Transcript 10 Dışsallıklar

4
KAMU EKONOMİSİ
Dışsallıklar
Copyright©2004 South-Western
10
• Hatırlayın: Adam Smith’e göre piyasadaki
“görünmez el,” kendi çıkarlarını düşünen alıcı
ve satıcıların tüm toplumun toplam faydasını
maksimize etmelerine yol açar.
Ancak piyasa başarısızlıkları da
olabilir.
Copyright © 2004 South-Western
DIŞSALLIKLAR VE PİYASA
• Dışsallık, bir kişinin eylemlerinin doğrudan
etkileşimde olmadığı bir diğer kişinin refahını
etkilemesi ve bu etkinin malî karşılığının
ödenmemesi halidir.
• Dışsallıklar piyasaların etkin işlememesine ve
toplam fazlanın (rantın) maksimize
edilememesi halidir.
Copyright © 2004 South-Western
DIŞSALLIKLAR VE PİYASALARIN
ETKİN OLMAMASI DURUMU
• Dışsallık ne zaman ortaya çıkar?
Bir kişinin eylemleri doğrudan mübadelede (değiştokuşta, ticarette) bulunmadığı bir diğer kişinin
refahını etkilediği ve bu etki nedeniyle bir ödeme
yapılmadığı zaman ortaya çıkar.
Copyright © 2004 South-Western
DIŞSALLIKLAR VE PİYASALARIN
ETKİN OLMAMASI DURUMU
• Dışsallık etkisi olumsuzsa, buna negatif
dışsallık denir.
• Dışsallık etkisi olumluysa, buna pozitif dışsallık
denir.
Copyright © 2004 South-Western
DIŞSALLIKLAR VE PİYASALARIN
ETKİN OLMAMASI DURUMU
• Negatif Dışsallıklar
•
•
•
•
Otomobil egzozu
Sigara dumanı
Havlayan köpekler (gürültülü ev hayvanları)
Apartmanda yüksek sesle dinlenen müzik
Copyright © 2004 South-Western
DIŞSALLIKLAR VE PİYASALARIN
ETKİN OLMAMASI DURUMU
• Pozitif Dışsallıklar
• Aşılamalar
• Tarihî binaların restorasyonu
• Teknolojik buluşlar
Copyright © 2004 South-Western
Figür 1 Alüminyum Piyasası
Price of
Aluminum
S
(özel maliyet)
Denge
D
(özel değer)
0
QMARKET
Quantity of
Aluminum
Copyright © 2004 South-Western
DIŞSALLIKLAR VE PİYASALARIN
ETKİN OLMAMASI DURUMU
• Negatif dışsallıklar piyasaların toplumsal
açıdan olması gerekenden daha fazla mal
üretmesine yol açarlar.
• Pozitif dışsallıklar piyasaların toplumsal açıdan
olması gerekenden daha az mal üretmesine yol
açarlar.
Copyright © 2004 South-Western
Refah Ekonomisi: Özet
• Alüminyum Piyasası
• Piyasa dengesinde üretilen ve tüketilen miktar
üretici ve tüketici fazlalarını (rantlarını) maksimize
eder, yani piyasa dengesi etkindir.
• Eğer alüminyum fabrikaları kirliliğe (negatif bir
dışsallığa) yol açarlarsa, alüminyum üretmenin
toplumsal maliyeti, üreticilerin katlandığı maliyetin
üzerinde çıkar.
Copyright © 2004 South-Western
Refah Ekonomisi: Özet
• Alüminyum Piyasası
• Üretilen alüminyumun toplumsal maliyeti,
üreticilerin maliyetleri ile üretimden kaynaklanan
kirlilikten (negatif dışsallıktan) etkilenen herkesin
gördüğü zarar (maliyet) toplanarak bulunur.
Copyright © 2004 South-Western
Figür 2 Kirlilik ve Sosyal (Toplumsal) Optimum
Price of
Aluminum
Sosyal
maliyet
Kirliliğin
maliyeti
S
(özel maliyet)
Optimum
Denge
D
(özel değer)
0
QOPTIMUM QPİYASA
Quantity of
Aluminum
Copyright © 2004 South-Western
Negatif Dışsallıklar
• Talep eğrisi ile sosyal-maliyet eğrisinin
kesiştiği yerde optimum çıktı düzeyi belirlenir.
