Transcript ارزيابي اثرات زيست محيطي

‫ارزیابی اثرات توسعه بر محیط زیست‬
‫ارائه دهنده ‪ :‬دكتر روح اله دهقاني‬
‫دانشگاه علوم پزشكي كاشان‬
‫‪[email protected]‬‬
‫‪[email protected]‬‬
‫• هدف کلی‪:‬‬
‫• آشنا نمودن دانشجویان با اثرات توسعه بر هوا‪،‬‬
‫اکولوژی ‪ ،‬مناظر زیبا ومناطق ساحلی ‪ ،‬بر شرایط‬
‫اقتصادی –اجتماعی فرهنگی‬
‫اهداف رفتاری‬
‫دانشجویان در پایان این دوره باید‪:‬‬
‫‪-1‬ارزیابی ‪ ،‬توسعه و انواع آن را شرح دهد‬
‫‪ -2‬توسعه و اثرات آن را در حوزه های اجتماعی ‪ ،‬اقتصادی و سیاس ی را شرح دهد‬
‫‪ -3‬توسعه و اثرات آن را در هوا را شرح دهد‬
‫‪ -4‬توسعه و اثرات آن را در اکولوژی ومناظر زیبا را شرح دهد‬
‫‪ -5‬توسعه و اثرات آن را در مناطق ساحلی و دریاها شرح دهد‬
‫‪-6‬موارد توسعه با عوارض ناگوار را در محیط زیست توضیح دهد‬
‫‪ -7‬پيامدهاي زيست محيطي سدها را شرح دهد‪.‬‬
‫‪-8‬آثار مخرب فعالیت های انسانی را بر منابع طبیعی فهرست نماید‬
‫نحوه ارزشیابی ‪:‬آزمون پایان نیمسال‬
‫منابع درس ی‪:‬‬
‫‪-1‬کریمی طاهره ‪ .1386 .‬اثرات جغرافیایی و زيست محيطی گردشگری ساحلی و توسعه پايدار آن‪ .‬ابهر‪ -‬اداره آموزش و پرورش ‪ -‬گروههای‬
‫آموزش ی جغرافیا‪ ،‬کارشناس ارشد سنجش از دور و ‪.GIS‬‬
‫‪ -2‬ادينگتون‪ ،‬جی‪ ،‬ام؛ بهار ‪ ،1374‬اكوتوريسم‪ ،‬اكولوژی‪ ،‬فعاليتهای تفريحی و صنعت جهانگردی؛ ترجمه اسماعيل ‪-‬كهرم‪ ،‬انتشارات‬
‫سازمان حفاظت محيط زيست‪ ،‬صفحه ‪ 1‬و ‪. 90‬‬
‫‪-3‬عرفان منش مجید ‪ ،‬افیونی مجید؛ آلودگی محیط زیست آب‪،‬خاک و هوا ؛انتشارات ارکان چاپ اول ‪.1379‬‬
‫‪-4‬ادینگتون جان م ‪،‬ادینگتون م آن؛کاربرد علم اکولوژی درکاهش اثرات توسعه (پیش بینی اثرات توسعه و تاسیسات عمرانی بر محیط‬
‫زیست )‪ ،‬ترجمه اسماعيل ‪-‬كهرم‪ ،‬انتشارات سازمان حفاظت محيط زيست‪.1376،‬‬
‫‪-5‬آذرنگ عبدالحسین ؛ تکنولوژی و بحران محیط زیست ؛ مؤسسه انتشارات امیر کبیر تهران ‪1364‬‬
‫• انسان مؤثر ترین و مهمترین عامل تغیرات زیست محیطی است که‬
‫بمنظور دوام زندگی خود در محیط زیست اعم از بهره برداری از‬
‫منابع وامکانات وصنعت و غیره ضمن ایجاد تغیرات مفید ومناسب‬
‫موجبات تخریب را فراهم می آورد‬
‫• کشور ما از یک سو با توجه به تنوع منابع طبیعی وداشتن قابلیت ها‬
‫و توان با لقوه دارای پتانسیل های ویژه ای درجهت گسترش تولید‬
‫بهره برداری و توسعه صنعتی در کنار سایر فعالیت های تولیدی‬
‫وخدماتی می باشد ‪.‬‬
‫• واز سوی دیگر بلحاظ شرایط منطقه ای خشک ونیمه خشک‬
‫محیط زیستی آسیب پذیر دارد‬
‫• باتوجه به مشکالت موجود اتخاذ فعالیت های مناسب برای دستیابی‬
‫واستفاده از ابزارهای مدیریت محیط زیست در برنامه های توسعه‬
‫صنعتی به منظور به حد اقل رساندن خسارات وارده به منابع ومحیط‬
‫زیست وهمچنین برقراری یک نظام گسترده وپویا برای مواجه صحیح با‬
‫آلودگی وتخریب به عنوان یکی از ارکان توسعه پایدار ضروری به نظر‬
‫میرسد‬
‫• دراین راستا بکار گیری روش علمی ارزیابی زیست محیطی اثرات میتواند‬
‫اطمینان کافی از رعایت سیاست ها واهداف تعیین شده دربرنامه ها طرح‬
‫ها وفعالیت های پروژه ها را در جهت تأمین ضوابط معیار ها وقوانین‬
‫زیست محیطی فراهم آورد‪.‬‬
‫• ارزیابی یکی از شیوه های مقبول برای دسترس ی به اهداف توسعه پایدار می باشد و می‬
‫تواند به عنوان یک ابزار برنامه ریزی ومدیریتی در اختیار بخش تصمیم گیری کشور قرار‬
‫گیرد تا براین اساس ضمن شناسایی اثرات با لقوه زیست محیطی ناش ی از پروژه های‬
‫توسعه ای امکان انتخاب گزینه های مناسب و منطقی فراهم آید‪.‬‬
‫• هدف اساس ی ارزیابی وباز نگری زیست محیطی دخالت دادن مالحظات‬
‫زیست محیطی در فرایند برنامه ریزی است ‪.‬‬
‫• در واقع پیش از انتخاب یک گزینه خاص الزم است تجزیه وتحلیل جامعی‬
‫در زمینه پیامد های زیست محیطی هر یک از گزینه ها موجه صورت گیرد تا‬
‫گزینه ای که کمترین عواقب زیست محیطی را ایجادمی کند و از نظر جنبه‬
‫های فنی ‪ -‬اقتصادی نیز مطلوب باشد انتخاب شود‬
‫• ارزیابی بعنوان یک ابزار مدیریتی با ارائه راه های استفاده صحیح‬
‫ومنطقی از منابع انسانی وطبیعی سبب کاهش هزینه ها شده وبدین‬
‫لحاظ تأثیر بسزایی در برنامه ریزی های کوتاه وبلند مدت کشور‬
‫داشته ودر نتیجه می تواند فشار بر اعتبارات مالی دولت را کاهش دهد‬
‫‪.‬‬
‫• ازسوی دیگرارزیابی بدلیل تسریع درامربرنامه ریزی موجبات حفاظت‬
‫هرچه بیشتر از منابع را فراهم آورده و از بروز اثرات جبران ناپذیر بر‬
‫محیط زیست جلوگیری میکند ‪.‬‬
‫• قبل از انجام هر پروژه عمرانی ضروری است که اثرات اجرای آن‬
‫پروژه بر محیط زیست مورد ارزیابی قرار گیرد‪.‬‬
‫• این موضوع نه با هدف جلوگیری از اجرای پروژه بلکه با هدف‬
‫کاهش اثرات سوء آن بر محیط زیست تا حد اقل ممکن صورت می‬
‫پذیرد‪.‬‬
‫• توسعه صنعتی نیز بدون برنامه ریزی در خصوص مسایل اجتماعی‬
‫فرهنگی وزیست محیطی در رفع بحران های موجود توفیقی نخواهد‬
‫داشت واگر با حفاظت منابع طبیعی همراه نباشد مایه حیاتی خود‬
‫را نیز از دست خواهد داد‪.‬‬
‫تاریخچه )‪EIA (Environmental impact assessment‬در جهان‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫‪ EIA‬اولین بار در کشور آمریکا مطرح شد‪ .‬زمانیکه کتاب بهار خاموش نوشته را شل‬
‫کارسون در سال ‪ 1962‬منتشر شد ‪ ،‬آگاهی های عمومی نسبت به موضوع محیط زیست در‬
‫آمریکا به نسبت باال رفت و باسرعت تا نیمه دهه ‪ 60‬رشد کرد‪.‬‬
‫با چنین پیش زمینه های اجتماعی ‪،‬در سال ‪ 1970‬قانون ملی خط مش ی محیط زیستی‬
‫تدوین شد و برای اولین بار لزوم بکار بردن ‪ EIA‬برای پروژه های بزرگ اجباری شد‪.‬‬
‫قانون ملی خط مش ی محیط زیستی مفهوم سیستم ‪ EIA‬را فراتر از مرزهای آمریکا بسط‬
‫داد و مقری برای معرفی خط مش ی ‪ EIA‬در خیلی از کشورهای اروپایی و آسیایی شد‪.‬‬
‫پس ازآمریکا که پیشگام ‪ EIA‬بود‪ ،‬کشورهایی نظیر استرالیا ‪ ،1974‬تایلند‪ ،1975‬فرانسه‬
‫‪ ،1976‬فیلیپین ‪ 1978‬و پاکستان ‪1983‬شروع به تهیه سیستم ‪ EIA‬کردند‬
‫• کنفرانس "محیط زیست و توسعه" در ژوئن ‪ 1992‬از طرف سازمان ملل متحد‬
‫در شهر ریودوژانیر(برزیل) برگزار شد‪ .‬در اصل ‪ 17‬بیانیه نهایی این کنفرانس‬
‫لزوم ارزیابی اثرات محیط زیستی پروژه هایی که احتماال اثرات منفی مهم بر‬
‫محیط می گذارند تصریح شده است‪.‬‬
‫• سازمان ملل از طریق برنامه محیط زیست(‪ )UNEP‬و نیز بانک‬
‫جهانی(‪ )WB‬از طریق اداره بهداشت و محیط زیست دستورالعملی صادر‬
‫کرده اند که بنابر آن قبل از تصویب بودجه الزم برای اجرای طرح ها بزرگ‬
‫توسعه‪ ،‬باید اثرات حاصله از اجرای آن طرح ها بر محیط زیست ارزیابی‬
‫گرددند‪.‬‬
‫• در میان کشورهای درحال توسعه‪ ،‬کشورهای آسیایی اقدامات محیط زیستی‬
‫را خیلی زود شروع کردند و تا دهه ‪ 1980‬همراه با سایر کشورها سیستم‬
‫‪ EIA‬داشتند‬
‫• مرکز مطالعات محیط زیستی وابسته به بخش شرقی مدیترانه‬
‫سازمان بهداشت جهانی در سال ‪ 1985‬تشکیل شده است‪.‬‬
‫• این مرکز در پایتخت کشور اردن مستقر است‪ .‬ایران و سایر‬
‫کشورهای بخش مدیترانه شرقی سازمان بهداشت‬
‫جهانی(افغانستان‪ ،‬عراق‪ ،‬عربستان‪ ،‬کویت‪ ،‬اردن‪ ،‬قطر و ‪ )....‬در این‬
‫مرکز عضویت دارند‪.‬‬
‫• در اجالس های این مرکز عالوه بر فعالیت های مربوط به بهداشت‬
‫محیط بر مسائل ارزیابی نیز تاکید می شود و دستورالعمل هائی در‬
‫این زمینه صادر می گردد‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫تاریخچه ‪ EIA‬در ایران‬
‫در ایران ارزیابی آثار محیط زیستی در عین اینکه مفهومی جدید است ولی به لحاظ سابقه‬
‫تاریخی می توان نشانه های آن را با عناوین دیگر و به شکل ساده تر در قوانین محیط زیست‬
‫قبلی جستجو کرد‪.‬‬
‫سازمان حفاظت محیط زیست بر اساس ماده ‪ 6‬قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست و‬
‫وظایفی که به لحاظ انجام مطالعات و بررس ی های محیط زیستی پیش بینی شده بود در سال‬
