Transcript Glærur um krabbameinslyf

VII. Krabbameinslyf
LHF 213
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
1
VII. Krabbameinslyf og lyf
notuð í krabbameinsmeðferð
1. Æxlishemjandi lyf (L 01)
2. Lyf með verkun á innkirtla (L 02)
3. Ónæmisörvandi lyf (L 03)
4. Lyf til ónæmisbælingar (L 04)
5. Uppsöluhemjandi lyf (A 04)
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
2
Almennt um krabbamein
o Krabbamein hefur sennilega fylgt lífríki jarðar
frá upphafi mannsins.
o Fyrstu heimilidir um krabbamein í mönnum
fengust við rannsóknir á meira en 5000 ára
gömlum egypskum múmíum.
o
Yngri heimildir eru frá því um 500 f.Kr. frá Inkum í
Perú.
o Grikkir gáfu fyrstir þessum sjúkdómi nafn og
kenndu við skeldýrið krabba, þ.e. karkinos.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
3
Almennt um krabbamein
o Krabbamein er samheiti yfir marga sjúkdóma sem einkennast af stjórnlausum og skaðlegum vexti fruma.
o Þessar frumur hafa glatað þeim eðlilega eiginleika að vinna
sitt verk af hendi og deyja síðan.
o Krabbameinsfrumur fara að vaxa inn í aðra vefi og hafa
einnig ríka tilhneigingu til að sá sér til annarra líffæra og
vaxa þar.
o
Þær geta því bæði skaðað það upphaflega líffæri sem þær uxu í, sem
og önnur líffæri sem þær sá sér til.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
4
Almennt um krabbmein
o Talað er um góðkynja krabbamein og illkynja.
o
Þegar um góðkynja krabbamein er að ræða, er vöxtur
krabbameinsins mjög hægur eða þá hann stöðvast.
o
Illkynja krabbamein vex hins vegar stjórnlaust inn í
önnur líffæri eða vefi.
o
Illkynja krabbamein getur þó verið staðbundið eða dreift sér
um líkamann sem meinvörp (ífarandi sjúkdómur).
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
5
Almennt um krabbmein
o Margir þættir koma við sögu í meingerð krabbameina.
o Eðlilegar frumur hafa í sér svokölluð “krabbameinsgen”,
þ.e. erfðavísa sem valda stjórnlausum vexti.
o Hinsvegar er venjulega “slökkt” á þessum erfðavísum.
o Ekki er vitað hvers vegna “kveikt” er á þessum erfðavísum í sumum frumum sem geta þannig breyst í
krabbameinsfrumur.
o Líklega koma margir þættir við sögu, bæði erfða- og
umhverfisþættir.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
6
Almennt um krabbmein
o Víða um heim er unnið ötullega að þróun nýrra aðferða í
baráttunni við krabbamein.
o Hundruð nýrra efnasambanda sem unnin hafa verið úr
náttúrunni eða smíðuð á rannsóknastofum munu á næstu
árum verða reynd á mönnum.
o Mörg þessara nýju lyfja munu ekki gagnast mönnum, en
á meðal þeirra leynast krabbameinslyf framtíðarinnar.
o Bjartsýnustu menn áætla að þegar erfðarannsóknir og
líftæknin fara að skila árangri, verði hægt að hafa stjórn á
um 90% krabbameina.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
7
Tíðni krabbameina
o Á Íslandi greinast nú á ári hverju um 1000 einstaklingar með
krabbamein.
o Um þriðjungur Íslendinga fær krabbamein einhvern tímann á
lífsleiðinni.
o
Fjórðungur Íslendinga mun deyja af völdum krabbameins.
o Framfarir í læknisfræði hafa nú orðið til þess að um
helmingur krabbameinssjúklinga læknast.
o
Í heildina er lítill munur á körlum og konum, en á aldrinum 15-54 ára
greinast mun fleiri konur en karlar. Frá 55-69 ára er nýgengi
krabbameins hjá kynjunum nokkuð jafnt, en á efri árum greinist
krabbamein hjá helmingi fleiri körlum en konum.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
8
Tíðni krabbameina
o Á síðastliðnum 40 árum hefur nýgengi krabbameina í
heild aukist en dánartíðni lækkað.
o Mestu breytingarnar felast í fækkun á nýgengi maga- og
leghálskrabbameins en aukningu á nýgengi krabbameins í
lungum, brjóstum, blöðruhálskritli og sortuæxla í húð.
o
Um 10% kvenna á Íslandi geta búist við því að fá brjóstakrabba.
o Frá 1977-1996 jókst nýgengi krabbameins hjá körlum um
10,2% og hjá konum um 11%.
o Spáð er ennþá meiri nýgengi krabbameina á næstu árum…
o
Spáð er 30% aukningar næstu 10 árin.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
9
Einkenni krabbameina
o Fyrstu einkenni krabbameins eru
yfirleitt staðbundin, t.d. blóð í
þvagi (ef nýrnakrabbamein).
o Þegar krabbameinið hefur hins
vegar dreift sér, koma almenn
einkenni í ljós; lystarleysi,
þyngdartap, þreyta, hiti, blóðleysi og húðkláði.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
10
Einkenni krabbameina
o Átta einkenni sem geta verið merki um krabbamein hjá
körlum (og konum að einhverju leyti):
o
Langvarandi óþægindi í munni og koki eða breyting á rödd (hæsi)
o
Þrálátur hósti (e.t.v. lungnakrabbamein)
o
Óþægindi frá maga eða ristli
o
Blóð í þvagi (e.t.v. krabbamein í þvagblöðru)
o
Erfiðleikar við þvaglát (e.t.v. blöðruhálskirtilskrabbamein)
o
Hnútur í eista / pung (e.t.v. krabbamein í eistum)
o
Einkennileg varta eða breyting á fæðingarbletti á líkamanum
o
Hnútar eða þykkildi á líkamanum (e.t.v. eitilfrumukrabbamein).
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
11
Einkenni krabbameina
o Algengustu krabbamein hjá konum eru í brjóstum,
lungum, ristli og eggjastokkum.
o Einkenni brjóstakrabbameins;
o
o
o
Hnútar í brjósti / holhönd. Útferð úr geirvörtu.
Breyting á stærð eða lögun brjósts.
Breyting á húðlit og áferð.
o Einkenni ristilkrabbameins;
o
o
o
o
Breyting á hægðavenjum.
Hægðatregða og/eða niðurgangur.
Blóðugar eða svartar hægðir.
Blóðleysi, þyngdartap, verkir í kvið og við endaþarm..
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
12
Einkenni krabbameina
o Einkenni eggjastokkakrabbameins;
o
Þaninn kviður eða verkir.
o
Óútskýrð, óljós einkenni frá meltingarvegi, eins og
ógleði, uppköst, lystarleysi, þyngdartap.
o Einkenni leghálskrabbameins;
o
Óeðlileg blæðing eða blettablæðing, sérstaklega eftir
samfarir.
o
Langvarandi útferð.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
13
Áhættuþættir krabbameina
o Áhættuþáttum er yfirleitt skipt í tvennt;
o
Þættir sem við höfum enn ekki stjórn á, s.s. aldur og erfðir (5%)
o
Þættir sem tengjast lífsstíl og umhverfi og eru meginorsakir allra
krabbameina.
o Áætlað er að 80-90% krabbameina orsakist af umhverfisþáttum og lífsstíl!
o Áætlað er að um 2/3 dauðsfalla af völdum krabbameina
megi rekja til reykinga, mataræðis og hreyfingarleysis.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
14
Áhættuþættir krabbameina
o Mataræði (30-50%)
o Reykingar (30-40%)
o Reykingar + áfengi/asbest (6-10%)
o Atvinnuumhverfi (1-5%)
o Lyf og geislar (1%)
o Annað (10-15%)
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
15
Forvarnir krabbameina
o Hefðbundnum krabbameinsforvörnum er skipt í þrennt;
fyrsta og annars stigs forvörnum og þriðja stigs sem eiga
við þá sem eru með krabbamein.
o Fyrsta stigs forvarnir (primary):
o
Eru taldar geta fækkað krabbameinum um 20-30%.
o
Taka mið af því að minnka hættu á krabbameini hjá almenningi.
o
o
Eiga að koma í veg fyrir sjúkdóminn áður en merki hans koma í ljós.
Um er að ræða að fjarlægja áhættuþætti og orsakir krabbameina,
breyta lífsstíl eða nota verndandi efni.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
16
Fyrsta stigs forvarnir
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Reykjum ekki
Notum áfengi í hófi
Virðum öryggisreglur á vinnustað
Forðumst geisla
Notum östrógen einungis ef nauðsyn krefur
Stundum hófleg sólböð, notum sólarvarnir
Borðum trefjaríkt fæði
Borðum fjölbreytta fæðu, ávexti og grænmeti daglega.
Stundum hreyfingu / líkamsrækt reglulega
Höfum stjórn á streitunni.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
17
Annars stigs forvarnir
o Snúa að áhættuhópum og þeim sem eru með
forstigseinkenni krabbameins.
o Felast í því að greina krabbamein á forstigi, að
stöðva framgang sjúkdómsins og skilgreina
einstaklinga sem eru í hættu.
o Dæmi: Fræðsla og kembileit (krabbameinsleit).
o
Talið er að um 6% af heildarkrabbameinsdauðsföllum
á Norðurlöndum megi fyrirbyggja með leit (2% hjá kk
og 9,7% hjá kvk).
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
18
Krabbameinsmeðferð
o Skurðaðgerðir
o Geislameðferð
o Lyfjameðferð
o Gjarnan er notuð combinationsmeðferð (samsett meðferð).
o Þá eru notuð lyf við meininu + hjálparlyf (verkjalyf,
ógleðilyf, uppsöluhemjandi lyf o.fl.).
o
Morfín er mikilvægt í þessu sambandi.
o Einnig eru notuð lyf við angist og kvíða o.s.frv.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
19
Markmið lyfjameðferðar
o Læknandi meðferð (curative therapy)
o Líknandi meðferð (palliative therapy)
o Viðbótarmeðferð eftir eða fyrir skurðaðgerð
(adjuvant therapy)
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
20
Líknandi meðferð
o Sjúklingur með alvarlegan ólæknandi sjúkdóm, t.d.
krabbamein, taugasjúkdóm eða hjarta- og lungnasjúkdóm.
o Tíðni einkenna:
Verkir 50-70%
Þreyta / slappleiki 40-50%
Svefnleysi 30-60%
Þunglyndi 20-30%
Mæði / andnauð 20-50%
Þyngdartap 45-70%
Lystarstol 40-75%
Hægðatregða 25-50%
Ógleði og uppköst 15-45%
Kvíði 10%
o Einnig: orkuleysi, munnþurrkur, eirðarleysi o.fl.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
21
Notkun náttúruefna meðal
krabbameinssjúklinga
o Íslenskir krabbameinssjúklingar nota náttúruefni
meira en sjúklingar í öðrum löndum.
o
Algengasta náttúruefnið er innlent og fæst gefins;
lúpínuseyðið!
o Konur nota náttúruefni meira en karlar, 75%
kvenna en 61% karla.
o Meiri menntun sjúklinga virðist einnig ýta undir
notkun náttúruefna.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
22
Fimm flokkar náttúruefna
(krabbameinsmeðferð)
 1. Náttúruefni sem koma í veg fyrir nýmyndun
æða
o
Meðal náttúruefna sem gera
hákarlabrjósk og hákarlalýsi.
þetta,
má
nefna
 2. Náttúruefni með fyrirbyggjandi verkun
o
Efni sem eiga að koma í veg fyrir krabbamein, t.d.
mjólkurþistill og hvítlaukur.
 3. Sindurvarar (andoxandi efni)
o
T.d. háskammta C-vít., E-vít., selen og ólífulauf.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
23
Fimm flokkar náttúruefna
(krabbameinsmeðferð)
 4. Efni sem hvetja ónæmiskerfið
o
Hvetja varnarkerfi líkamans – auka styrk og mótstöðuafl