• Sosyal açıdan optimum çıktı düzeyi piyasa denge
miktarından daha azdır.
Copyright © 2004 South-Western
Negatif Dışsallıklar
• Bir dışsallığın içselleştirilmesi, insanların kendi
eylemlerinin dışsal etkilerini dikkate almaları
için müşevviklerin (teşvik edici şeylerin)
değiştirilmesidir.
Copyright © 2004 South-Western
Negatif Dışsallıklar
• Sosyal Açıdan Optimum Çıktının
Sağlanması
• Devlet negatif bir dışsallığı üreticiler
üzerine denge miktarını sosyal açıdan
istenebilir düzeye indirecek kadar bir
vergi koyarak içselleştirebilir.
Copyright © 2004 South-Western
Pozitif Dışsallıklar
• Bir dışsallık üçüncü kişilere (mübadeleye
doğrudan taraf olmayanlara) fayda
sağladığında pozitif dışsallık oluşur.
• Pozitif dışsallıklar varsa malın sosyal
değeri, özel değerinin üzerindedir.
Copyright © 2004 South-Western
Pozitif Dışsallıklar
• Teknolojik yayılma etkisi bir çeşit pozitif
dışsallıktır. Bir firmanın yaptığı bir buluş
sadece kendisine fayda sağlamadığı, aynı
zamanda tüm toplumun teknolojik bilgisini
artırarak tüm toplumu olumlu etkilediğinde
ortaya çıkar.
Copyright © 2004 South-Western
Figür 3 Eğitim ve Sosyal Optimum
Eğitimin
Fiyatı
S
(özel maliyet)
D
(özel değer)
0
QPİYASA
QOPTIMUM
Sosyal
değer
Eğitimin
Miktarı
Copyright © 2004 South-Western
Pozitif Dışsallıklar
• Arz eğrisi ile sosyal-değer eğrisinin
kesişimi optimum çıktı düzeyini verir.
• Optimum çıktı düzeyi denge miktarından
fazladır.
• Piyasa sosyal açıdan istenebilir olan düzeyin
altında bir miktarda üretim yapar.
• Bir malın sosyal faydası o malın özel faydasını
aşar.
Copyright © 2004 South-Western
Pozitif Dışsallıklar
• Dışsallıkların İçselleştirilmesi: Sübvansiyonlar
• Pozitif dışsallıkları içselleştirmenin en temel
yöntemidir.
• Endüstri (Sanayi) Politikası
• Teknoloji geliştiren endüstrileri güçlendirmeye
yönelik devlet müdahalesidir.
• Patent yasaları, bir çeşit teknoloji politikasıdır, buluş
yapan firma ya da bireye buluşu üzerinde bir mülkiyet
hakkı verir.
• Patent dışsallığı içselleştirir.
Copyright © 2004 South-Western
DIŞSALLIKLARA ÖZEL
ÇÖZÜMLER
• Dışsallık sorununu çözmek için her zaman
hükümet müdahalesini kullanmak zorunda
değiliz.
Copyright © 2004 South-Western
DIŞSALLIKLARA ÖZEL
ÇÖZÜMLER
• Ahlakî kurallar ve sosyal müeyyideler
(toplumsal yaptırımlar)
• Hayır kuruluşları
• Farklı iş kollarının entegre edilmesi
(birleştirilmesi)
• Taraflar arasındaki sözleşmler
Copyright © 2004 South-Western
Coase Teoremi
• Coase Teoremi: Eğer taraflar kaynakların
dağılımı konusunda – ek bir maliyet olmadan –
pazarlık yapabilirlerse dışsallık sorununu kendi
başlarına halledebilirler.
• İşlem maliyetleri
• İşlem maliyetleri bir konuda anlaşmak ve anlaşma
şartlarını yerine getirmek için tarafların karşı
karşıya kaldıkları maliyetler.
Copyright © 2004 South-Western
Özel Çözümler Neden Bazen İşe Yaramaz?
• İşlem maliyetlerinin çok yüksek olduğu bazı
hallerde özel çözüm yöntemi işe yaramaz.
Copyright © 2004 South-Western
DIŞSALLIKLARA YÖNELİK KAMU
POLİTİKASI
• Dışsallıklar çok önemli olduğunda ve özel
çözümler bulunmadığında devlet problemi şu
yöntemlerle çözmeye çalışabilir:
• Emirler ve yasaklamalarla.