‫‪ 1354‬در ساختار تشکیالتی خود یک بخش ویژه بنام دفتر بررس ی اثرات توسعه ایجاد نمود‬
‫که وظیفه این دفتر بر اساس شرح وظایف مصوب‪ ،‬بررس ی اثرات فعالیت های مختلف در‬
‫محیط زیست بود‪ .‬در سال ‪ 1358‬با کوچک شدن ساختار تشکیالتی سازمان دفتر بررس ی‬
‫اثرات توسعه نیز منحل شد‪.‬‬
‫مجددا در سالهای اخیر واحد مذکور با عنوان دفتر ارزیابی محیط زیست در حوزه معاونت‬
‫محیط زیست انسانی سازمان ایجاد گردید و اجرای مقررات نظارتی مربوط به ارزیابی اثرات‬
‫محیط زیست طرح ها و پروژه های توسعه را بر عهده گرفت‪.‬‬
‫• در کشور ما وبر اساس اهمیت موضوع وبا پیگیری سازمان حفاظت‬
‫محیط زیست ارزیابی از سال ‪۱۳۷۳‬در کشور ما نیز جایگاه قانونی‬
‫یافته است ‪.‬‬
‫• براساس مصوبه شورایعالی حفاظت محیط زیست مجریان پروژه‬
‫های ذیل موظفند به همراه گزارش امکان سنجی ومکان یابی نسبت‬
‫به تهیه گزارش ارزیابی اثرات زیست محیطی اقدام کنند‬
‫• ارزیابی زیست محیطی اثرات توسعه ‪:‬‬
‫• مطالعات ارزیابی زیست محیطی اثرات توسعه در حقیقت آثار مثبت و منفی‬
‫فعالیت را که می تواند به شکل مستقیم و غیرمستقیم در کوتاه مدت یا بلند‬
‫مدت محیط زیست طبیعی و انسانی را به ابعاد محلی با مقیاس جهانی به‬
‫شکلی برگشت پذیر یا جبران ناپذیر تحت تاثیر قرار دهد‬
‫• پیش بینی ‪ ،‬شناسایی و تعیین نموده و در چارچوب برنامه مدیریت زیست‬
‫محیطی شیوه های پیش گیری و کاهش آثار ناگوار با روشهای مناسب ترسیم و‬
‫جبران خسارت را پیشنهاد نموده و سپس با انتخاب بهینه گزینه های موجود‬
‫در راه پایش و ممیزی برنامه های پیشنهای را نشان داده و سرانجام کلیه‬
‫مراحل کار را به صورت گزارش ی روان در اختیار مسئولین قرار می دهد‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫کارخانجات پتروشیمی‬
‫پاالیشگاه ها‬
‫نیرو گاه ها‬
‫صنایع فوالد‬
‫سد ها ودیگر سازه های آبی‬
‫شهرک های صنعتی‬
‫فرود گاه ها‬
‫واحد های کشت و صنعت‬
‫کشتارگاه های بزرگ صنعتی‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫مراکز دفن زباله‬
‫مراکز بازیافت صنعتی زباله‬
‫طرح های خطوط نفت وگاز‬
‫طرح های سکو های نفتی‬
‫طرح های ذخیره گاه های نفتی‬
‫طرح های بزرگ راه کشور‬
‫طرح ها وپروژه های گردشگری‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫براساس مصوبه هیات وزیران طرح های مشمول تهیه گزارش مذکور را به شرح ذیل اعالم داشته است ‪:‬‬
‫‪ -1‬پاالیشگاه درهر مقیاس‬
‫‪ -2‬کارخانجات پتروشیمی در هر مقیاس‬
‫‪ -3‬نیروگاه ها با ظرفیت تولیدی بیش از یکصد مگاوات‬
‫‪ -4‬سدها و دیگر سازهای آبی در سه بخش ‪:‬‬
‫الف) سدهای با ارتفاع بیش از ‪ 15‬متر و دارای ساختارهای جنبی بیش از چهل هکتار و یا مساحت دریاچه هاي‬
‫بیش از چهارصد هکتار‬
‫تبصره ‪ -1‬سدهای باطله (نگهداشت موادآلوده)در هر اندازه مشمول ارزیابی زیست محیطی میباشند‪.‬‬
‫ب) دریاچه های انسان ساخت با مساحت بیش از چهارصد هکتار‪.‬‬
‫تبصره ‪ -2‬اندازه دریاچه ها پرورش آبزیان در مقیاس کوچکتر از چهارصد هکتار با هماهنگی وزارت جهاد‬
‫سازندگی سازمان محیط زیست معین میشود ‪.‬‬
‫ج ) طرح ها و پروژه های آبیاری و زهکش ی در وسعت بیش از هزار هکتار‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫‪ -5‬شهرک های صنعتی در وسعت بیش از صد هکتار‬
‫‪ -6‬فرودگاه ها با طول باند بیش از ‪ 2000‬متر‬
‫‪ -7‬واحدهای کشت و صنعت در وسعت بیش از ‪ 5‬هزار هکتار‬
‫‪ -8‬کشتارگاه های بزرگ صنعتی‬
‫‪ -9‬مرکز دفن زباله برای شهرهای با جمعیت بیش از دویست هزار نفر و شهرهای جدید‬
‫‪ -10‬مرکز بازیافت صنعتی زباله ( کارخانه کمپوست)‬
‫‪ -11‬صنایع فوالد در دوبخش زیر‪:‬‬
‫الف) واحدهای تهیه کننده خوراک ذوب ‪ ،‬ذوب با ظرفیت تولیدی بیش از سیصد هزار تن‬
‫در سال‬
‫ب) واحدهای نورد ‪ ،‬شکل دهی با ظرفیت تولیدی بیش از صد هزار تن در سال‬
‫• ‪ -12‬طرح های خطوط نفت و گاز‬
‫• ‪ -13‬طرح های سکوهای نفتی‬
‫• ‪ -14‬طرحهای ذخیره گاه های نفتی‬
‫• ‪ -15‬طرح ها بزرگ جنگلداری‬
‫• ‪ -16‬طرح ها و پروژه های بزرگ راه کشوری‬
‫• ‪ -17‬طرح ها و پروژه های بزرگ راه آهن کشور‬
‫• ‪ -18‬طرح های گردشگری‬
‫• ‪ -19‬طرح ها و پروژه های بزرگ توسعه ملی در سواحل کشور در محدوده ای به عرض یک‬
‫کیلو متر بعد از اراض ی ساحلی با حداکثر سه کیلومتر از ساحل‬
‫• ‪ -20‬سنگ مس با حداقل ظرفیت استخراجی یک میلیون تن در سال‬
‫• ‪ -21‬سنگ آهن با حداقل ظرفیت استخراجی ششصد هزارتن در سال‬
‫• ‪ -22‬سنگ طال با هر ظرفیتی‬
‫•‪ - 23‬سرب و روی باحداقل ظرفیت استخراجی یکصد هزار تن در سال‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫‪ -24‬سایر فلزات با حداقل ظرفیت استخراجی یکصد هزار تن در سال‬
‫‪ -25‬زغال سنگ با حداقل ظرفیت استخراجی ‪ 80‬هزار تن در سال‬
‫‪ -26‬نمک آبی با سطح بیش از چهارصد هکتار‬
‫‪ -27‬کارخانجات سیمان‬
‫‪ -28‬کارخانجات تولید قند و شکر‬
‫‪ -29‬کارخانجات تولید گچ و آهک صنعتی‬
‫‪ -30‬واحدهای تولید مواد اولیه بهداشتی ‪ ،‬آرایش ی و داروسازی‬
‫‪ -31‬کارخانجات بزرگ تولید قطعات خودرو و دارای هرسه واحد ذوب ‪ ،‬ریخته گری و‬
‫آبکاری‬
‫‪ -32‬واحدهای تصفیه دوم روغن موتور‬
‫مقیاس مربوط بندهای ‪ 27‬تا ‪ 32‬دردست مطالعه کارشناس ی است‬
‫‪ -33‬طراح های احداث و بهره برداری از میادین نفت و گاز جدید با بیش از ‪ 10‬حلقه چاه و‬
‫همچنین طرحهای توسعه میادین نفت و گاز موجود در صورتی که بعد از توسعه تعداد‬
‫چاهها به بیش از ‪10‬حلقه برسد ‪.‬‬
‫• ارزیابی زیست محیطی مقدماتی‬
‫• مطالعه مقدماتی زیر مجموعه ای از قوانین ارزیابی است که به نهاد‬
‫هدایت کننده اجازه می دهد تا یک ارزیابی مقدماتی زیست محیطی‬
‫را در ابتداانجام داده و براساس آن مشخص کند که آیا پروژه‬
‫پیشنهادی دارای اثرات آشکاربر محیط زیست می باشد یا خیر ‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫بنابراین مطالعه مقدماتی می بایست فرصت مناسبی برای آگاهی از‬
‫پی آمد زیست محیطی یک طرح را تامین کرده وعالوه بر این موارد‬
‫ذیل را نیز پوشش دهد ‪:‬‬
‫‪ -۱‬تشریح فنی طرح‬
‫‪ -۲‬تشریح موقعیت زیست محیطی منطقه‬
‫‪ -۳‬عملیات کاهش اثرات‬
‫‪ -۴‬ارتباط متقابل با طرح ها وبر نامه های عمومی‬
‫‪ -۵‬فهرست تهیه کنندگان گزارش‬
‫• انجام کامل ارزیابی برای هر پروژه ضرورت ندارد وبنابراین تهیه گزارس‬
‫ارزیابی مقدماتی خطوط اصلی واساس ی ارزیابی ونیاز پروژه به تهیه‬
‫گزارش جامع را مشخص میکند‪.‬‬
‫• تهیه یک گزارش مقدماتی دارای اهمیت زیادی است زیرا در بسیاری از‬
‫موارد با بکارگیری بودجه کمتر تشریح کلی دامنه و ابعاد اثرات صورت‬
‫پذیرفته وامکان صدور مجوز اجرای پروژه صادر خواهد شد ودر‬
‫صورت عدم کفایت اطالعات مطالعات جامع تر صورت می پذیرد‬
‫• موارد تاثیر فعالیت های عادی انسانی بر محیط زیست‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫استفاده از زمین های روستائی و یا تغییر کاربری‬
‫ساخت باغ و ویال‬
‫ساخت استخر شنا وپرورش ماهی‬
‫پرورش حیوانات قابل شکار‬
‫تولید محصوالت کشاورزی‬
‫تولید محصوالت دامی‬
‫تخریب ساختمان های روستائی و تل انبار کردن نخاله های ساختمانی‬
‫تغییر کاربری مناطق حفاظت شده ( تبدیل تاغ کاری به کاشت محصوال ت کشاورزی‬
‫چرای بیش از اندازه مناطق حفاظت شده و مراتع طبیعی‬
‫تولید یک محصول بیش از ظرفیت عادی و طبیعی منطقه‬
‫اصرار به خود کفائی یک نوع محصول و کاهش تولید محصوالت دیگر‬
‫تخریب محیط زیست پایدار دست ساز انسان بر اساس نگاه تنگ نظرانه‬
‫وارد نمودن گونه های گیاهی و جانوری که با اقلیم و طبیعت منطقه سازش نداشته و یا اینکه گونه های بومی را به خطر‬
‫می اندازد‬
‫انبار کردن زباله های ساختمانی و کارگاه های تولید مصالح مانند سنگتراش ی ها و بلوک سازی و آجر زنی‬
‫استفاده از معادن شن وماسه و یا خاک‬
‫ارزیابی اثرات توسعه بر مناظر زیبا و بکر و‬