a) Meðal þessara efna eru Noni, en það er ávaxtasafi úr plöntu…
b) MGN-3. Efni unnið úr hrísgrjónaklíði…
c) Lúpínuseyði.
d) Angelica. Þetta efni er extrakt úr fræjum ætihvannar.
 5. Birkiaska
o
Birkiaska er framleidd í Finnlandi. Hún er sögð vera
kraftaverkalyf; virka á allt, frá kvefi til krabbameins.
o
Vorönn 2008
Hugsanlegt er að hún geti dregið úr virkni krabbameinslyfja og
annarra lyfja sem gefin eru um munn.
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
24
Aukaverkanir krabbameinslyfja
o Krabbameinslyf hafa þröngan lækningalegan stuðul.
o Líffræðilegur munur á heilbrigðum og sýktum frumum er
mjög lítill.
o Þess vegna er mjög erfitt að ná fram verkun einungis á
sýktu frumurnar.
o Þetta veldur mörgum og slæmum aukaverkunum, sérstaklega í líffærum þar sem frumuskipting er tíð.
o
Hárfrumur, frumur í meltingarvegi og frumur í beinmerg.
o Sum krabbamein framleiða efnasambönd sem valda lystarleysi og auka bruna líkamans.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
25
Aukaverkanir krabbameinslyfja
1. Hárlos (Alopecia)
2. Meltingartruflanir
3. Ógleði - uppköst
4. Blóðleysi
5. Tilhneyging til smitunar eykst
6. Ófrjósemi. Sæðisfrumum og eggfrumum fækkar.
7. Hindrun á umbroti DNA. Þetta leiðir til krabbameinsmyndunar, fósturskemmda og stökkbreytinga.
8. Hyperurikemia. Frumurnar sundrast - cytolysa. Þvagsýra
fer út í blóðið (e.t.v. þvagsýrugigt og nýrnakvillar).
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
26
1. Hárlos
o Frumur í hárbeði skemmast.
o Ekki hættulegt, en sálrænt.
o Hár sem vex aftur getur
hafa breyst; slétthærðir fá
liðað hár, ljóshærðir dökkt
o.s.frv.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
27
2. Meltingartruflanir
o Sérstaklega niðurgangur.
o Frumur í meltingarvegi eru
í mjög hraðri skiptingu, lifa
í ca. 2 daga.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
28
3. Ógleði - uppköst
o Mikið vandamál!
o Óþægilegasta aukaverkun lyfja- og geislameðferðar.
o Gjarnan notuð ógleðilyf og uppsöluhemjandi lyf
í krabbameinsmeðferðinni.
o T.d. Primperan® (metóklópramíð) og Zofran®
(ondansetron).
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
29
4. Blóðleysi
o Blóðleysið getur stafað af krabbameininu sjálfu, eða
lyfjameðferðinni.
o Blóðleysi er yfirleitt meðhöndlað með blóðgjöf, ef
sjúklingurinn hefur einkenni s.s. þreytu og mæði.
o Sum krabbameinslyf minnka framleiðslu rauðra blóðkorna
í mergnum.
o
Hægt er að nota vaxtarþáttinn erýtrópóetín við þessu (Eprex®).
o Ef blóðleysið er af völdum járnskorts þá verður að bæta
það upp með járngjöf.
o Ef blóðleysið er af völdum fólínsýruskorts, þarf að gefa
fólínsýru.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
30
5. Tilhneyging til smitunar
eykst
o Fækkun verður á B- og T- eitilfrumum og
átfrumum í blóði vegna ónæmisbælingar.
o Mesta áhyggjuefni krabbameinsmeðferðar og
reyndar eru sýkingar algengasta dánarmein krabbameinssjúklinga.
o
Fylgjast þarf með fjölda hvítra blóðkorna í blóði.
o Hægt er að gefa vaxtarþætti sem hvetja myndun
hvítra blóðkorna...
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
31
Aðrar aukaverkanir
krabbameinslyfja
o Fyrir utan þessar átta aukaverkanir sem teknar
eru fyrir hér að framan, má nefna:
o
Þreyta – algengasta kvörtun krabbameinssjúklinga
o
o
o
90% sjúklinga kvartar yfir þessu. Oft afleiðing blóðleysis.
Þunglyndi og kvíði
o
Um helmingur sjúklinga þjáist af þessu.
o
Oft fara þunglyndi og kvíði saman.
Verkir (algengur fylgikvilli krabbameina)
o
Vorönn 2008
Talið er að rúmlega helmingur sjúklinga hafi verki.
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
32
Aukaverkanir krabbameinslyfja
o Krabbameinslyf sem gefin eru í æð geta lent utan
æðaveggs. Þetta getur leitt til dreps í vefjum.
o Einnig hægt að tala um síðbúnar aukaverkanir:
o
Ófrjósemi
o
Síðkomnir illkynja sjúkdómar
o
Vaxtar- og þroskatruflanir hjá börnum.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
33
Meðferð cytostatica
o Árið 1940 komu cytostatica (orðið þýðir að stöðva frumur,
og er þá átt við frumuvöxtinn) á markað.
o Þetta eru frumueyðandi efni (hindra nýmyndun og starfsemi
DNA og RNA) eða frumubælandi lyf.
o Meðferð þessara lyfja er bundin við sjúkrahús og
heilsugæslustöðvar úti á landi.
o Umgangast þarf þessi efni með mikilli varúð.
o Þetta eru gjarnan stungulyfsstofnar, sem leystir eru upp rétt
fyrir notkun (mjög hvarfgjörn efni).
o Þessi lyf geta valdið krabbameini (verið carcinogen sjálf)
o
Lyfin verka einnig á heilbrigðar frumur.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
34
Verkunarmáti krabbameinslyfja
o Sum krabbameinslyf hindra frumuvöxt m.þ.a. hindra
myndun fólínsýru, sem er nauðsynleg fyrir kjarnsýruframleiðslu.
o
Þessi lyf kallast fólínsýru-antagónistar (eða fólínsýruhliðstæður).
Dæmi: metótrexat.
o Sum hindra frumuskiptingu, t.d. vínkristín, sem er mítósuhemill.
o Önnur skaða frumulitninga, t.d. cýklófosfamíð.
o Þá eru sum krabbameinslyf andhormónar;
o
o
And-östrógen eru notuð við brjóstakrabbameini (t.d. tamoxífen)
And-andrógen við blöðruhálskirtilskrabbameini (t.d. Zoladex®).
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
35
Skammtar krabbameinslyfja
o Skammtar eru oft miðaðir við líkamsyfirborð
fermetrum. Töflur (m2) sem miða við hæð og þyngd.
o Fyrir hvern kúr þarf að meta;
o
Ástand sjúklings
o
Ástand beinmergs (blóðhagur)
o
Starfsemi lifrar og nýrna (bílirúbín,
í
kreatín).
o Aldraðir fá stundum léttari kúra, þola þó
lyfin oft vel.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
36
Nokkrar tegundir
krabbameina
o Carcinoma; illkynja æxli í þekjufrumum
o
Algengasta formið, t.d. brjóstakrabbamein, lungnakrabbamein,
blöðruhálskirtilskrabbamein og ristilkrabbamein
o Sarcoma; illkynja æxli í bandvef (sarkmein)
o
o
o
o
o
Er myndað úr bandvef og frumum er líkjast hvítum blóðkornum.
Venjulega mjög illkynjað
Myeloma; illkynja æxli í mergfrumum
Neurogen tumor; illkynja æxli í taugakerfinu
Hemoblastosur; illkynja vöxtur í blóði
Lymphomur; illkynja vöxtur í sogæðakerfinu
o
Eitilfrumukrabbamein.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
37
Gerðir krabbameina
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Krabbamein í brjóstum
Krabbamein í leghálsi
Krabbamein í blöðruhálskirtli
Krabbamein í lungum
Krabbamein í skjaldkirtli
Húðkrabbamein – sortuæxli
Eitilfrumukrabbamein
Hvítblæði
Krabbamein í börnum
O.fl.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
38
Krabbamein í brjóstum
o Algengasta krabbameinið hjá íslenskum konum
o
Um þriðjungur allra krabbameina í konum er brjóstakrabbamein
o Árlega greinast 150-160 konur með krabbamein í
brjóstum (´03).
o Ætla má að 10% kvenna fái brjóstakrabbamein.
