدنامی کشید آخر نهان کی ماند آن رازی کز او سازند محفلها حضوری گر همیخواهی از او غایب مشو حافظ متی ما تلق من تهوی دع الدنیا و اهملها حافظ‌شناسی غزلیات حافظ‌شناسی غمت سر آید گفتم غم تو دارم گفتا غمت سر آید گفتم که ماه من شو گفتا اگر برآید گفتم ز مهرورزان رسم وفا بیاموز گفتا ز خوبرویان این کار کمتر آید گفتم که بر خیالت راه نظر ببندم گفتا که شب رو است او از راه دیگر آید گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد گفتم خوشا هوایی کز باد صبح خیزد گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید گفتا خنک نسیمی کز کوی دلبر آید گفتم که نوش لعلت ما را به آرزو کشت گفتا تو بندگی کن کو بنده پرور آید گفتم دل رحیمت کی عزم صلح دارد گفتا مگوی با کس تا وقت آن درآید گفتم زمان عشرت دیدی که چون سر آمد گفتا خموش حافظ کاین غصه هم سر آید غزلیات حافظ‌شناسی زهر هجر درد عشقی کشیده ام که مپرس گشته ام در جهان و آخر کار آن چنان در هوای خاک درش من به گوش خود از دهانش دوش سوی من لب چه می گزی که مگوی زهرهجری چشیده ام که مپرس دلبری برگزیده ام که مپرس می رود آب دیده ام که مپرس سخنانی شنیده ام که مپرس لب لعلی گزیده ام که مپرس بی تو در کلبه گدایی خویش رنج هایی کشیده ام که مپرس همچو حافظ غریب در ره عشق به مقامی رسیده ام که مپرس حافظ‌شناسی : منابع دیوان حافظ. . Fa.wikipedia.org . Hafezdivan.blogpars.com . Iranhafez.com خداحافظ حافظ‌شناسی