‫مناطق ساحلی‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫مناطق ساحلي از پربارترين و پوياترين منابع اكولوژيكي و بستر فعاليتهاي عظيم‬
‫اقتصادي و اجتماعي در جهان بهشمار ميروند‪.‬‬
‫منابع ارزشمند اكولوژيكي‪ ،‬تنوع زيستي و ذخاير سرشار نفت و گاز و فعاليتهاي عظيم‬
‫اقتصادي اين مناطق را به يكي از حساسترين و ارزشمندترين مناطق در جهان تبديل‬
‫نموده است‪.‬‬
‫در طي دهههاي اخير بهرهبرداري نادرست از اين منابع ارزشمند اغلب مناطق ساحلي‬
‫جهان را با وضعيتي بحراني و خطرناك مواجه ساخته‪ ،‬به گونهاي كه فشارهاي وارده بر‬
‫آنها بسيار بيشتر از ظرفيت تحمل زيستمحيطي آنهاست‪.‬‬
‫افزايش جمعيت‪ ،‬بهرهبرداري بيرويه از منابع‪ ،‬آلودهسازي مناطق ساحلي‪ ،‬توسعه‬
‫فعاليتهاي ناسازگار با محيط و عدم هماهنگي بين فعاليتها در نوار ساحلي از‬
‫مهمترين داليل ايجاد فشار بر اين مناطق هستند‪.‬‬
‫بر طبق بررس يها بيش از ‪ 39‬درصد از جمعيت جهان در فاصله ‪ 100‬كيلومتري از‬
‫سواحل زندگي ميكنند‪.‬‬
‫البته جمعيتي كه فعاليتهايشان بر اكوسيستم ساحلي اثر ميگذارند و از طرفي ادامه‬
‫زندگيشان وابسته به سواحل و اقيانوسهاست بسيار بيشتر از اين ارقام ميباشد و‬
‫قطعا اكثريت جمعيت كره زمين را در بر ميگيرد‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫به طور خالصه ميتوان مهمترين مشكالت مناطق ساحلي كه توسعه پايدار محلي‪،‬‬
‫منطقهاي ملي و جهاني را تهديد مينمايد‪ ،‬به صورت زير دستهبندي كرد‪:‬‬
‫تمركز جمعيت در نوار ساحلي و تهديد منابع طبيعي با ارزش اين ناحيه‬‫بهرهبرداري خصوص ي از حقوق توسعه و منافع حاصل از آن‬‫كاهش تنوع زيستي و از دست دادن گونههاي آسيبپذير دريا و خشكي‬‫گسترش انواع آلودگيهاي زيستمحيطي در تمام مناطق ساحلي (خشكي و دريا)‬‫از بين رفتن آثار تاريخي و باستاني‬‫ ايجاد تضاد و هماهنگي و تزاحم ميان منافع حاصل از انواع فعاليتهاي اقتصادي به‬‫واسطه بخش ينگري در طرحهاي توسعه‬
‫‪-‬محدود شدن دسترس ي عمومي به سواحل و منافع آن‬
‫• ايران نيز با حدود سه هزار كيلومتر مرز ساحلي با ذخاير غني‪ ،‬منابع طبيعي ارزشمند و‬
‫اكوسيستمهاي مولد و حساس در درياي خزر‪ ،‬خليج فارس و درياي عمان با مشكالت‬
‫يادشده مواجه است(‪ 700‬كيلومتر ساحل در شمال ‪ 2100‬كيلومتر در جنوب )‪.‬‬
‫• در سواحل شمالي ايران‪ ،‬بهرهبرداري نامناسب و بيش از ظرفيت از منابع‬
‫طبيعي‪ ،‬تخريب و تغيير اكوسيستمهاي طبيعي و تغيير كاربري حاصلخيزترين‬
‫اراض ي جلگهاي و جنگلي‪ ،‬بهرهبرداري بيرويه از منابع زيرزميني و پيشروي‬
‫آبهاي شور به داخل آبخوانهاي شيرين و آلودگي روزافزون منابع آب‬
‫سطحي‪ ،‬آلودگي زيستمحيطي ناش ي از دفع نامناسب فاضالب و انتقال‬
‫زهآب كشاورزي‪ ،‬فعاليتهاي اكتشاف استخراج و انتقال ذخاير نفت‪،‬‬
‫فقدان تعامل مناسب ميان زيربخشهاي مختلف حمل و نقل‪ ،‬باال بودن‬
‫تراكم جمعيت و محدود بودن فرصتهاي شغلي‪ ،‬مكانيابي نامناسب‬
‫شهركها و نواحي صنعتي‪ ،‬پايين بودن سطح خدمات برتر در شهرهاي مياني‬
‫و متوسط و نابرابري شديد فضايي در نظام خدماتي و نظير آنها از‬
‫عمدهترين چالشهايي است كه به رغم وجود قابليتهاي ممتاز جغرافيايي‪،‬‬
‫طبيعي و اكولوژيكي در سراسر اين منطقه بهچشم ميخورد‪.‬‬
‫• در سواحل جنوبي ايران نيز بهرهبرداري غيراصولي از منابع طبيعي‪ ،‬فقدان تأسيسات كافي‬
‫مهار آبهاي سطحي و كاهش آبهاي زيرزميني‪ ،‬عدم تجهيز تأسيسات بندري متناسب با‬
‫قابليتهاي توسعه منطقه‪ ،‬عدم تناسب شبكههاي زيربنايي و بهويژه ظرفيت شبكه‬
‫حمل و نقل متناسب با الزامات توسعه‪ ،‬عدم رعايت استانداردهاي زيستمحيطي در‬
‫استقرار فعاليتها‪ ،‬عدم وجود تعادل فضايي ميان تمركز فعاليتهاي مدرن صنايع‬
‫نفت و گاز با ساير فعاليتها‪ ،‬تغيير كاربري اراض ي مستعد كشاورزي‪ ،‬شكاف ميان‬
‫شاخصهاي زيربنايي ـ فيزيكي‪ ،‬كمبود تأسيسات و تجهيزات گردشگري‪ ،‬افزايش آلودگي‬
‫آب دريا و مناطق ساحلي و نظير آنها از اصليترين چالشهايي است كه بهرغم وجود‬
‫موقعيت حساس و استراتژيك در جوار آبهاي آزاد بيناملللي‪ ،‬قرار گرفتن در مسير‬
‫كريدورهاي بيناملللي شمال و جنوب و دسترس ي به بازارهاي مستعد منطقه‪ ،‬برخورداري‬
‫از منابع عظيم نفت و گاز و صنايع وابسته و منبع غني دريايي در آن مناطق مشاهده‬
‫ميشود‪.‬‬
‫تخریب محیط زیست‬
‫بــا وجــود ســازمانهای حفــی محــیط زیســت در کشــورهای پهشــرفته‪ ،‬ســازما هایی وجـود‬
‫دارند که محیط زیست در جهـان سـوم را قربـانی نفـع اقتصـادی خـود میکننـد‪ .‬ایـن‬
‫تخریب به ‪ 4‬روش انجام میگيرد و مانع توسعه جهان سوم است‪.‬‬
‫ ازبين رفتن منابع طبیعی‬‫ آلودگی محیط زیست‬‫‪ -‬تحمیل مصرف سموم خطرناک‬
‫‪ -‬توسعه ناپایدار‬
‫مسئله گردشگری و اثرات آن بر محيط زيست‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫مسئله گردشگری به دالیل زیر محيط زيست را تهديد می كند‪.‬‬
‫فاضالب تأسيسات توريستی‬
‫آلودگی سوختی و صوتی قايقهای تفريحی‬
‫از بین بردن آبسنگ های مرجانی‬
‫پوشش گياهی و نابودی حيات جانوری‬
‫صيد آبزيان و ايجاد مزاحمت برای ماهيها‬
‫تغيیر كشتزارها و تبدیل آن به تأسيسات مورد نياز‬
‫فرسايش خاك‬
‫زباله ها و مواد زائد جامد هر يك انبوهی از مشكالت را به ارمغان‬
‫آورده است‬
‫• ظرفیت برد‬
‫• اصطالح ظرفيت برد معرف حداكثر تعداد گردشگرانی است كه در‬
‫يك منطقه پذيرفته می شوند و اگر تعداد از اين فراتر رود‪ ،‬خسارات‬
‫فراوانی به محيط طبيعی وارد خواهد آمد‪.‬‬
‫• ظرفيت برد طبق تعريف دیگری عبارتست از «حداكثر تعداد افرادی‬
‫كه می توانند از مكان استفاده نمايند به نحوی که تغيیر قابل‬
‫توجهی روی محيط زيست طبيعی وارد نشود و كيفيت بهرمندی بازيد‬
‫كنندگان از طبیعت نیز کاهش نیابد‪.‬‬
‫• گردشگر و گردشگری‬
‫• تعريف سازمان ملل براساس پيشنهاد كنفرانس بین املللی ترانسپورت در سال‬
‫‪ 1964‬از گردشگر بيان می دارد‪:‬‬
‫• «گردشگر كس ی است كه به منظور تفرج‪ ،‬بازديد از نقاط ديدنی‪ ،‬معالجه‪،‬‬
‫مطالعه‪ ،‬تجارت‪ ،‬ورزش و يا زيارت به كشوری غیر از كشوری كه در آن اقامت‬
‫دارد سفر می كند مشروط بر اينكه حداقل مدت اقامت او از ‪ 24‬ساعت كمتر و‬
‫از شش ماه بيشتر نباشد»‪.‬‬
‫•‬
‫• اما شايد بهترين تعريفی كه از گردشگری شده است تعريف ماتيسن‬
‫و وال (‪ ) 1982‬باشد‪:‬‬
‫• « توريسم يا گردشگری‪ ،‬حركت معاصر مردم است برای اينكه‬
‫اوقات فراغت خود را در مكانهايی بیرون از خانه صرف نموده و‬
‫اقامت نمايند‪ ،‬فعاليتهايی است كه طی اقامتشان انجام می دهند و‬
‫نیز تسهيالتی است كه متناسب با نيازهايشان ايجاد می شود»‪.‬‬
‫• انواع گردشگری‬
‫• توريسم يا گردشگری به دو دسته تقسيم می شود‪ :‬داخلی و خارجی‪.‬‬
‫• گردشگری داخلی عبارت است از سفرهايی كه با انگیزه ها و شرايط گردشگری‬
‫بین املللی اما در داخل محدوده يك كشور صورت می گیرد‪.‬‬
‫• به علت سهولتی كه در بطن گردشگری داخلی وجود دارد‪ ،‬اين نوع‬
‫توريسم از رونق بيشتری برخوردار است و سهولت آن را عواملی‬
‫مانند كوتاهی فاصله ها‪ ،‬آشنايی قبلی با محيط و فضا‪ ،‬آشنايی با‬
‫زبان رايج‪ ،‬عدم مقررات عبور از مرز و گمركات و تبديل پول و ‪،...‬‬
‫اطمينان كلی مسافر به تأمین ناش ی از بومی بودن و صرفه جويی يا‬
‫الاقل تصور صرفه جويی در هزينه های سفر بخصوص حمل و نقل‬
‫پديد می آورند ‪.‬‬
‫• عامل درآمد افراد در انتخاب سفرهای داخلی به جای مسافرت های‬
‫خارجی تأثیر به سزایی دارد‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫گردشگر‬
‫گردشگران(چه داخلی و چه خارجی) در محيط بسته و يا فضای باز‬
‫به فعاليتهای تفريحی می پردازند‪.‬‬
‫در محيطهای باز‪ ،‬گردشگران به سرگرميهای متعددی رو می آورند‬
‫كه تمامی اين گونه تفريحات و يا سرگرميها تحت عنوان «تفرج و يا‬
‫گشت و گذار» مطرح می شوند‪.‬‬
‫به همین دلیل تفرج ها يا گشت و گذار به سرگرميهايی گفته می‬