o Fimm ára lífshorfur kvenna sem greinast með brjóstakrabbamein eru nú um 80%.
o Brjóstakrabbamein er helsta dánarorsök kvenna innan við
fimmtugt.
o Brjóstakrabbamein uppgötvast oft seint, en því fyrr sem
það greinist, því betri eru horfurnar.
o Góð heimasíða: http://www.breastcancer.org/
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
39
Orsakir brjóstakrabbameins
o Orsakir brjóstakrabbameins eru ekki
þekktar.
o Margir áhættuþættir hafa þó verið greindir.
o Hins vegar má einungis rekja innan við
40% tilfella til aðaláhættuþáttanna...
o
Þ.e.a.s. ca. 75 % kvenna með sjúkdóminn hafa
enga þekkta áhættuþætti.
o Talið er að áhrif hormóna skipti máli, svo og erfðir.
o Langt frjósemistímabil, barnleysi, seinkun barneigna og
notkun hormóna (t.d. p-pillan) eru talin auka líkur á
brjóstakrabbameini.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
40
Orsakir brjóstakrabbameins
o Talið er að um 15% brjóstakrabbameina séu ættlæg.
o Af þessum 15% er líklegt að 6-10% beri áhættugen
(arfgengt krabbamein).
o
Tvö brjóstakrabbameinsgen, BRCA1 og BRCA2 tengjast
stórum hluta brjóstakrabbameina sem erfast.
o
Konur sem hafa stökkbreytingu í BRCA1 hafa 55-85%
líkur á að fá brjóstakrabbamein.
o
Hætta kvenna, sem bera BRCA2, á að fá brjóstakrabbamein er ca. 37%.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
41
Orsakir brjóstakrabbameins
o Í sumum rannsóknum hefur fundist fylgni á milli
fituneyslu og áhættu á brjóstakrabbameini og
jafnvel tengsl við neyslu áfengis.
o Margar rannsóknir hafa gefið til kynna að aukin
grænmetisneysla geti minnkað hættuna á brjóstakrabbameini um allt að 20%.
o Niðurstöður norskrar rannsóknar leiddu í ljós að
konur sem stunduðu reglulega líkamsrækt, voru í
37% minni hættu á að fá brjóstakrabbamein en þær
sem ekki stunduðu líkamsrækt.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
42
Einkenni brjóstakrabbameins
o Hnútar í brjósti / holhönd (oftast góðkynja).
o Útferð úr geirvörtu.
o Breyting á stærð eða lögun brjósts.
o
Herpingur eða inndráttur í geirvörtu eða á húð.
o Breyting á húðlit og áferð.
o Hvers kyns sár á brjóstum sem ekki gróa.
o Hafa ber í huga að brjóstakrabbamein er “lúmskur”
sjúkdómur og geta konur gengið með slík æxli um langa
hríð án þess að finna til sjúkdómseinkenna.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
43
Rannsóknaraðferðir
- greining o Læknisskoðun – læknir þreifar brjóstin.
o
Finnist eitthvað athugavert eru gerðar frekari rannsóknir.
o Röntgenmyndataka brjósta – á að greina minnstu
breytingar á brjóstum.
o Frumuskoðun – stungið er á grunsamlegan hnút í
brjósti og frumur sogaðar út. Skoðað í smásjá.
o Skoðun vefjasýna – skorið er inn á hnúta eða þeir
jafnvel fjarlægðir. “Sent í ræktun”.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
44
Sjálfsskoðun brjósta
o Ameríska
krabbameinsfélagið
mælir
með
mánaðarlegri sjálfsskoðun brjósta frá tvítugu.
o Á 10 ára tímabili (´89-´98) framkvæmdu einungis
35% kvenna á aldrinum 40-69 ára reglulega
sjálfskoðun.
o Æskilegt er að sjálfskoðun brjósta sé framkvæmd
7-10 dögum eftir að blæðingar hefjast og konur,
sem eru þungaðar eða hættar á blæðingum, hafi
ákveðinn dag mánaðarlega.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
45
Brjóstamyndataka
o Er álitin áreiðanlegasta greiningaraðferðin og er talin geta
greint æxli 1-2 árum áður en þau verða þreifanleg.
o Sum þreifanleg æxli (10%) sjást þó ekki í brjóstamyndatöku.
o Regluleg myndataka hefur reynst áreiðanlegust fyrir
konur 50-69 ára og dregið úr dánartíðni um 25-30%.
o Með kembileit greina menn forstigsbreytingar brjóstakrabbameins sem eru algengar.
o
Forstigsbreyting er ekki sama og krabbamein…
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
46
Flokkun brjóstakrabbameins
o Brjóstakrabbameini er gjarnan skipt í fjóra flokka eða stig:
1. stig: Minni háttar æxlisvöxtur er í brjósti og engin
einkenni um dreifingu. Langflestir fá bata...
2. stig: Æxlið hefur dreifst til eitla í holhönd.
3. stig: Æxlið hefur vaxið inn í vöðvann sem liggur
undir brjóstinu og dreifst til eitla ofan við viðbeinið.
4. stig: Æxlið hefur dreifst til annarra líffæra, svo sem
lungna, lifrar eða beina. Illlæknanlegt.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
47
Meðferð brjóstakrabbameins
o Skurðaðgerð – til greina kemur að fjarlægja;
o
æxlið eingöngu (fleygskurður)
o
allt brjóstið
o
brjóstið ásamt holhandareitlum
o
brjóstið ásamt undirliggjandi vöðva og holhandareitlum.
o Geislameðferð – mjög oft beitt eftir skurðaðgerð.
o Lyfjameðferð – Oftast frumueyðandi meðferð eða
hormónameðferð.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
48
Frumueyðandi lyfjameðferð
o Hefðbundin krabbameinslyfjameðferð hefur verið
fjöllyfjameðferðin CMF (cýklófosfamíð, metótrexat og flúóróúracíl).
o Lyfin eru gefin í æð á þriggja vikna fresti, oftast í
6-9 skipti.
o Antracýklín eins og doxórúbicin eða epíurúbicín
hafa einnig sannað gildi sitt og eru í vaxandi mæli
gefnir með cýklófosfamíði eða cýklófosfamíði og
flúóróúracíl (FEC), sérstaklega í útbreiddum
sjúkdómi.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
49
Hormónameðferð
o Hluti krabbameina í brjóstum, sérstaklega hjá
konum sem komnar eru yfir tíðahvörf, er háður
kvenhormóninu östrógen hvað varðar vöxt æxlisins
o
Hægt er að mæla, þegar tekið er sýni úr æxlinu til greiningar,
svonefnda östrógen- og prógesterón viðtaka.
o Svo kölluð SERM lyf eru mikið notuð við brjóstakrabbameini.
o
o
SERM = Selective Estrogen Receptor Modulator.
Lyfið tamoxífen er and-östrógen og keppir við östrógenið
um bindingu á östrógenviðtaka og dregur það úr vexti
æxlisins.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
50
Önnur meðferðarúrræði við
brjóstakrabbameini
o Við útbreiddum sjúkdómi eru notuð s.k.
taxön (Taxol®, Taxotere®), en þetta eru mjög
virk lyf við brjóstakrabbameini.
o Ókosturinn við lyfin var sá að
það þurfti 20 tonn af trjáberki
til að búa til 1 g af lyfi.
o
Þetta hindraði framleiðslu þeirra um árabil, en nú
er farið að búa þau til í verksmiðju.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
51
Nýjungar í meðferð á
brjóstakrabbameini
o Einstofna mótefni: Herceptin® (trastuzumab).
o
Þetta lyf sest á ákveðinn viðtaka sem er í u.þ.b. 20%
brjóstakrabbameinsæxla og drepur frumurnar.
o Verið er að þróa eldri lyf og gera þau betri, eins og andöstrógen og krabbameinslyfið flúóróúracíl (Flurablastin®).
o Nú hafa verið þróuð lyf sem koma í veg fyrir östrógen
framleiðslu í líkamanum. Ákveðin ensím sem heita
arómótasar hvetja þessa breytingu.
o
Þetta eru svokallaðir arómatasahemlar.
o
Dæmi um lyf: Letrózól (Femar®, töflur).