• Piyasa-temelli politikalarla.
Copyright © 2004 South-Western
DIŞSALLIKLARA YÖNELİK KAMU
POLİTİKASI
• Emir ve yasaklama politikaları
• Genellikle regülasyon şeklindedirler:
• Bazı davranışlar yasaklanabilir.
• Bazı davranışlar zorunlu kılınabilir.
• Örnekler:
• Bütün öğrencilerin aşı olmasının emredilmesi.
• Araç muayenesinin trafiğe çıkış için zorunlu olması.
• Ehliyetsiz araba kullanılamaması.
Copyright © 2004 South-Western
DIŞSALLIKLARA YÖNELİK KAMU
POLİTİKASI
• Piyasaya dayalı politikalar
• Hükümet vergileri ve sübvansiyonları kullanarak
özel müşevviklerle sosyal müşevvikleri uyumlu
hale getirir.
• Pigou vergisi: Negatif dışsallıkların etkisini
dengelemek için uygulanan verdiler.
Copyright © 2004 South-Western
DIŞSALLIKLARA YÖNELİK KAMU
POLİTİKASI
• Regülasyonlar ve Pigou Vergisi Örnekleri
• ABD’de Çevre Koruma Örgütü (bir devlet
kuruluşu) eğer bir fabrikadan kaynaklanan çevre
kirliliğini önlemek isterse…
• firmaya ortaya çıkardığı kirliliği belli bir düzeyin
altına çekmesini emredebilir (regülasyon).
• firmaya ortaya çıkardığı kirlilikle orantılı bir oranda
vergi koyabilir (Pigou vergisi).
Copyright © 2004 South-Western
DIŞSALLIKLARA YÖNELİK KAMU
POLİTİKASI
• Piyasaya dayalı politikalar
• Firmalara kirlilik üretme izni veren ve firmalar
arasında alınıp satılabilen ruhsatlar.
• Eninde sonunda bu ruhsatların piyasası ortaya
çıkacaktır.
• Kirliliği düşük bir maliyetle azaltabilen bir firma
elindeki ruhsatı kirliliği daha yüksek bir maliyetle
azaltabilen başka bir firmaya satabilir.
Copyright © 2004 South-Western
Figür 4 Pigou Vergileri ile Kirletme Ruhsatlarının Eşitliği
(a) Pigou Vergisi
Kirliliğin
Fiyatı
Pigou
vergisi
P
1. Pigou
vergisi
kirletmenin
fiyatını belirler.
0
Kirletme
talebi
Q
2. Pigou vergisi ve
kirletme talep
eğrisi birlikte kirlilik
miktarını belirler.
Kirliliğin
Miktarı
Copyright © 2004 South-Western
Figür 4 Pigou Vergileri ile Kirletme Ruhsatlarının Eşitliği
(b) Kirletme ruhsatları
P
Ruhsat
arzı
P
Kirletme
talebi
0
2. Ruhsat arzı ve
kirletme talebi birlikte
kirletmenin fiyatını
belirler.
Q
Q
1. Kirletme
ruhsatları
kirlilik düzeyini
belirler.
Copyright © 2004 South-Western
Özet
• Bir alıcı ile satıcı arasındaki işlemin üçüncü bir
tarafı etkilemesi dışsallıktır.
• Negatif dışsallıklar, sosyal optimum miktarın,
piyasa denge miktarından daha az olmasına yol
açar.
• Pozitif dışsallıklar, sosyal optimum miktarın,
piyasa denge miktarından daha yüksek
olmasına yol açar.
Copyright © 2004 South-Western
Özet
• Dışsallıklardan etkilenenler bazen sorunu kendi
aralarında çözebilirler.
• Coase teoremi şunu söyler: Eğer insanlar ek bir
maliyet üstlenmeden pazarlık yapabilirlerse
kaynakların etkin tahsisini sağlayan bir sonuca
ulaşabilirler.
Copyright © 2004 South-Western
Özet
• Özel tarafların dışsallıklar konusunda yeterli bir
şekilde anlaşamadıkları durumlarda hükümet
devreye girer.
• Hükümet piyasayı regüle edebilir veya Pigou
vergilerini ya da ruhsat zorunluluğu getirerek
dışsallığı içselleştirebilir.
Copyright © 2004 South-Western