‫شود كه توسط گردشگران فقط در محيط باز اتفاق می افتد‪.‬‬
‫• انواع جاذبه های گردشگری‬
‫• هر منطقه برای جلب گردشگر از نقاط ديگر و با انگیزه های متفاوت از منابع توريستی‬
‫ً‬
‫خود سود می برد‪ .‬اين مناطق عمدتا به دو دسته تقسيم می شوند‪:‬‬
‫• الف) جاذبه های مهيا(طبیعی) كه منظور از آن عوامل طبيعی از قبيل آب و هوای‬
‫خوش‪ ،‬مناظر مطلوب‪ ،‬امكان ماهيگیری‪ ،‬دريانوردی و اسكی روی آب‪ ،‬آبهای گرم‬
‫معدنی‪ ،‬امكان كوهنوردی و اسكی‪ ،‬شكار و ‪ ...‬می باشد‪ .‬برای استفاده از جاذبه های‬
‫مهيا‪ ،‬گردشگری تحت عناوين گردشگری تفريحی‪ ،‬درمانی و ورزش ی صورت می پذيرد‪.‬‬
‫• ب) جاذبه های نامهيا(دست ساز بشر) به عواملی گفته می شود كه‬
‫به دست بشر ساخته شده اند و از آنها برای جلب گردشگر استفاده‬
‫می كنند مانند‪ :‬موزه ها‪ ،‬آثار باستانی و تاريخی‪ ،‬نمايشگاهها‪ ،‬زیارتگاه‬
‫ها و غیره‪ .‬برای استفاده از جاذبه های نامهيا گردشگری تحت‬
‫عناوين گردشگری فرهنگی‪ ،‬مذهبی‪ ،‬تجارتی و سياس ی صورت می‬
‫گیرد‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫گردشگری ساحلی‬
‫منابع طبيعی و فرهنگی كه پايه و اساس گردشگری و تفرج را در ساحل شكل‬
‫می دهند‪ ،‬شامل مسائل عمده ذيل می شوند‪:‬‬
‫الف) آب و آبزيان‬
‫ب) پوشش گياهی‬
‫ج) توپوگرافی‬
‫د) زمین شناس ی و خاك‬
‫هـ ) اقليم‬
‫و) ويژگيهای تاريخی‬
‫ز) ويژگيهای نژادی‪ ،‬اطالعات و راهنماها‬
‫ح) فعاليت های ساختمانی‬
‫ط) صنعت و تأسيسات‬
‫• گردشگری و تفرج در نواحی ساحلی‪ ،‬دارای جايگاهی است كه در‬
‫چهار زير منطقه موازی با ساحل قرار دارد‪:‬‬
‫• ‪)1‬منطقه آبهای ساحلی(‪) Neritic‬‬
‫• اين منطقه دريايی اكولوژيكی نزديك ساحل‪ ،‬از فالت قاره شروع می‬
‫شود و تا ساحل ادامه دارد‪ .‬اين منطقه غنی ترين منطقه برای‬
‫ً‬
‫ماهيگیری است و غالبا شامل صخره ها و ستونهای سنگی جالب‬
‫توجه می باشد‪ .‬اين قسمت برای سفر به جزاير نزديك نیز مورد‬
‫استفاده قرار می گیرد‪.‬‬
‫• ‪)2‬منطقه ساحل(‪) Beach‬‬
‫• هم محدوده ای از دريا و هم محدوده ای از خشكی را در بر می گیرد‪.‬‬
‫بخصوص اگر گسترده و شنی باشد‪ ،‬بسياری از بازيها و ورزشهای آبی‬
‫گروهی را حمايت می كند‪.‬‬
‫• ‪)3‬منطقه پهنه کرانه ای(‪) Shoreland‬‬
‫• اين منطقه به ناحيه پشت منطقه ساحل اطالق می شود و بسياری‬
‫از تفريحات دريايی را حمايت می كند‪ .‬مانند چادر زدن‪ ،‬پيك نيك و‬
‫گردش بیرون شهر‪ .‬در برخی مكانها‪ ،‬اين منطقه هتلها و برخی مشاغل‬
‫را در بر می گیرد‪ .‬چشم انداز مهم اين منطقه منظره درياست‬
‫• ‪)4‬منطقه پس کرانه(‪)Vicinage‬‬
‫ً‬
‫• اراض ي پشت مناطق ساحلی عموما شامل مناطقی است كه خدماتی‬
‫را برای فعاليتهای تفريحی در بر می گیرد‪ .‬منظره ساحلی توسط پستی‬
‫ها و بلندی ها و پوشش گياهی شكل گرفته است‪.‬‬
‫قسمتهای مختلف بخشهای ساحلی‬
‫• اثرات گردشگری‬
‫• وظيفه اصلی جلب گردشگر حفاظت از منابع توريستی محسوب می شود و بايد‬
‫سعی كافی بعمل آيد تا با تعيین مقررات و قوانین الزم جهت حفظ حريم راهها و‬
‫گذرها و مسیر رودها و همچنین تعيین نوع استفاده از اراض ی و نیز مقررات‬
‫ساختمانی‪ ،‬ويژگيهای طبيعی منطقه حفظ گشته و حتی املقدور از هر نوع اقدامی‬
‫كه صدمه ای به آن وارد آورد‪ ،‬با دور انديش ی كافی جلوگیری به عمل آيد‪.‬‬
‫•‬
‫• به هر صورت توجه به فوايد گردشگری نبايد موجب فراموش كردن‬
‫جنبه های نامطلوب اين پديده گردد‪.‬‬
‫• مطالعه ای که توسط سازمان ملل متحد در مورد تأثیر گردشگری بر‬
‫كشورهای در حال توسعه انجام گرفته نشان داده است كه با وجود‬
‫اينكه صنعت گردشگری موجب شكوفايی اقتصادی كشورهاو مناطق‬
‫میزبان می گردد و مبادالت فرهنگی را قوت می بخشد‪ ،‬متاسفانه از‬
‫طرف ديگر موجب خللهای اجتماعی و زيست محيطی نیز می گردد‪.‬‬
‫• اثرات فرهنگی‪-‬اجتماعی گردشگری‬
‫• وقتی انبوه گردشگران به منطقه ای دیگر می روند‪ ،‬شیوه های‬
‫رفتاری‪ ،‬لباس پوشیدن‪ ،‬غذاخوردن و فرهنگ خاص خود را به آن‬
‫جامعه وارد می کنند که ممکن است با معیارهای فرهنگی آن جامعه‬
‫فرق داشته باشد و موجب به خطر افتادن اساس نظم اخالقی جامعه‬
‫میزبان‪ ،‬عدم توجه به رسوم و عادات محلی و در نتيجه سست كردن‬
‫بنيادی روش زندگی محلی شود‪.‬‬
‫•‬
‫• از طرفی جنبه های مثبت فرهنگی‪ -‬اجتماعی گردشگری نیز شامل‬
‫تبادل فرهنگی میان کشورها و مناطق مختلف و افزایش بینش‬
‫اجتماعی و تفاهم بین املللی می شود‪.‬‬
‫• اثرات زیست محیطی گردشگری‬
‫• محيط زيست طبيعی شامل آنچیزی است که در طبيعت وجود دارد‪ .‬مانند آب و هوا‪،‬‬
‫زمین و خاكهای آن‪ ،‬توپوگرافی‪ ،‬زمین شناس ی‪ ،‬منابع آب‪ ،‬گياهان‪ ،‬جانوران و سيستمهای‬
‫اكولوژيكی‪.‬‬
‫• محيط زيست ديگری نیز وجود دارد كه مصنوع انسان است و عوارض انسان ساز را در‬
‫ً‬
‫ی‬
‫بر می گیرد که عموما انواع ساختمانها و توسعه ساختار هستند همانند مكانهای‬
‫تاريخی و باستانی‪.‬‬
‫ً‬
‫• مشكالت بالقوه اثرات زيست محيطی گردشگری بدين دليل است كه غالبا‬
‫در محيطی حساس و آسيب پذير ايجاد می شوند‪.‬‬
‫• همانند جزاير كوچك‪ ،‬يا در نواحی ساحلی دريايی‪ ،‬كوهستانها‪ ،‬نواحی صحرايی‬
‫ويژه و در مكانهای تاريخی و باستانی؛ زيرا اين مكانها بيشترين جاذبه را برای‬
‫جلب گردشگر دارند‪.‬‬
‫• مسائل زيست محيطی گردشگری شامل تخريب محيط زيست بدليل ایجاد‬
‫ساختمان ها و يا آلوده نمودن محيط زيست طبيعی است‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫گسترش فعالیتهای مربوط به گذران اوقات فراغت و گردشگری در یک ناحیه‬
‫مشاغل متعددی را پدید می آورد و در نتیجه ممکن است عده زیادی به آن‬
‫ناحیه مهاجرت کرده و جمعیت منطقه مورد نظر افزایش یابد‪.‬‬
‫به دنبال آن تعداد خانه های کوچک اجاره ای‪ ،‬تعمیرگاه های اتومبیل‪،‬‬
‫رستوران ها و مغازه ها افزایش یابد‪.‬‬
‫قیمت زمین باال رود و راههای اصلی و فرعی توسعه یابند‪.‬‬
‫با افزایش این سکونتگاه ها و بناها‪ ،‬وسعت چشم اندازهای طبیعی آن ناحیه‬
‫کاهش یافته و چشم اندازهای ساخته دست انسان (مصنوع) بیشتر می شود‪.‬‬
‫انواع و محدوده اثرات زيست محيطی گردشگری به انواع و تراکم توسعه‬
‫گردشگری بستگی نزديک دارد‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫انواع اثرات زيست محيطی گردشگری‬
‫گردشگری هم می تواند اثرات مثبت بر محيط زيست بگذارد و هم اثرات منفی و يا‬
‫اینکه هيچ اثر قابل توجهی نداشته باشد؛ البته این موضوع بستگی دارد به اينكه‬
‫گردشگری چگونه توسعه يافته و چگونه برنامه ريزی و مديريت شده است‪.‬‬
‫همانند ساير گروههای گردشگری‪ ،‬توريسم ساحلی نیز پيامدهای مثبت و منفی به همراه‬
‫دارد‪.‬‬
‫پيامدهای مثبت در ايجاد و افزايش امكانات رفاهی‪ ،‬زمينه های اشتغال‪ ،‬شكستن‬
‫سدهای فرهنگی‪ ،‬آشنايی با ناشناخته ها و بهبود پايه های اقتصادی تحقق می يابد‪.‬‬
‫• الف ـ اثرات مثبت‬
‫• ـ نگهداری نواحی طبيعی مهم‪ :‬همانند پاركهای ملی و حفاظت شده‪ .‬بدون وجود‬
‫گردشگری امكان دارد اين نواحی به كاربرد ديگری اختصاص داده شوند‪.‬‬
‫• ـ نگهداری مكانهای باستانی و تاريخی و ويژگيهای معماری‪ :‬اين مكانها بعنوان جاذبه‬
‫های گردشگری برای كشورها و مناطق مختلف مطرح می شوند و در برخی مناطق‬
‫ً‬
‫عايدات و درآمدهايی كه مستقيما از گردشگران در اين مكانها بدست می آيد‪ ،‬كمك‬
‫بزرگی هم به اقتصاد هم به نگهداری اين مكانها می نمايد‪.‬‬
‫• ـ بهبود كيفيت محيط زيست‪ :‬گردشگری محركی است برای كنترل زيبايی های طبيعت‬
‫از طريق چشم اندازها‪ ،‬طراحی ساختمانهای مناسب‪ ،‬كنترل عالئم و ایجاد‬
‫ساختمانهای بهتر‪.‬‬
‫• ـ بهبود محيط زيست و توسعه زير ساختها‪ ،‬همانند توسعه ذخاير آبی‬
‫و مديريت مناسب آب‪ ،‬زيرا گردشگری ذخاير آبی بيشتری را می‬
‫طلبد‪.‬‬
‫• ـ تاسيسات زير بنايی که برای توسعه توريسم ايجاد می شوند‪ ،‬برای‬
‫افراد آن مناطق نیز مفيد است‪.‬‬
‫• همانند خطوط هوايی‪ ،‬فرودگاهها‪ ،‬آزاد راهها كه برای بخش حمل و‬