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
52
Brjóstakrabbamein og
hormónagjöf
o Yfirleitt er konum sem hafa fengið brjóstakrabbamein ráðlagt að taka ekki hormón.
o Ástæðan fyrir þessu:
o
o
o
Hættan á að fá nýtt krabbamein
Áhættan að endurvekja krabbameinsfrumur í líkamanum séu þær með hormónaviðtaka í sér.
Eftirlitið getur orðið flóknara með brjóstamyndatöku.
o Spurning hvort í lagi sé að nota hormóna sem eiga
að verka staðbundið í legi/leghálsi…
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
53
Krabbamein í leghálsi
o Orsökin er óþekkt.
o
En hana má rekja til röskunar á jafnvægi í nýmyndun og
eyðingu fruma í slímhúð leghálsins.
o Vitað er að 90% kvenna sem fá sjúkdóminn lifa
samlífi.
o Áhættan eykst eftir því sem konan er yngri þegar
hún byrjar að hafa samfarir og hafi hún samfarir við
marga eykst hættan enn frekar.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
54
Tengsl leghálskrabbameins
og HPV
o Rannsóknir hafa sýnt að HPV-veira finnst í yfir
90% kvenna með frumubreytingar í leghálsi, eða
leggöngum og einnig í nálægt 100% leghálskrabbameina.
o
Auk þess finnst veiran í öðrum tegundum krabbameina
hjá báðum kynjum.
o HPV er Human Papilloma Virus, eða vörtuveira.
o Til eru um 100 stofnar en aðeins hluti af þeim (35
stofnar) tengjast kynfærunum og berast á milli
manna við kynmök.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
55
Tengsl leghálskrabbameins
og HPV
o Hérlendis hefur verið í þróun bóluefni við veirunni
og má þannig hugsanlega útrýma leghálskrabbameini.
o
Vandamálið virðist þó vera fjöldi stofna veirunnar...
o HPV-16 og HPV-18 eru langalgengastar meðal
hááhættuveiranna og gefa til kynna að konurnar séu
í áhættu að þróa frumubreytingar, svokallaðar
forstigsbreytingar, í leghálsi og með tímanum
leghálskrabbamein.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
56
Einkenni leghálskrabbameins
o Fyrstu einkennin eru oftast blæðingar,
t.d. við áreynslu eða samfarir.
o Einnig milliblæðingar.
o Hjá eldri konum getur fyrsta einkennið verið brún
eða mikil hvítleit útferð.
o Við langt genginn sjúkdóm breytast einkennin í
óþægilegan þrýsting á blöðru og endaþarm, verk
sem leggur niður í aftanverð læri, eða bjúg á fótum.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
57
Flokkun leghálskrabbameins
o Sjúkdómnum er skipt í stig eftir útbreiðslu:
1. stig: Sjúkdómurinn er takmarkaður við
leghálsinn.
2. stig: Æxlið vex út í aðliggjandi bandvef, en nær
ekki að grindarveggnum
3. stig: Æxlisvöxturinn nær að grindarveggnum.
4. stig: Æxlisvöxturinn nær inn í blöðru eða
endaþarm eða æxlið vex út fyrir grind.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
58
Meðferð leghálskrabbameins
o Meðferðin fer eftir á hvaða stigi sjúkdómurinn er.
o Ef sjúkdómurinn er á byrjunarstigi (1.stig án
einkenna) => Eftirlit eða keiluskurður.
o Ef einkenni => innri geislameðferð, skurðaðgerð
þar sem leg, legháls, efst hluti legganga og
eggjakerfi eru fjarlægð með skurðaðgerð. E.t.v. ytri
geislun.
o Ef sjúkdómurinn er á 2.-4.stigi er ekki gerð
skurðaðgerð, heldur eingöngu innri og ytri geislun.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
59
Krabbamein í blöðruhálskirti
o Þessi tegund krabbameins er einn algengasti illkynja
sjúkdómurinn hjá karlmönnum á Vesturlöndum (ca. 8%
karla fá sjúkdóminn).
o Svertingjar eru tvöfalt líklegri til að fá sjúkdóminn en
hvítir. Erfðir skipta einnig máli.
o Blöðruhálskirtillinn liggur neðan við þvagblöðrubotninn og
umlykur blöðruhálsinn og aftasta og efsta hluta þvagrásarinnar.
o
Stækkun blöðruhálskirtils hefur oftast þau áhrif að þvagrásin
þrengist og erfiðleikar við þvaglát koma fram – fyrstu einkennin.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
60
Flokkun
blöðruhálskirtilskrabbameins
o Talað er um fjögur stig stjúkdómsins:
1. stig: Ekkert finnst við þreifingu á
blöðruhálskirtlinum.
2. stig: Lítill greinanlegur hnútur
finnst í blöðruhálskirtlinum.
3. stig: Allur kirtillinn er ummyndaður í æxlisvef.
4. stig: Sjúkdómurinn er kominn út fyrir kirtilinn.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
61
Einkenni
blöðruhálskirtilskrabbameins
o Þvagtregða – lin þvagbuna.
o Tíð þvaglát;
o
o
o
Aukin þvaglátaþörf, einkum að næturlagi.
Erfiðleikar við að hefja þvaglát.
Erfiðleikar við að tæma blöðruna – þvagleki.
o Þvagfærasýkingar.
o Sjúkdómur á hærra stigi;
o
o
Slappleiki, slen og þreyta.
Verkir í baki, mjöðmum og brjóstkassa.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
62
Greining
blöðruhálskirtilskrabbameins
o Nokkuð örugg greining fæst með því að þreifa á
kirtlinum með fingri í gegnum endaþarm.
o Greiningin er síðan staðfest með því að taka sýni
frá kirtlinum með grannri nál.
o Einnig:
o
o
o
Blóðrannsóknir (mælt er s.k. PSA – Prostate Specific
Antigen)
Röntgenrannsóknir
Beinaskann.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
63
Meðferð
blöðruhálskirtilskrabbameins
o Fer eftir eðli sjúkdómsins, hversu útbreiddur hann
er og hvort hann er illkynja. Ástand sjúklings
skiptir einnig máli. Oft nægir eftirlit...
o Helstu meðferðarmöguleikar:
o
o
o
o
o
Minnka karlhormón með því að fjarlægja eistu.
Gefa kvenhormón í sprautu- eða töfluformi.
Veita geislameðferð, ýmist á kirtilinn sjálfan eða
meinvörp.
Nema kirtilinn brott með skurðaðgerð.
Gefa krabbameinslyf.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
64
Meðferð
blöðruhálskirtilskrabbameins
o Vöxtur þessa krabbameins er háður karlhormóninu
testósteróni.
o
Hægt er að má út áhrif testósteróns með lyfjum.
o Lyfið flútamíð (Eulexin) sem er and-andrógen, er oft
gefið með góserelín (Zoladex), sem hefur GnRH áhrif.
o Lyfið Zoladex hefur fyrst og fremst áhrif á myndun
testósteróns, meðan Eulexin hefur áhrif á blöðruhálskirtil og sæðisblöðrur.
o Þessi meðferð er þó mjög dýr og skiptar skoðanir um hvort
hún sé áhrifameiri en brottnám eistna.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
65
Meðferð
blöðruhálskirtilskrabbameins
o Helstu eftirköst (aukaverkanir) meðferðar:
o
Minnkuð kyngeta, kyndeyfð
o
Stækkun og eymsli í brjóstum
o
Aukin tíðni kransæða- og hjartasjúkdóma.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
66
Krabbamein í lungum
o Lungnakrabbamein er nú næst
algengasta krabbameinið hérlendis.
o Flestir deyja úr lungnakrabbameini
hérlendis árlega.
o Reykingar eru stærsti áhættuþáttur
lungnakrabbameins og eru reykingar taldar orsök
um 30% dauðsfalla af völdum krabbameins.
o Reykingamenn eru í þrettánfalt meiri hættu á að fá
lungnakrabbamein heldur en þeir sem ekki reykja.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
67
Greining á
lungnakrabbameini
o Erfitt er að greina lungnakrabbamein á byrjunarstigi, hlustun getur verið eðlileg.
o Röntgenmyndataka er besta hjálpin við greiningu.
o Einnig:
o
Lungnaspeglun
o
Rannsóknir á hráka
o
Ástunga er gerð ef kominn er vökvi í brjóstholið.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
68
Einkenni lungnakrabbameins
o Hósti – langalgengasta einkennið.
o
o
o
Í byrjun þurr og harður hósti.
Síðar fylgir hóstanum uppgangur, oftast slímkenndur eða
graftarkenndur.
Á síðari stigum: blóðhósti.
o Verkur – þyngsli fyrir brjósti.
o
Mjög sár verkur bendir til frekari útbreiðslu sjúkdóms.
o Mæði – algengt einkenni.
o Hiti – algengur.
o Annað – Mikill slappleiki, blóðleysi, þreyta og megrun
=> æxlið er líklega orðið stórt eða meinvörp komin…
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
69
Meðferð lungnakrabbameins
o Skurðaðgerð – eina sem veitt getur bata...
o
Stundum þarf að fjarlægja allt lungað
o Geislar
o Lyfjameðferð
o Batahorfur eru frekar slæmar.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
70
Krabbamein í skjaldkirtli
o Nýgengi þessa sjúkdóms hérlendis er hærra en í
nágrannalöndum okkar og með því hæsta sem gerist
í heiminum.
o Hérlendis greinast ca. 15 konur og 8 karlar á ári.
o
o
Meðalaldur við greining er 55-60 ár.
Um tíundi hver sj. er þó innan við 30 ára við greiningu
o Til eru nokkrar undirgerðir krabbameina
(totumein, skjaldbúsmein o.fl.).
o
Totumein er algengast (ca. 75%).
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
71
Orsakir
skjaldkirtilskrabbameins
o Lítið vitað um.
o Samband er talið vera á milli skjaldkirtilskrabbameins og geislunar.
o
Aukning á tíðni sjúkdómsins í kjölfar kjarnorkuslysa...
o Eins er talið vera samband á
milli joðmagns í fæðu og skjaldkirtilskrabbameins.
o Eins geta erfðir skipt máli.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
72
Einkenni
skjaldkirtilskrabbameins
o Hnútar í skjaldkirtli (flestir eru þó góðkynja...)
o
Oft eina einkennið.
o Önnur einkenni; hæsi, kyngingarörðugleikar
eða verkir í hálsi (koma helst fram ef æxlið
hefur vaxið nægilega lengi)
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
73
Greining
skjaldkirtilskrabbameins
o Meta þarf hvort hnútur sem finnst er góðkynja eða
illkynja...
o Ómskoðun
o Tölvusneiðmyndir
o Skönnun kirtils með geislavirkum ísótópum
o Fínnálarsýni úr hnútum
o Skurðaðgerð og vefjarannsókn
o Blóðrannsókn (mælt er thyreoglobulin, sem getur
aukist ef illkynja vöxtur...)
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
74
Meðferð
skjaldkirtilskrabbameins
o Skurðaðgerð – oftast fyrsta meðferðin
o
Stundum er hluti kirtilsins fjarlægður, stundum er hann
allur tekinn.
o Meðferð með geislavirkum samsætum
o
Til að eyða þeim vef sem ekki hefur náðst með
skurðaðgerð
o Lyfjameðferð
o
Skjaldkirtilshormón í töfluformi (levótýroxínnatríum;
Levaxin®, Euthyrox® töflur).
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
75
Horfur sjúklinga með
skjaldkirtilskrabbamein
o Lífslíkur eru góðar
o
80-90% eru á lífi 5 árum eftir greiningu...
o
Því yngri sem sjúklingar eru sem greinast með
krabbameinið, því betri eru horfurnar.
o
Eins skiptir auðvitað máli hvort krabbameinið
greinist snemma, þ.e. að það sé staðbundið.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
76
Húðkrabbamein
o Sortuæxli og frumubreytingar í blettum…
o 80% sjúklinga eru lifandi að 5 árum liðnum.
o Fjöldi þeirra sem greinist með sjúkdóminn hefur
aukist verulega.
o
o
Árin 1959-1963 greindust að meðaltali 2,4 á ári með
ífarandi sortuæxli, en 1998 greindust 30
Árið 1998 greindust 42 með staðbundið sortuæxli.
o Staðbundin sortuæxli eru almennt
talin læknanleg að fullu.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
77
Húðkrabbamein
o Ljósabekkir og sólböð skýra aukningu á sortuæxlum að miklu leyti.
o
Þetta gildir fyrst og fremst um þá einstaklinga sem eru
ljósir á hörund, ljóshærðir, frekknóttir, hafa marga
fæðingarbletti, hafa brunnið í sólinni fyrir tvítugt eða
eiga ættingja sem hafa fengið sortuæxli.
o Nokkur fylki í Bandaríkjunum hafa bannað sólbekkjanotkun hjá öllum undir lögaldri, nema gegn
framvísun skriflegs samþykkis forráðamanns.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
78
Eitilfrumukrabbamein
o Árlega greinast um 40 manns á Íslandi með
þennan sjúkdóm („lymfom“).
o Orsakir þessa sjúkdóms eru að mestu óþekktar.
o
Sennilegast er um einhvers konar samspil erfða og
umhverfis að ræða.
o Lækningalíkur ráðast af undirgerð sjúkdómsins og eru í sumum
tilfellum ekki nema um 40%.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
79
Eitilfrumukrabbamein
o Í eitlakerfinu á sér stað framleiðsla, sérhæfing og
geymsla eitilfrumna (tegund hvítra blóðkorna).
o
Eitlakerfið er mikilvægur þáttur í vörnum líkamans
gegn árásum sýkla.
o Umbreyttar eitilfrumur mynda í fyrstu staðbundin
æxli en dreifa sér síðar um eitlakerfið.
o Það eru til margar mismunandi gerðir eitilfrumukrabbameins en þeim er gróft skipt í tvo hópa;
o
Hodgkins sjúkdóm og Non-Hodgkins sjúkdóm.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
80
Hodgkins og Non-Hodgkins
o Eitilfrumukrabbamein er tvöfalt algengara í
körlum en konum.
o Non-Hodgkins gerð eru 5-6 sinnum algengara en
Hodgkins sjúkdómur.
o Líkurnar á að fá á að fá Non-Hodgkins aukast með
aldri (helmingur læknast).
o Hodgkins sjúkdómur er aftur á móti
algengastur í ungu fólki (hæsta tíðnin
frá 20-40 ára).
o
Mjög læknanlegt (80-90% tilvika).
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
81
Einkenni
eitilfrumukrabbameins
o Einkennin eru yfirleitt lítil og kemur sjúkdómurinn
oftast fram sem eymslalaus eitlastækkun (á hálsi, í
holhönd, í nárum…).
o Einkennin eru annars aðallega almenns eðlis;
o
o
o
o
o
o
Þreyta
Slappleiki
Hitavella
Megrun
Lystarleysi
Nætursviti.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
82
Meðferð
eitilfrumukrabbameins
o Meðferð í dag er fyrst og fremst samsett krabbameinslyfjameðferð, þó stundum sé geislað.
o Frumueyðandi lyf (ABVD); gefin með reglulegu
tveggja vikna millibili í 4-6 mánuði.
o
Þetta er samblandsmeðferð lyfja sem verka á
mismunandi hátt, en með því er komið í veg fyrir
lyfjaónæmi æxlisins.
o Ein þeirra lyfjasamsetninga sem notað er í NonHodgkins sjúkdómnum kallast CHOP og hefur
verið beitt í 30-40 ár án nokkurra breytinga.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
83
Meðferð
eitilfrumukrabbameins
o Stofnfrumumeðferð eftir háskammta lyfjagjöf,
eða beinmergsskipti – önnur úrræði!
o Stofnfrumumeðferð:
o
o
o
Stofnfrumur eru teknar úr sjúklingnum og þær frystar
og geymdar til síðari tíma.
Sjúklingnum eru gefnir stórir skammtar af krabbameinslyfjum sem þá drepa vonandi allar krabbameinsfrumur í líkamanum.