‫نقل و اقتصاد نیز مفيد است‪.‬‬
‫• ب ـ اثرات منفی‬
‫• امروزه مسائل زيست محيطی در مركز برنامه ريزی ها قرار دارد؛ اما‬
‫پروژه های بسيار زيادی بدون توجه به اثرات زيست محيطی آن انجام‬
‫می شود‪.‬‬
‫• در حوزه جهانی كيفيت محيط زيست عمده ترين مسئله بوده و بسيار‬
‫ً‬
‫حائز اهميت است خصوصا اینکه گردشگری به اين مسئله وابستگی‬
‫بسيار شديد دارد‪.‬‬
‫•‬
‫• زيانهای زيست محيطی زيادی بدليل برنامه ريزی ضعيف‪ ،‬مكان يا‬
‫مقياس پروژه ها بوجود آمده و توسعه گردشگری تنها عامل آن‬
‫نبوده است‪.‬‬
‫• اگر توسعه توريسم و برنامه ريزی آن با دقت صورت نگیرد اثرات‬
‫منفی و نامطلوب آن شامل موارد ذيل می شود‪:‬‬
‫• ـ آلودگی آب‪:‬‬
‫• اگر سيستم مناسب فاضالب برای هتلها و مكانهای گردشگری در نظر‬
‫گرفته نشود‪ ،‬آلودگی آبهای زيرزمينی را از طريق فاضالب نزديك رودخانه‪،‬‬
‫درياچه و يا ساحل در بر خواهد داشت و اين وضعيت در سواحل يعنی‬
‫جائی كه هتلها قرار دارند و گردشگران نیز برای شنا به آن مناطق می‬
‫روند‪ ،‬غیر عادی نيست‪.‬‬
‫•‬
‫• البته آلودگی آبهای سطحی‪ ،‬درياچه ها و دريا تنها از اين طريق‬
‫صورت نمی گیرد بلكه خود فعاليتهای گردشگری همانند حمل و نقل‬
‫قايقهای موتوری گردشگران و ريخته شدن سوخت قايقها به دريا و‬
‫يا تمیز كردن قايقها و ريختن آب كثيف آن به دريا‪ ،‬بويژه در بنادر‬
‫بسته كه سيستم چرخش آب كند است موجبات آلودگی را فراهم‬
‫می آورد‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫ـ آلودگی هوا‪:‬‬
‫ً‬
‫گردشگری عموما يك صنعت تمیز قلمداد ميشود‪.‬‬
‫اما آلودگی هوا از جانب توسعه گردشگری از استفاده مفرط وسايل نقليه احتراق‬
‫داخلی(ماشينها‪ ,‬اتوبوسها و موتور سيكلت ها) منتج می شود كه اين وسايل برای يا‬
‫ً‬
‫بواسطه گردشگران در نواحی ويژه خصوصا نواحی جاذب گردشگر كه تنها يك جاده‬
‫دارد استفاده می شود ‪.‬‬
‫البته آلودگی هوا شامل گرد و غبار برخاسته از زمينهای بدون پوشش گياهی نیز می‬
‫شود‪.‬‬
‫• ـ آلودگی صوتی‪:‬‬
‫• سر و صدای ناش ی از موتورها‪ ،‬ماشينها‪ ،‬هواپيماها‪ ،‬مسابقات‬
‫جذاب گردشگری (رالی و غیره) ماشينهای شن سواری يا ماشينهای‬
‫برف نوردی مثل سورتمه های موتوری و قايقهای موتوری می تواند‬
‫برای گوش مضر بوده و فشارهای فیزيكی ايجاد نمايد‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫ـ بد نمائی چشم انداز(‪ :)Visual‬اين آلودگی می تواند از چندين منبع ناش ی‬
‫شود‪:‬‬
‫هتلهايی كه دارای ساختمانهای ضعيف و بر خالف قواعد ساختمانهای محلی‬
‫هستند‪.‬‬
‫استفاده از مصالح ساختمانی نامناسب بر روی سطوح خارجی‬
‫طرحهای تسهيالت گردشگری که برنامه ريزی خوبی ندارند‪.‬‬
‫چشم اندازهای نامناسب‬
‫استفاده از عالئم تبليغاتی بسيار بزرگ و حجيم‬
‫تسهيالت خطوط تلفن و برق و ‪...‬‬
‫مانع شدن تأسیسات بر روی مناظر طبيعی‬
‫تسهيالت ضعيف ساختمانی و چشم اندازها‪.‬‬
‫• ـ مشكالت دفع مواد زائد‪:‬‬
‫• ريختن زباله در نواحی گردشگری مشكلی رايج است كه بدليل تعداد‬
‫زياد افراد استفاده كننده از ناحيه و انواع مختلف فعاليتهايی مثل‬
‫پيك نيك رفتن بوجود می آيد و نیز زباله های جامد هتلها و مكانهايی كه‬
‫هم زباله توليد می كنند و هم مشكالت سالمت محيطی را از نظر‬
‫جانوران موذی‪ ،‬بيماريها و آلودگی و ايجاد مناظر ناخوشايند بوجود می‬
‫آورند‪.‬‬
‫• ـ زيانهای اكولوژيكی‪:‬‬
‫• انواع مختلف مشكالت ناش ی از استفاده و توسعه كنترل نشده گردشگری و‬
‫استفاده بيش از حد محيط زيست طبيعی حساس و آسيب پذير توسط‬
‫گردشگران‪ ،‬می تواند خسارت اكولوژيكی به بار آورد‪.‬‬
‫• برای مثال از بین بردن رشد گياهان در پاركها و نواحی حفاظت شده‬
‫توسط برخی از گردشگران كه از ميان آنها گذر می كنند و خاك‬
‫اطراف پوشش گياهی را فشرده می سازند‪ ،‬قطع درختان توسط‬
‫گردشگران برای استفاده سوخت آتش چادرها و فرسايش ناش ی از‬
‫استفاده بيش از حد از محيط برای گردش كردن و درست كردن‬
‫جاده و ردپا در نواحی پرشيب دامنه ها‪.‬‬
‫• محيط زيست ساحلی ودريايی در برابر استفاده شديد و نامناسب‪ ،‬بسیار‬
‫آسيب پذيرند‪.‬‬
‫• از بین رفتن حيات دريايی توسط گردشگران يا توسط اهالی بومی برای فروش‬
‫به گردشگران‪ ،‬از بین رفتن صخره ها و تپه های مرجانی و… اين مناطق را‬
‫تهی مي نمايد‪.‬‬
‫• شكسته شدن مرجانها توسط قايقها و كشتيها می تواند مشكالت بزرگی را‬
‫بوجود بياورد و نیز از بین رفتن مرجانها توسط رسوبات و آلوده كننده هايی كه‬
‫از يك توسعه نا مطمئن ناش ی شده اند‪ ،‬چه به صنعت گردشگری مربوط‬
‫باشد چه نباشد‪ ،‬می تواند مشكالتی را در اين مناطق ايجاد نمايد‪.‬‬
‫•‬
‫• طراحی و مكانيابی نامناسب اسكله ها‪ ،‬موج شكن ها و ساختارهايی‬
‫مشابه در آبهای ساحلی‪ ،‬مراحل تشكيل سواحل محلی را دستخوش‬
‫تغيیر قرار داده و بسوی فرسايش و عقب نشينی هدايت مي كند‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫ـ حوادث زيست محيطی‪:‬‬
‫طرح های ضعيف كاربری اراض ی و طراحی های مهندس ی تسهيالت‬
‫گردشگری همانند انواع ديگر توسعه می تواند موجب فرسايش‪ ،‬زمین‬
‫لغزش‪ ،‬سيالب وساير مشكالت گردد‪.‬‬
‫در جزاير اقيانوس آرام نمونه های چندی از هتلهايی وجود دارد كه نزديك‬
‫به خط ساحلی ساخته شده اند و با فرسايش از بین رفته و يا توسط‬
‫امواج بزرگ طوفان خسارت ديده اند‪.‬‬
‫در غالب موارد‪ ،‬طراحی خوب از خسارتهای ناش ی از حوادث محيطی‬
‫جلوگیری نمی كند؛ اما گستره آن را تا حد زيادی كاهش می دهد‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫ـ خسارت به مكانهای تاريخی و باستانی‪:‬‬
‫ً‬
‫استفاده بيش از حد و نامطلوب موجب فرسايش و نهايتا تخريب‬
‫اين مكانها می گردد‪.‬‬
‫بازدید مکرر گردشگران از آثار و ابنیه تاریخی و آلودگی ناش ی از دود‬
‫خودروها در اطراف این بناها‪ ،‬موجب کثیف شدن و تخریب آن ها‬
‫می شود‪.‬‬
‫در بعض ی موارد تماس دستها با اشیای بناهای تاریخی و باال رفتن‬
‫جمعیت انبوه از پله ها به آن ها آسیب می رساند‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫ـ مشكالت كاربری اراض ی‪:‬‬
‫اگر توسعه مطلوب با توجه به اصول بر نامه ريزی درست كاربری اراض ی‬
‫صورت نگیرد‪ ،‬توسعه گردشگری می تواند موجبات بروز مشكل در كاربری‬
‫اراض ی گردد‪.‬‬
‫تسهيالت توريستی ممكن است زمينی را به خود اختصاص دهد كه برای‬
‫ساير كاربري ها مثل كشاورزی‪ ،‬پاركها و‪...‬مناسب تر باشد يا اينكه تحت‬
‫كنترل حفاظتی دقيق قرار گیرد‪.‬‬
‫تسهيالت و امكانات ممكن است شكلی نواری يا توسعه ای تجاری ـ خطی‬
‫داشته باشد كه برای نگهداری زير ساختها كافی نیست و شرايط ازدحام‬
‫خطرناكی را ايجاد كرده و منظره ای ناخوشايند پدید می آورد‪.‬‬
‫• توسعه خانه ها به منظور گذراندن تعطيالت‪ ،‬مشكالت گسترش عرض ی‬
‫شهر را بوجود می آورد‪.‬‬
‫ً‬
‫• هتلهايی كه احيانا نزديك به ساحل يا ساير جاذبه ها ساخته شده اند‬
‫در معرض خطر بيشتری قرار دارند‪.‬‬
‫• بدون كاربری اراض ی يكپارچه و طراحی زير بنايی‪ ،‬ممكن است تأسيسات‬
‫بيش از حد ايجاد بار نموده و بسوی تراكم و ازدحام و ذخاير آبی و‬
‫سيستمهای دفع فاضالب نا كافی رهنمون شوند‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫از ديگر اثرات منفي مي توان به موارد زير اشاره كرد‪:‬‬
‫فرسايش خاك‬
‫رانش زمین‬
‫تغيیرات خط ساحلی‬
‫آسيب به آبسنگ های مرجانی‬
‫نابودی زيستگاههای ساحلی‬
‫خشك شدگی يا آلودگی آبهای زيرزمينی‬
‫فشار بر روی منابع آب و انرژی‬
‫معابر عمومی ساحلی و دسترس ی به كنار دريا و كاربری‬
‫به خطر افتادن بهداشت و سالمتی ناش ی از شبكه های ناكافی دفع زباله‬
‫و فاضالب‪.‬‬
‫جدول ‪ : 1‬اثرات منفی طرح احداث نیروگاه زمین گرمائی مشکین شهر در مرحله اکتشاف‬
‫زمان اثر‬
‫فعالیت های عمده‬
‫اثرا ت منفی‬
‫کوتاه مدت‬
‫مطالعات مقدماتی و تکمیلی زمين شناس ی‬