Sjúklingnum eru gefnar aftur stofnfrumurnar.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
84
Meðferð
eitilfrumukrabbameins
o Beinmergsskipti:
o
o
o
o
Allt öðruvísi og erfiðari meðferð.
Beinmergur úr nánum ættingja sem er með
eins litninga er fluttur í þann sjúka.
Þetta er gríðarlega erfið meðferð
og allt að 20-30% einstaklinga
deyr í kjölfar hennar.
Er þessi meðferð sjaldan notuð.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
85
Nýjungar í meðferð
eitilfrumukrabbameins
o Lyf sem mestar vonir eru bundnar við eru svokölluð
einstofna mótefni (monoclonal antibody).
o Mótefnin tengjast ákveðnum sameindum sem tjáðar
eru á yfirborði krabbameinsfrumanna.
o Við þessa tengingu virkjast síðan ónæmiskerfið til
eyðingar þessara frumna.
Þetta er því eins konar “magic bullet” meðferð.
o Dæmi: Rítúximab (MabThera®) – nýlegt!
o
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
86
Hvítblæði
o Hvítblæði er fjölbreyttur flokkur sjúkdóma.
o Hvítblæði er flokkað eftir hraða sjúkdómsins
(langvinnt eða bráða hvítblæði) og eftir því hvaða
frumutegund fjölgar sér óeðlilega (mergfrumueða eitilfrumuhvítblæði).
o Fjórir aðalflokkar:
o
o
o
o
Vorönn 2008
Bráða mergfrumuhvítblæði (acute myeloid leukemia)
Bráða eitilfrumuhvítblæði (acute lymphoid leukemia)
Langvinnt mergfrumuhvítblæði (chronic myeloid leukemia)
Langvinnt eitilfrumuhvítblæði (chronic lymphoid leukemia).
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
87
Orsakir hvítblæðis
o Orsakir hvítblæðis eru margvíslegar og enn að stórum
hluta óþekktar.
o
Þáttur erfða er tiltölulega lítill…
o Algengasta hvítblæðið í eldra fólki
er langvinnt eitilfrumuhvítblæði (CLL).
o
Þetta getur verið mjög vægur sjúkdómur.
o Algengasta alvarlega hvítblæðið í fullorðnum er bráða
mergfrumuhvítblæði (AML).
o Í börnum er bráða eitilfrumuhvítblæði (ALL) algengast.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
88
Greining á hvítblæði
o Greining á hvítblæði er tiltölulega einföld.
o Fyrstu merki um hvítblæði er blóðleysi (einföld
blóðtaka), fækkun hvítra blóðkorna eða blóðflögufæð. Eða mikla hækkun á ákveðnum tegundum af
hvítum kornum í blóðinu sem eru krabbameinsfrumur.
o Til nákvæmari greiningar þarf að taka beinmergssýni þar sem útlit frumnanna er skoðað undir
smásjá.
o Einnig: Litningarannsóknir.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
89
Tegundir hvítblæðis
o Bráðahvítblæði einkennist af óþroskuðum frumum
sem geta ekki sinnt því hlutverki sem þeim er ætlað
og sjúkdómsgangurinn er einnig mjög hraður.
o Langvinnt hvítblæði einkennist hins vegar af því að
frumurnar eru betur þroskaðar og geta því sinnt
hlutverki sínu að hluta og einnig er sjúkdómsgangurinn hægur.
o Aðgreining á milli eitilfrumukrabbameina og hvítblæðis getur verið óljós…
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
90
Meðferð hvítblæðis
o Tvær aðalmeðferðarleiðir.
o Annars vegar er það krabbameinslyfjameðferð –
frumudrepandi lyf.
o Hins vegar er beinmergsígræðslu sem eru tvenns
konar; stofnfrumuígræðsla og beinmergsskipti.
o
Beinmergsskipti hefur reynst mjög öflug meðferð við
mörgum tegundum hvítblæðis og er nú almennt notuð
þegar klassísk krabbameinslyfjameðferð dugir ekki ein
og sér.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
91
Nýjungar í meðferð
hvítblæðis
o Markmiðuð meðferð (targeted therapy); ráðast er
á þær grundvallarsameindir í krabbameininu sem
aðgreinir krabbameinið frá öðrum vefjum.
o
o
o
Slökkt er á ákveðnum krabbameinsgenum sem stuðla
að skiptingu krabbameinsvefjarins.
Eitt besta dæmið um vel heppnaða meðferð af þessu
tagi, er við langvinnu mergfrumuhvítblæði (CML).
Dæmi: Týrósín kínasa hemlar.
o
T.d. lyfið Glivec® - (imatinib).
o Einstofna mótefni eru einnig í rannsókn…
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
92
Krabbamein í börnum
o Krabbamein hjá börnum eru fátíðir sjúkdómar en
samt sem áður eru þeir algengasta dánarorsök
barna á Vesturlöndum ef frá eru talin slys.
o Illkynja sjúkdómar hjá börnum eru mjög margvíslegir og eru einnig um margt ólíkir krabbameinum
hjá fullorðnum.
o Algengustu krabbamein hjá börnum eru hvítblæði
og heilaæxli.
o
Þessar krabbamein ná yfir rúmlega helming allra
krabbameinstilfella hjá börnum.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
93
Orsakir og tíðni krabbameina
í börnum
o Um orsakir krabbameina hjá börnum er afar lítið
vitað.
o
Þó er álitið að umhverfisþættir geti haft þýðingu og í
sumum tilvikum geta erfðir skipt máli.
o Árlega greinast 10-12 börn undir 18 ára aldri með
krabbamein hér á landi og er það svipað hlutfall
og það sem er í öðrum Vesturlöndum.
o
Tíðnin hefur lítið breyst undanfarna áratugi.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
94
Einkenni krabbameina í
börnum
o Einkenni krabbameina og hegðun eru mismunandi.
o Hvoru tveggja fer eftir aldri sjúklingsins og tegund
krabbameinsins.
o Einkenni hvítblæðis:
o
T.d. fölvi, marblettir, lystarleysi
og slen, langvinn þreyta, hitavella,
beinverkir og eitlastækkanir.
o Helstu einkenni heilaæxlis:
o
Höfuðverkur, uppköst, krampar og skyntruflanir.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
95
Krabbameinslyf - Sérlyfjaskrá
1. Æxlishemjandi lyf – frumubælandi lyf
2. Lyf með verkun á innkirtla
3. Ónæmisörvandi lyf
4. Lyf til ónæmisbælingar
5. Uppsöluhemjandi lyf
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
96
1. Æxlishemjandi lyf
(antineoplastic agents)
 a) Alkýlerandi efni
 b) Andmetabólítar
 c) Jurtaalkalóíðar og önnur náttúruefni
 d) Frumueyðandi sýklalyf og skyld efni
 e) Önnur æxlishemjandi lyf
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
97
a) Alkýlerandi efni
o Með alkýlerandi lyfjum er átt við krabbameinslyf
sem geta bundið alkýlhópa á núkleótíð í DNA eða
RNA (Lyfin hindra eftirmyndun DNA).
o Frumur í blóðmerg og eitilvef eru að jafnaði mjög
næmar gegn alkýlerandi lyfjum.
o Aðalábendingar: Eitlilfrumuhvítblæði og aðrir illkynja sjúkdómar í eitlum, ekki síst Hodkins sjúkdómur og illkynja mergfrumu hvítblæði.
o
Lyfin eru nær undantekningarlaust notuð með öðrum
krabbameinslyfjum.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
98
a) Alkýlerandi efni
o Helstu aukaverkanir þessara lyfja eru frá blóðmerg
og eitlum (m.a. minnkuð mótstaða gegn sýkingum
og blæðingar) og þekjuvef (m.a. niðurgangur).
o Sum alkýlerandi lyf bæla mjög frumur í hársekkjum
og valda gjarnan skalla (alopecia).
o Flest þessara lyfja geta valdið ógleði og uppköstum.
o Þol myndast gegn verkun alkýlerandi lyfja, eins og
gegn flestum eða öllum frumubælandi lyfjum.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
99
a) Alkýlerandi efni
i) Afbrigði af köfnunarefnissinnepsgasi