‫شناسائی کلی محدوده مورد مطالعه‬‫تهیه نقشه های زمين شناس ی‬‫تهیه نقشه های توپوگرافی‪،‬هیدرولوژی ‪،‬تکتونیکی‬‫‪،‬هیدروژئولوژی‪،‬چینه شناس ی‬
‫‪ -‬تهیه نقشه های مظاهر زمين گرمائی‬
‫فشردگی خاک ‪،‬افزایش تردد وسایل نقلیه‪،‬افزایش فشار بر‬‫روی سهستم حمل و نقل منطقه ای‬
‫ایجاد شرایط روانی نامناسب برای باشندگان محلی‬‫‪-‬به هم خوردن نظم و تعادل بیولوژیک در میکروکلیماها‬
‫کوتاه مدت‬
‫مطالعات ژئوشیمیائی‬
‫شناسائی و تهیه نقشه های آب سر و گرم منطقه‬‫ نمونه برداری آب سر و گرم منطقه‬‫نمونه برداری از مناطق دگر سانی و تهیه نقشه‬‫مناطق دگرسان شده‬
‫فشردگی خاک ‪،‬افزایش تردد وسایل نقلیه‪،‬افزایش فشار بر‬‫روی سهستم حمل و نقل منطقه ای‬
‫ایجاد شرایط روانی نامناسب برای باشندگان محلی‬‫به هم خوردن نظم و تعادل بیولوژیک در میکروکلیماها‬‫‪،‬احتمال پاشیدن اسید و مواد آزمایشگاهی در زمان های‬
‫نمونه برداری ‪،‬پسماندهای آزمایشگاهی‬
‫کوتاه مدت‬
‫مطالعات ژئوفيزیکی‬
‫انجام عملیات مقاومت سنجی به روش الکتریکی‬‫انجام مطالعات مگنوالکتریکی در منطقه‬‫ارزیابی مقدماتی مخزن و تعیين محل حفر چاههای‬‫اکتشافی‬
‫فشردگی خاک ‪،‬افزایش تردد وسایل نقلیه‪،‬افزایش فشار بر‬‫روی سهستم حمل و نقل منطقه ای‬
‫ایجاد شرایط روانی نامناسب برای باشندگان محلی‬‫به هم خوردن نظم و تعادل بیولوژیک در میکروکلیماها‪ ،‬اثرات‬‫منفی برق گرفتگی در موجودات زیر زمینی‪،‬احتمال برق گرفتگی‬
‫باشندگان وکارکنان پروژه‬
‫جدول ‪:2‬اثرات منفی طرح احداث نیروگاه زمین گرمائی مشکین شهر در مرحله حفاری و ساخت وساز‬
‫اثرا ت منفی‬
‫نوع اثر‬
‫فعالیت های عمده‬
‫کوتاه مدت و‬
‫میان مدت‬
‫ساخت جاده های دسترس ی‬‫ساخت سکوهای حفاری‬‫ساخت ساختمان های اداری‬‫ خطوط انتقال آب و خطوط‬‫انتقال نيرو و ارتباطات‬
‫تصرف زمين ها‪ ،‬جابجائی زیستگاه های انسانی(عشایری)‪ ،‬تغیير در‬
‫شکل زمين‪،‬فرسایش خاک‪،،‬به هم خوردگی نظم و تعادل بیولوزیک در‬
‫میکروکلیماها‪،‬افزایش سر وصدا و پسامند‪،‬تخریب مناظر‪،‬آلودگی‬
‫خاک‪،‬آلودگی آب‪،‬افزایش گرد و غبار‪،‬از بين رفتن الیه آلی‬
‫خاک‪،‬جابجائی خاک با حجم باال(خاکپرداری و خاکریزی)‪،‬منظره‬
‫بد‪،‬ایجاد موانع و سد در مسير حرکت طبیعی جانوران و‬
‫ساکنان‪،‬تخریب پوشش گیاهی ‪،‬کاهش آب مصرفی کشاورزی در اثر‬
‫برداشت از رودخانه‪،‬پسماند و نخاله های ساختمانی‪،‬زباله های خانگی‬
‫و مصرفی‪،‬افزایش آالینده هایس هوا‪،‬دسترس ی به منابع طبیعی ‪،‬ازبين‬
‫رفتن زمين های کشاورزی و کاهش سطح زیر کشت‬
‫کوتاه مدت‬
‫‪-‬حفاری و آزمایش چاه‬
‫افزایش سر و صدا ‪،‬تخریب مناظر‪،‬آلودگی خاک‪،‬کاهش آب مصرفی‬
‫کشاورزی در اثر برداشت از رودخانه‪،‬آلودگی آب های سطحی و‬
‫زیرزمینی‪،‬دپوی کانال های حفاری و نشر مواد سمی گل حفاری‪،‬انتشار‬
‫آالینده های هوا(سولفید هیدروژن‪،‬دی اکسید کربن و‪)...‬از بخار‬
‫خروجی چاه در حين آزمایش‪،‬دفع حجم زیاد آب و سیاالت زمين گرمائی‬
‫در آبراهه های سطحی و رودخانه‪،‬مهاجرت حیات وحش در هنگام‬
‫آزمایش چاه و حفاری‬
‫جدول ‪:3‬اثرات منفی طرح احداث نیروگاه زمین گرمائی مشکین شهر در مرحله بهره برداری‬
‫اثرا ت منفی‬
‫نوع اثر‬
‫فعالیت های عمده‬
‫بلند مدت‬
‫بهره برداری‪-‬نگهداری و تولید برق افزایش سر و صدا –آلودگی‬
‫خاک‪-‬آلودگی آب های سطحی و‬
‫زیر زمینی‪-‬تخریب پوشش های‬
‫گیاهی و جانوری‪-‬افزایش االینده‬
‫های هوا‬
‫اثرات زیست محیطی دفع نخاله های ساختمانی و راه کار بهبود‬
‫شرایط‬
‫در حال حاضر مهم ترین جنبه زیست محیطی مرتبط با دفع نخاله های ساختمانی و‬
‫زائدات سنگبری می تواند از بین رفتن پوشش گیاهی طبیعی در محل های دفع ‪،‬تغییر‬
‫توپوگرافی محل‪،‬آلودگی آبهای زیر زمینی و مهم تر از همه بحث چشم انداز و جنبه های‬
‫زیست شناختی می باشد‪.‬‬
‫• از زائدات سنگبريها در کارخانجات سنگ کوبی به منظور تهیه پودر سنگ ‪ ،‬موزائیک‪،‬‬
‫خاک سنگ‪ ،‬سنگ نمره موزائیک‪ ،‬شن و ماسه و سنگ مصنوعی استفاده شود‪.‬‬
‫• جایگزینی استفاده از زائدات سنگبريها در تولید شن و ماسه به جای استفاده از‬
‫معادن شن وماسه‬
‫• همیاری دستگاه های پر توان در جهت کمک به تشکیل بازیافت زائدات سنگبريها‬
‫• در کل کاربرد و اعمال مدیریت درست زیست محیطی در مکان های سنگبری ها و تل‬
‫انبار نخاله های آن توصیه می گردد‪.‬‬
‫الزم است که به منظور پرهیز از تخریب چشم انداز‪:‬‬
‫• نخست حریم محل های دفع به دور از جاده ها و زیستگاه های انسانی باشد‪ .‬حداقل‬
‫‪ 100‬متر از جاده در نظر گرفته شود ‪.‬‬
‫• دوم اینکه حاشیه مشرف به جاده مکان های دفع درخت کاری شود تا جنبه های‬
‫زیبا شناختی حفظ شود‪.‬‬
‫یاد آوری می شود‪ ،‬بر اساس قانون مدیریت پسماند ‪،‬نحوه دفع و مدیریت پسماند های‬
‫عادی(نخاله و ضایعات سنگبريها‪،‬جز پسماند عادی می باشد)در محدوده شهرها ‪،‬به‬
‫عهده شهرداريها و در محدوده بخشها ‪،‬به عهده بخشداريها و دهداريها می باشدو اداره‬
‫کل حفاظت محیط زیست وظیفه نظارت بر حسن اجرای قانون را دارد‪.‬‬
‫پيامدهاي زيست محيطي سدها‬
‫• براي بسياري از نويسندگان‪ ،‬رهبران‪ ،‬مهندسان‪ ،‬كارمندان‪ ،‬مليگرايان و‬
‫انقالبيون شش دهه گذشته‪ ،‬سدهاي بزرگ نمادهاي غرور ملي و‬
‫استيالي نبوغ انساني بر طبيعت‪ ،‬تامین كننده برق‪ ،‬آب و غذا‪،‬‬
‫مهاركننده سيالبها‪ ،‬آبادكننده بيابانها‪ ،‬و تضمین كننده استقالل ملي‬
‫بودهاند‪.‬‬
‫•‬
‫• از اينرو ساخت سدهاي بزرگ كه شمار آنها در نيمه اول قرن ‪20‬‬
‫بيش از ‪ 5000‬نبود در نخستین دهه قرن ‪ 21‬و در طول كمتر از ‪60‬‬
‫سال به ‪ 52000‬سد بزرگ رسيد‪.‬‬
‫• بزرگترين سد ساز جهان‪ ،‬كشور چین با بيش از ‪ 19000‬سد بزرگ‬
‫است كه به جز ‪ 8‬تاي آنها بقيه پس از انقالب ‪ 1949‬ساخته شدهاند‪.‬‬
‫• پس از چین امريكا با ‪ 5500‬سد بزرگ و سپس شوروي سابق و هند‬
‫قرار ميگیرند‪ .‬باين ترتيب كشورهاي مختلف جهان رودهاي خود را با‬
‫زنجیرهاي از سدهاي بزرگ و كوچك به اسارت كشيدند‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫پيامدهاي اصلي زيست محيطي سدها عبارتنداز‪:‬‬
‫الف)تغيير در باالدست رودخانه تا مخزن‬
‫‪)1‬تغيیر در ريختشناس ي رودخانه‪ ،‬بستر‪ ،‬وكنارهها از بابت افزايش‬
‫حجم آب و نیز رسوبگذاري‬
‫‪ )2‬تغيیر در كيفيت آب در اثر يكجا ماندن و خوراكوري‬
‫‪ eutrophication‬آب مخزن‬
‫‪)3‬كاهش تنوع زيستي در باالدست رودخانه از بابت حضور درياچه‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫ب) تغيير در محل مخزن و درياچه‬
‫‪ )1‬از ميان رفتن و حذف اراض ي زراعي و باغي و جنگلها و مراتع و‬
‫تپههاي مشرف به رودخانه و درههاي اطراف در اثر زيرآب رفتن و‬
‫تبديل به درياچه شدن‬
‫‪ )2‬از ميان رفتن نقاط مسكوني و روستاها در درهها و تپههاي‬
‫مشرف به رودخانه‬
‫‪ )3‬جابجايي و آواره شدن مردم و ساكنان منطقه درياچه‬
‫‪ )4‬زيرآب رفتن نقاط تاريخي و میراث فرهنگي‬
‫‪ )5‬به زيرآب رفتن میراث ديداري و زيباييهاي طبيعي‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫پ) تغيير در پائيندست رودخانه‬
‫ّ‬
‫‪)1‬تغيیر در میزان جريان‪ ،‬توزيع زماني جريان‪ ،‬و نوسانات طبيعي جريان آب‬
‫‪)2‬تغيیر در ريختشناس ي رودخانه از بابت كاهش جريان‬
‫‪)3‬تغيیر در كيفيت آب رودخانه در پائین دست‬
‫‪)4‬كاهش تنوع زيستي در ساحل پائیندست و سيالبدشت‪ .‬از ميان رفتن‬
‫دلتاي نيل‪ ،‬عقب نشيني ‪ 6‬كيلومتري خشكي(ساالنه ‪ 240‬متر) و از ميان رفتن‬
‫روستاهاي ساحلي از اثرات احداث سد آسوان روي نيل است‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫لرزهخيزي ‪ -‬برآوردميشود كه مخزنسدها درسراسر دنيا رويهم ‪ 10‬هزار‬
‫كيلومتر مكعب ظرفيت ذخیره دارند كه پنج برابر حجم آب همه‬
‫رودخانههاي جهان است‪.‬‬
‫در سراسر دنيا ‪ 400‬هزار كيلومتر مربع از بهترين اراض ي‪ ،‬مهمترين و‬
‫متنوعترين زيستگاههاي رودخانهاي و سيالبدشتي در زير درياچه سدها‬
‫مدفون شده است‪.‬‬