Cýklófosfamíð (Sendoxan® töflur, stungulyfsst.)
Chlorambucíl (Leukeran® töflur)
Melphalan (Alkeran® töflur)
Ífosfamíð (Holoxan® stungulyfs-, innrennslisstofn)
ii) Alkýlsúlfónöt

Búsúlfan (Myleran® töflur)
iii) Önnur alkýlerandi efni

Temozolomid (Temodal® hylki)
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
100
®
Sendoxan (cýklófosfamíð)
o Er afbrigði af köfnunarefnissinnepsgasi.
o Notað í fjölmörgum illkynja sjúkdómum; brjóstakrabbameini, leghálskrabbameini, eggjastokkakrabbameini eða
við illkynja æxlum í bandvef (sarkmeinum) og þá í
blöndum með öðrum krabbameinslyfjum.
o Lyfið hefur einnig verið notað gegn alvarlegum bólgusjúkdómum og við líffæraígræðslur.
o Almennar aukaverkanir: Skalli, ógleði og uppköst.
o Sérstök aukaverkun – blæðandi blöðrubólga.
o
Vorönn 2008
Vökvagjöf og mesna hindra þá aukaverkun.
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
101
b) Andmetabólítar
i) Fólínsýruhliðstæður (analogues)

Metótrexat (Methotrexate Pfizer®, Methotrexate
Wyethe® stungulyf o.fl.)

Raltítrexed (Tomudex® innrennslisstofn)

Pemetrexed (Alimta® innrennslisstofn) – nýlegt!
ii) Púrínhliðstæður (analogues)

Merkaptópúrín (Puri-Nethol® töflur)

Flúdarabín (Fludara® töflur, stungulyfsstofn)
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
102
b) Andmetabólítar
iii) Pýrímídínafbrigði

Cýtarabín (Arabine®, Cytarabine Pfizer® stungulyf o.fl.)

Flúóróúracíl (Flurablastin® stungulyf)

Tegafur (UFT® hylki)

Gemcitabín (Gemzar® innrennslisstofn)

Capecitabín (Xeloda® töflur)
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
103
i) Fólínsýruhliðstæður
Methotrexate Pfizer® (metótrexat), stungulyf…
o Er andmetabólíti – fólat antagónisti.
o Metótrexat hindrar díhýdrófólat redúktasa og hindrar
þannig myndun thymidíns (og myndun DNA og frumuskiptingu).
o Notað við fjölmörgum illkynja sjúkdómum sem og
bólgusjúkdómum (iktsýki, psoriasis).
o Háir skammtar geta valdið nýrnaskemmdum vegna
útfellinga í nýrnapíplum.
o
Ekki má nota ASA í meðferð með metótrexati, því aukaverkanir
geta orðið verri (útskilnaður metótrexats getur orðið hægari).
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
104
ii) Púrínhliðstæður
Puri-nethol® (merkaptópúrín), töflur
o Merkaptópúrín er meðal elstu krabbameinslyfja sem
þekkist (hefur verið notað í ca. 50 ár).
o Lyfið kemur að haldi við bráðu hvítblæði af báðum
megingerðum, einkum í börnum.
o
Það verkar hins vegar ekki á langvarandi eitilfrumuhvítblæði.
o Aðal aukaverkanir lyfsins eru skemmdir á blóðmerg.
Aðrar: lystarleysi, ógleði og uppköst. Lifrarskemmdir
(einkum í fullorðnum).
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
105
ii) Púrínhliðstæður
Fludara (flúdarabín), stungulyfsstofn
o Þetta lyf er m.a. notuð við langvinnu eitilfrumuhvítblæði og við langvinnu eitilfrumukrabbameini.
o Aukaverkanir þessa lyfs eru frekar litlar.
o
Fólk missir t.d. ekki hárið, og finnur lítið fyrir ógleði og
uppköstum.
o Aðal aukaverkunin er ónæmisbæling – þá er fólk
útsettara fyrir óvenjulegum sýkingum.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
106
iii) Pýrimídínafbrigði
Flurablastin (flúóróúracíl), stungulyf
o Notað við fjölmörgum tegundum krabbameina;
m.a. krabbameini í maga, ristli, brjóstum, lifur,
eggjastokkum, legi, blöðruhálskirtli, munni og
hálsi, ekki síst ef um meinvörp er að ræða.
o Flúróróúracíl er gjarnan notað með cýklófosfamíði
eða metótrexati.
o Aukaverkanir:
o
Ógleði og uppköst, niðurgangur, fækkun hvítra blóðkorna, blóðflögufæð, fækkun rauðra blóðkorna o.fl.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
107
c) Jurtaalkalóíðar og önnur
náttúruefni
i) Vinca alkalóíðar og hliðstæður

Vínkristín (Vincristine Mayne® stungulyf)

Vínorelbín (Navelbine® innrennslisþykkni)
ii) Taxön (taxanes)

Paklítaxel (Taxol® innrennslisþykkni o.fl.)