‫وزن اين درياچهها به اندازهاي زياد است كه ميتواند سبب زمینلرزه‬
‫شود‪.‬‬
‫تغيیر توزيع وزن پوسته خاك به سبب سدها ميتواند روي شتاب‬
‫چرخش‪ ،‬و زاويه تيلت محور زمین‪ ،‬و شكل ميدان گرانش ي كره زمین اثر‬
‫داشته باشد‪.‬‬
‫• تبخير و شوري آب ‪ -‬میزان تبخیر آب از سطح درياچه سدها بسيار‬
‫زيادتر از رودخانه است درنتيجه آب پشت سدها بسرعت‬
‫شورميشود‪.‬‬
‫• سد هوور و ساير سدهاي روي رودخانه كلرادو ساالنه يك سوم‬
‫آورد اين رودخانه را تبخیر ميكنند در نتيجه شوري آب كلرادو منجر‬
‫به كاهش شديد بازدهي محصول و اعتراض كشاورزان در مكزيكالي‬
‫شد‪.‬‬
‫• انقراض نسل ماهيهاي رودخانهاي و مهاجر– ساخت سدها سبب از ميان‬
‫رفتن نسل ماهيهاي مهاجر مانند ماهي آزاد و ماهي قزلآال در بسياري از نقاط‬
‫دنيا شده است‪.‬‬
‫• ساخت سدها روي كلمبيا شمار ماهيهاي آزاد و قزلآالي اين رودخانه را از ‪-16‬‬
‫‪ 10‬ميليون قطعه در قرن نوزدهم به تنها ‪ 1.5‬ميليون قطعه رسانده است كه‬
‫البته سه‪-‬چهارم آنها نیز پرورش ي و حاصل تخمريزگاههاي مصنوعي هستند تا‬
‫پرورش طبيعي‪.‬‬
‫•‬
‫• سدها مسیر طبيعي ماهيهاي مهاجر را ميبندند(ماهيهايي كه در دريا‬
‫زندگي ميكنند اما براي تخم گذاري حتما بايد به رودخانههاي آب‬
‫شیرين بازگردند و بچهماهيها پس از طي دوران مشخص ي از زندگي‬
‫خود در آب شیرين رودخانه‪ ،‬به دريا باز ميگردند و يا بهعكس)‪.‬‬
‫• ساختن پلكانهاي ماهيرو يا ساير پيشبينيهاي سازهاي در زمان‬
‫ساخت سد نیز نتوانسته است از اين مصيبت جلوگیري كند‪.‬‬
‫• پيامدهاي هيدرولوژيكي‪ -‬سدهايي كه براي انحراف آب براي آبياري برروي آمودريا‬
‫و سیردريا (سيحون و جيحون) زده شد فاجعه آرال را آفريد و بزرگترين درياچه و‬
‫پيكره آب شیرين جهان را از وسعت ‪ 64500‬كيلومترمربع به تنها ‪30000‬‬
‫كيلومترمربع رساند و آب آن را از آب اقيانوسها شورتر كرد‪.‬‬
‫•‬
‫• شيالت درخشان آرال كه زندگي ‪ 60‬هزار نفر را تامین ميكردسقوط‬
‫كرد و ‪ 20‬گونه از ‪ 24‬گونه ماهيهاي آن ناپديد شدند‪ .‬از ‪ 319‬گونه‬
‫پرنده بومي اين منطقه تنها ‪ 168‬گونه باقيماند و با مرگ جنگلهاي‬
‫دلتايي آن‪ ،‬تنها ‪ 30‬گونه از ‪ 70‬گونه پستانداران بومي آن‬
‫باقيماندند‪.‬‬
‫•‬
‫• بستر خشكيده و نمكپوش درياچه اينك به نام صحراي آكوم ناميده‬
‫ميشود‪ .‬غبار پراز فلزات سنگین ناش ي از كودهاي شيميايي و‬
‫حشرهكشهاي بكار برده شده در باالدست با وزش باد تا آالسكا هم‬
‫رفته است‪.‬‬
‫• جمهوري كاراكالپاكيا كه بخش جنوبي درياچه آرال را دربر ميگیرد باالترين نرخ‬
‫مرگ و میر كودك و مادر در ميان جمهوريهاي شوروي سابق را داراست و شيوع‬
‫انواع بيماريهاي عفوني‪ ،‬هپاتيت‪ ،‬بيماريهاي كليوي‪ ،‬و معدهدردهاي مزمن تا ‪60‬‬
‫برابر در اين جمهوري افزايش يافت‪ 70 .‬درصد از جمعيت بازمانده در شهر داراي‬
‫شرايط پيش سرطاني هستند‪.‬‬
‫• اميد زندگي در ميناك از ‪ 64‬سال در ‪ 1987‬به ‪ 57‬سال در ‪ 1991‬رسيد‪.‬‬
‫•‬
‫• بيش از ‪ 80‬درصد زنان از كمخوني رنج ميبرند و ‪ 12‬جور حشرهكش‬
‫در شیر مادران پيدا شده است‪.‬‬
‫• وزارت مديريت آب شوروي سابق ميخواست سطح پنبهكاريهاي‬
‫آسياي مركزي را افزايش دهد اما مرگ و نابودي را براي آرال و‬
‫جوامع انساني و جانوري و گياهي وابسته به آن به ارمغان آورد‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫نابودي شيالت دهانهها و دلتاها –‬
‫سدهابه شيالت تجاري درياهاي سياه و آزوف و خزر همان آسيبي را زدند كه‬
‫به درياچه آرال وارد شد‪.‬‬
‫با كاهش ‪ 70‬درصدي آب ورودي رود ولگا به درياي خزر‪ ،‬و به نيم رسيدن‬
‫ورودي رودهاي دنييستر و دنييپر و دن به درياي سياه و درياي آزوف‪ ،‬شوري‬
‫دهانههاي اين رودها تا ‪ 4‬برابر و شوري دلتاهاي آنها تا ‪ 10‬برابر افزايش‬
‫يافت‪.‬‬
‫بنابراين شيالت پررونق اين درياها هم اينك ‪ 90 - 98‬درصد كاهش يافته‬
‫است‪.‬‬
‫صيد خاويار در درياي خزر تنها ‪ 1‬يا ‪ 2‬درصد میزان صيد پيشین آن است و‬
‫در درياي سياه و درياي آزوف به كلي ريشهكن شده است‪.‬‬
‫پيامدهاي انساني سدها‬
‫• سدزدگان‪ :‬در شش دهه گذشته سدسازي دهها ميليون نفر از مردم فقیر و قاقد‬
‫قدرت سياس ي را که بخش بزرگي از آنها مردم بومي و اقليتهاي قومي بودند‪ ،‬از‬
‫خانه و کاشانه و زمينهايشان بیرون رانده است آنهم به بهانه توسعه و عدالت و‬
‫فقرزدايي‪ .‬هند و چین بيشترين آمار مردم جابجا شده به خاطر ساخت سدها را‬
‫داشته اند‪.‬‬
‫• سدزدگان غالبا و تقريبا در همه جا به زور رانده ميشوند و کمترين حس همدردي‬
‫و جبران مافات از سوي پيمانکاران سدساز از سويي و دستگاه اجرايي دولتي از سوي‬
‫ديگر نسبت به آنان وجود نداشته است‪ .‬و تاريخ سدسازي قرن بيستم کشتار و‬
‫نابودي روستاهاي سدزده مقاومت کننده در برابر اشغال اراض ي شان با درياچه‬
‫يک سد را يدک ميکشد‪.‬‬
‫• غالبا در برآوردهاي اوليه و مطالعات سدها میزان سدزدگان بسيار کم برآورد‬
‫ميشود و در دوره ساخت ارقام واقعي رو ميشود‪.‬‬
‫• تخليه مخزن سد چيکزوي ‪Chixoy‬در ‪ 1982‬با قتل عام سرخپوستان مايا‬
‫آچي روستاي ريونگرو گواتماال از سوي نیروهاي مسلح و ارتش به انجام رسيد‪.‬‬
‫• اين جنايت نقض صريح حقوق بشر بشمار میرود اما شايد سرنوشت سايريني‬
‫که با بي عدالتي تمام نه تنها خانه که زمينهايشان را نیز از دست ميدهند و با‬
‫دريافت مبلغي ناچیز به حاشيه شهرهاي اطراف رانده ميشوند چندان هم بهتر‬
‫نباشد‪.‬‬
‫• اين افراد از توليد کندگان ارزشمند کشاورزي به حاشيه نشينان بي ارزش ي بدل‬
‫ميشوند که فقر سياه‪ ،‬مشاغل سياه و حتي اعتياد و فحشاء سرنوشت تقريبا‬
‫محتوم بخش بزرگي از آنان بوده است‪ .‬آنان همه ارزش اجتماعي خود را ازدست‬
‫ميدهند‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫در مخزن سد سري سيالم در ايالت آندراپرداش هند صد هزار نفر‬
‫زندگي ميکردند و در جريان آنچه که دولت آن را عمليات انهدام ناميد‬
‫با بیرحمي از خانه و کاشانه خود بیرون افکنده شدند‪.‬‬
‫بررس ي بعدي زندگي آنان نشان داد که درآمد آنها تا بيش از ‪80‬‬
‫درصد کاهش يافت که از دست رفتن زمین کشاورزي مهمترين عامل‬
‫آن بود‪.‬‬
‫میزان خسارت پرداخت شده تنها يک پنجم ارزش و قيمت زمينهاي‬
‫کشاورزان بود‪.‬‬
‫بانک جهاني آمار سدزدگان تنها مربوط به چین را براساس آمار دولتي‬
‫اين کشور ‪ 10.2‬ميليون نفر اعالم کرده است‪.‬‬
‫• بيماري شيستوزومياسيس ‪ Schistosomiasis‬در ‪1947‬‬
‫نزديک به ‪ 114‬ميليون نفر را مبتال کرده يود‪.‬‬
‫• در ‪ 1980‬علیرغم پيشرفتهاي چشمگیر پزشکي و کشف داروهاي‬
‫بسيار موثر براي آن اين رقم به ‪ 200‬ميليون نفر رسيد که ناش ي از‬
‫ساخت مخازن و درياچههاي سدها و توسعه شبکههاي آبياري بوده‬
‫است که محل مناسب براي رشد و نمو نرم تنان گونههاي بولينوس‬
‫‪ Bulinus‬و بيومفاالريا ‪ Biomphalaris‬را بشدت گسترش داده‬
‫اند‪.‬‬
‫• ماالريا‪ -‬پس از ساخت ‪ 5‬سد ماهاولي در سريالنکا‪ ،‬کم شدن جريان آب‬
‫رودخانه در پائین دست سدها استخرهايي از آب راکد در بستر رودخانه برجا‬
‫گذاشت که زيستگاههاي آنوفل کولیسیفاسیس و تخم ريزگاههاي آن را‬
‫افزايش داد و در ‪ 1986-87‬به طغيان بي سابقه ماالريا و همه گیر شدن بيماري‬
‫براي نخشتین بار در ماهاولي انجاميد‪.‬‬
‫• در ‪ 1989‬در منطقه پیرامون سد ايتاي پو ‪ Itay po‬برزيل ماالريا شيوع يافت‬
‫در حاليکه تا پيش از آن در جنوب برزيل اين بيماري ريشه کن شده بود و در‬
‫سرتاسر رودخانه پارانا ‪ parana‬به سطح بسيار پائيني رسيده بود‪.‬‬
‫• تب زرد دره ريفت در ‪ 1977‬در نزديکي سد آسوان مصر شيوع يافت و نیز در‬
‫پي پر شدن مخزن سد داياما ‪ Daiama‬در موريتاني د راين منطقه نیز شايع‬
‫شد‪.‬‬
‫• فيالرياسيس لنفاوي ‪ lymphatic filariasis‬نیز که مولد آن‬
‫کرمهاي انگلي هستند که بوسيله گونههاي مختلف پشه سرايت‬
‫ميکنند‪ .‬دست و پاهاي مبتاليان به اين بيماري آماس ميکند و به‬
‫اندامهاي غول آسايي تبديل ميشود‪.‬‬
‫• در اواسط دهه ‪ ،1970‬بيش از ‪ 40‬درصد از جمعيت مناطق آبياري‬
‫شده بورکينافاسو به اين بيماري مبتال شدند چون مخزن سدها‬
‫سبب توسعه و تکثیر پشههاي ناقل فيالرياسيس لنفاوي شده بود‪.‬‬
‫• انسفاليستيس ژاپني ‪ Japanese encephalistis‬بيماري‬
‫خطرناک ديگري است که با طرحهاي توسعه منابع آب در آسيا‬
‫بسيار مرتبط بوده است‪.‬‬
‫• تب زرد‪ ،‬تب استخوان شکن‪ ،‬و لشمانياسيس بيماريهاي‬
‫خطرناک ديگري هستند که با توسعه سدها افزايش يافته اند‪.‬‬
‫• همچنین بيماري خطرناک اونکوسرسياسيس‬
‫‪onchocerciasis‬يا کوري رودخانه که ‪ 7‬سال پس از ساخت‬
‫طرح آبياري برنج در بورکينافاسو همه افراد منطقه را ميتال ساخت‬
‫و نيمي از مردم باالي ‪ 40‬سال منطقه کور شدند در حاليکه تا پيش‬
‫از آن اين بيماري در اين دره بسيار نادر بود‪.‬‬
‫مشکالت فني سدها‬
‫• ساخت و ساز گرايي در بخش سدسازي به اين دليل است که غالبا‬
‫هيچ هزينه و خسارتي بابت اجراي بد و ضعيف پرداخت نميشود‪.‬‬
‫سدها علیرغم کمبود دادههاي پايه زمین شناس ي‪ ،‬هيدرولوژي‪ ،‬و‬
‫رسوب به اجرا ميروند و البته در جاهايي که دادههاي پايه وجود‬
‫داشته باشند يافتههاي نامطلوب و ناخواسته يا ناديده گرفته‬
‫ميشوند و يا کمرنگ ميشوند تا جلوي ساخت و اجراي سد گرفته‬
‫نشود‪.‬‬
‫• بررس يهاي زمين شناس ي ساختگاه هزينه بر و زمان بر است از اين رو کمتر‬
‫دستگاه دولتي مجري سد و نیز کمتر پيمانکار و حتي مشاوري به آن اهميت‬
‫ميدهند‪.‬‬
‫• سد تيتون با بلنداي ‪ 90‬متر بر روي رودخانه آيداهو و از سوي اداره اصالح‬
‫اراض ي آمريکا در ‪ 1975‬به پايان رسيد و در آغاز ژوئن ‪ 1976‬به سبب نشت‬
‫آب از تکيه گاه شمالي شکست و سه شهر کوچک پائین دست خود با ‪12000‬‬
‫نفر سکنه را ويران کرد‪.‬‬
‫• مشکالت زمين شناختي همواره زمان ساخت سدها را بسيار طوالني تر و‬
‫پرهزينه تر و از سوي ديگر ايمني آنها را بسيار ناپايدارتر کرده اند اما ساخت و‬
‫ساز عجول تر از آن است که به اين گونه مسائل بها دهد‪.‬‬
‫• مشکالت هيدرولوژيکي‪ -‬ساخت و ساز سدها نه تنها با خست و‬
‫سهل انگاري در زمينه مطالعات زمین شناس ي توام بوده و هست‬
‫بلکه غالبا برپايه دادههاي ناکافي هيدرولوژيکي راه اندازي ميشود‪.‬‬
‫• بنابراين نبود آب کافي براي چرخاندن توربینها و يا سوار شدن بر‬
‫کانال انتقال به گردن خشکسالي و نیز زياد شدن آب و خطر شکستن‬
‫سد به گردن سيل گذاشته ميشود‪.‬‬
‫• مشکل رسوب ‪ -‬هر سال ‪ 50‬ميليارد مترمکعب رسوب (ا درصد ظرفيت ذخیره‬
‫مخازن جهان) در پشت سدهاي دنيا جمع ميشود‪.‬‬
‫• سد سان منشيا روي رود زرد سه سال پس از آبگیري ‪ 50‬ميليارد تن رسوب در‬
‫پشت خود ذخیره کرد‪ .‬اين سد ‪ 66000‬هکتار از حاصلخیزترين زمینهاي‬
‫کشاورزي جهان را زير آب برد و ‪ 410‬هزار نفر انسان را بي جاو مکان و بي زمین و‬
‫آواره کرد تا با ‪ 40‬درصد ظرفيت اشغال شده با رسوب‪ ،‬ساالنه تنها ‪ 250‬مگاوات‬
‫برق توليد کند!!‬
‫• سد کوله خاني در نپال ‪ 12‬سال پس از ساخت تا ‪ 0.9‬ظرفيت پر از رسوب شد و‬
‫بهره برداري از اين سد ‪ 114‬متري که عمر ‪ 100‬ساله براي آن پيش بيني شده بود‬
‫شد به پايان رسيد‪.‬‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫لرزه خيزي ناش ي از مخزن – امروزه رابطه ميان لرزشهاي زمین و‬
‫مخزن سدها در بيش از ‪ 70‬سد به ثبت رسيده است‪.‬‬
‫‪ 5‬زمین لرزه از ‪ 9‬زمین لرزه شبه جزيره هند در ‪ 1980‬به مخزن سدها‬
‫نسبت داده شده است‪.‬‬
‫سدهاي بلندتر از ‪ 100‬متر استعداد زيادي براي انگیزش زمین لرزه‬
‫دارند‪.‬‬
‫در واقع وزن آب درياچه بر ترکها و شکافههاي زمین در زير و کنار‬
‫مخزن فشار زيادي وارد ميکند که اين فشار آب سبب لغزنده شدن‬
‫گسلها ميشود‪ .‬گسلهايي که خود از کرنش زمین ساختي يا‬
‫‪ tectonic strain‬متاثر بوده اند اما اصطکاک سنگها تا آن‬
‫زمان از لغزش آنها جلوگیري ميکرده است‪.‬‬
‫• سد کوينا ‪ Koyna‬با ‪ 103‬متر بلندي با ايجاد زمین لرزه اي به بزرگي ‪6.3‬‬
‫ريشتر منطقه را لرزاند و روستاي کوينانانگار د رايالت ماهاراشترا را در ‪11‬‬
‫دسامبر ‪ 1967‬با خاک يکسان کرد‪.‬‬
‫• سد وايونت ‪ Vaiont‬ايتاليا با ‪ 261‬متر بلندي در ‪ 1960‬به پايان رسيد و‬
‫ازهمان آغاز پرشدن سد‪ ،‬لرزهها آغاز و به ثبت رسيدند‪ .‬در‪ 1963‬که ارتفاع سد‬
‫به ‪ 180‬متر رسيد ‪ 60‬لرزش به ثبت رسيد و در شب ‪ 9‬اکتبر جنبش زمین شهر‬
‫لونگارون با خاک يکسان شد و همه ساکنان آن کشته شدند‪.‬‬
‫• مردمي که در شهرها و روستاهاي نزديک به مخزن سدها زندگي‬
‫ميکنند همواره با خطر زمين لرزه ناش ي از سد روبرو هستند‪.‬‬
‫• شکست سدها در ايالت هنان چین در ‪ 1975‬به کشته شدن ‪230‬‬
‫هزار نفر انجاميد‪.‬‬
‫فوايد سدها‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫•‬
‫نيروگاههاي برقابي‪ -‬نیروگاههاي برقابي اوال از بابت درو بودن ساختگاه خود به‬
‫شهرها و مراکز و صنايع پرنياز به مصرف داراي محدوديت هستند‪.‬‬
‫سه پنجم نیروگاههاي جهان د رنقاطي قرار دارند که تقاضاي الکتريسيته کم يا‬
‫محدودي دارند‪.‬‬
‫نياز به کارشناسان و تجهیزات خارجي غالبا منافع کشورهاي در حال توسعه از‬
‫طرحهاي نیروگاهي برقابي را کاهش ميدهد‪.‬‬
‫ضريب بازدهي نیروگاه يا ‪ plant factor‬غالبا کمتر ازپيش بينيهاست‪ .‬ضريب‬
‫بازدهي نیروگاه در پيش بينيهاي سد ايتايپو ‪ 72‬درصد پيش بيني شده بود که عمال‬
‫در سالهاي ‪ 1993-94‬بيش از ‪ 58‬درصد نبود‪ .‬رقم مشابه براي سد آکوزومبو ‪ 70‬و‬
‫‪ 46‬در صد است‪.‬‬
‫• سدهاي مناطق گرمسیر بويژه از بابت خوراک ور شدن‬
‫‪ eutrphication‬سريع درياچه سد اثر زيادتري بر گرمايش‬
‫عمومي زمین دارند و ارجح است که تا استقرار کامل نیروگاههاي‬
‫خورشيدي و بادي که عاري از آلودگي محيط و گرم کردن زمین‬
‫هستند‪ ،‬از نیروگاههاي گاز سوز استفاده کنند‪.‬‬
‫• کنترل سيالب‪ -‬از ديگر فوايدي که به سدها نسبت داده ميشود کنترل‬
‫سيل است‪ .‬با آنکه رسته مهندس ي ارتش امريکا و يا اداره اصالح اراض ي‬
‫امريکا و يا سازمان دره تنس ي ميلياردها دالر براي ساخت سدها و‬
‫ديوارهها و خاکريزها هزينه کرده اند اما از ‪ 1937‬که نخستین قانون‬
‫فدرال کنترل سيالب تصويب شد‪ ،‬به قيمت ثابت خسارتهاي سيل در‬
‫اين کشور بيش از دو برابر شده است و شمار کشته شدگان تقريبا‬
‫ثابت مانده است‪.‬‬
‫• د رهند و ساير کشورهاي دنيا نیز کمابيش همین الگو تکرار شده است‪.‬‬
‫•‬
‫• مديريت سازه اي کنترل سيالب با ساخت سدهاو ديوارهها خسارت سيلهاي‬
‫عادي و معمولي را کاهش ميدهد اما بر خسارت سيلهاي بزرگ ميافزايد و‬
‫ظرفيت خسارت زني آن را چند برابر ميکند بويژه که سدها و ديوارهها يک‬
‫توهم ايمني ايجاد ميکنند که به عکس گذشته استقرار شهرها و نقاط‬
‫مسکوني در مسیر سيل را مجاز و ايمن وانمود ميکند بنابراين خطر بزرگتري‬
‫جان و مال افراد را تهديد خواهد کرد‪.‬‬
‫• امروزه ثابت شده است که مديريت غيرسازه اي کنترل سيالب بويژه با بهره‬
‫گیري از موازين آبخیزداري و سامانههاي هشدار سيل بسيار کارسازتر و ايمن تر‬
‫است‪..‬‬
‫• تامين آب آشاميدني – ديگر فايده نسبت داده شده به سدهاست که البته در کل‬
‫دنيا در ‪ 1990‬از کل منابع تامین تنها ‪ 7‬درصد آن براي مصارف شرب و شهري بوده‬
‫است‪ 24 .‬درصد براي صنايع‪ 65 ،‬درصد براي کشاورزي فرستاده شده است و ‪4‬‬
‫درصد آن نیز از مخزنها تبخیر شده است‪.‬‬
‫• حتي در کشور سدبندي شده امريکا نيمي از منابع شرب از آب زيرزميني تامین‬
‫ميشود‪ .‬در اروپا اين رقم ‪ 65‬در صد است‪.‬‬
‫•‬
‫• از ‪ 1‬ميليارد مردمي که بنابر سازمان بهداشت جهاني آب مناسب‬
‫آشاميدني در دسترس ندارند ‪ 855‬ميليون نفرشان در روستاهاي‬
‫پراکنده اي زندگي ميکنند که سدهاي بزرگ يا نميتوانند براي آنها‬
‫آب تامین کنند يا تامین آب براي آنها بسيار گران تمام ميشود‪.‬‬
‫تامین آب از چشمهها و چاهها و منابع زيرزمین محلي بهترين روش‬
‫آبرساني به اين روستاهاست‪.‬‬