Docetaxel (Taxotere® innrennslisþykkni)
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
108
i) Vinca alkalóíðar og
hliðstæður
Vincristine Mayne® (vínkristín), stungulyf
o Er alkalóíði úr plöntunni Vinca rosea (inniheldur a.m.k.
fjóra virka alkalóíða, m.a. vínblastín og vínkristín).
o Vínkristín virkar í mítósunni (hindrar frumuskiptingu).
o Vínkristín hefur verið notað við meðferð á Hodgkins
sjúkdómi, einnig við eitilfrumuhvítblæði og mörgum
öðrum illkynja sjúkdómum, í blöndum með öðrum
lyfjum, einkum cýklófosfamíði, doxórúbísíni, bleómýcíni
og prednisólóni.
o Hefur litlar almennar aukaverkanir.
o
Sérstakar aukaverkanir á úttaugar.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
109
ii) Taxön
Taxol (paklítaxel), innrennslisþykkni
Taxotere (docetaxel), innrennslisþykkni
o Þessi lyf eru unnin úr svo kölluðum íviði, Taxus
Brevifolia, tré sem vex í hitabeltisskógum í S-Ameríku.
o Virka í mítósu (hindra frumuskiptingu).
o Þetta eru mjög virk lyf við brjóstakrabbameini og
krabbameini í eggjastokkum og hafa breytt batahorfum.
o Almennar aukaverkanir:
o
Ofnæmisviðbrögð, úttaugaskemmdir..
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
110
d) Frumueyðandi sýklalyf
(cytotoxic antibiotics) og skyld efni
i) Antracýklín og skyld efni

Doxórúbicín (Adriamycin®, Caelyx® o.fl. stungulyf)

Epírúbicín (Farmorubicin® stungulyf)

Idarúbicín (Zavedos® stungulyfsstofn)

Mítoxantrón (Novantrone® innrennslisþykkni)
ii) Önnur frumueyðandi sýklalyf

Bleómýcín (Bleomycin Baxter® stungulyfsstofn)
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
111
i) Antracýklín og skyld efni
Adriamycin® (doxórúbicín), stungulyf o.fl.
o Er frumubælandi sýklalyf.
o
Einangrað úr Streptomyces tegund árið 1968.
o Notað við fjölmörgum illkynja sjúkdómum; bráðu
hvítblæði, brjóstakrabbameini, skjaldkirtilskrabbameini
og ýmsum illkynja æxlum í bandvef (sarkmeinum).
o
o
Það er gjarnan notað með cýklófosfamíði og vínkristíni.
Mjög virkt lyf.
o Lyfið hefur sértæka aukaverkun á hjartavöðva.
o Lyfið er gefið í æð og má alls ekki fara út fyrir æðavegg.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
112
ii) Önnur frumueyðandi
sýklalyf
Bleomycin Baxter (bleómýcín), stungulyfsstofn
o Var einangrað úr Streptomyces verticillus árið 1965.
o Verkar vel á flöguþekjukrabbamein á höfði, hálsi, vélinda,
þvagfærum og kynfærum og kemur einnig að haldi við
meðferð á Hodgkins sjúkdómi.
o Kjörábending þess er krabbamein í eistum, ásamt
cisplatíni og vínblastíni (ekki skráð).
o Lyfið er ekki notað gegn lungnakrabbameini, en alvarlegustu aukaverkanir þess eru frá lungum (lungnabólga og
slímseigjusjúkdómur – fibrosis).
o
Aðrar aukaverkanir; einkenni frá húð og lyfjahiti.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
113
e) Önnur æxlishemjandi lyf
i) Platínu-sambönd

Karbóplatín (Carboplatin®, Paraplatin® innrennslisstofn o.fl.)

Oxalíplatín (Eloxatin® innrennslisþykkni) – Nýtt!
ii) Mónóklónal mótefni (einstofna mótefni)

Rítúxímab (Mabthera® innrennslisþykkni) – Nýlegt!

Trastuzumab (Herceptin® innrennslisþykkni)

Alemtuzumab (Mabcampath® innrennslisþykkni) – Nýtt!

Cetúxímab (Erbitux® innrennslislyf) – Nýlegt!

Bevacizúmab (Avastin® innrennslisþykkni) – Nýlegt!
iii) Lyf til næmingar í ljóshrifa-/geislameðferð

Metýlamínólevúlínat (Metvix® krem) – Nýlegt!
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
114
e) Önnur æxlishemjandi lyf
iv) Prótein kínasa hemill

Imatinib (Glivec® töflur)

Erlótiníb (Tarceva® töflur) – Nýlegt!

Sunitíníb (Sutent® hylki) – Nýlegt!

Sorafeníb (Nexavar® töflur) – Nýlegt!

Dasatíníb (Sprycel® töflur) – Nýtt!
v) Önnur æxlishemjandi lyf

Estramústín (Estracyt® hylki)

Tópótecan (Hycamtin® innrennslisstofn)

Írinótekan (Campto® innrennslisþykkni o.fl.)

Bortezomíb (Velcade® stungulyfsst.) – Nýlegt!
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
115
i) Platínu-sambönd
Carboplatin Mayne® (karbóplatín), innrennslisþykkni
o Einkum notað við krabbameini í eggjastokkum með
meinvörpum.
o Aukaverkanir:
o
Mergbæling – hvítkornafæð, blóðflögufæð, blóðleysi (59%).
o
Ógleði og uppköst (53%).
o
Nýrnaskemmdir; passa vökvagjöf og fylgjast með kreatíníni.
o
Heyrnaskemmdir þekktar.
o
Sjóntruflanir, truflanir á bragðskyni o.fl.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
116
2. Lyf með verkun á innkirtla
(endocrine therapy)
 a) Hormónar og skyld efni
 b) And-hormónar og skyld efni
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
117
Lyf með verkun á innkirtla
o Þeir hormónar sem hér um ræðir, eru yfirleitt
kynhormónar (östrógen, andrógen, gestagen) og
and-hormónar þeirra.
o
Með and-hormónum er í víðustu merkingu átt við lyf
eða efni sem draga úr virkni eða hamla myndun
hormóna með einum eða öðrum hætti.
o Kynhormónar og and-hormónar þeirra hafa
afmarkað notagildi við krabbameinslækningar.
o Af öðrum hormónum hafa sykursterar einkum
verið notaðir við krabbameinslækningar.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
118
Lyf með verkun á innkirtla
o Samanburður við frumubælandi lyf:
o
Minni áhrif á heilbrigðar frumur
o
Ekki beinmergsbælandi
o
Mildari meðferð, minni aukaverkanir
o
Verka hægar
o
Ákveðin hormón tengd ákveðnum sjúkdómum.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
119
a) Hormónar og skyld efni
i) Gónadótrópín RH-lík efni

Búserelín (Suprefact® nefúði, stungulyf)

Leuprórelín (Eligard® stungulyfsstofn)

Góserelín (Zoladex® vefjalyf o.fl.)

Triptórelín (Decapeptyl depot®

Vorönn 2008
stungulyfsstofn)
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
120
i) Gónadótrópín RH-lík efni
Zoladex® (góserelín), vefjalyf
o Lyf í vef, forðatafla gefin undir húð.
o Lyf sem stöðvar myndun
testósteróns.
o Lyfið hefur í fyrstu GnRH áhrif, hvetur myndun FSH og
LH og því testósteróns.
o
Við stöðuga notkun verður afnæming á heiladingli og myndun
FSH og LH hættir.
o
Byrjað er áður með and-andrógen lyf.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
121
b) And-hormónar og skyld efni
i) And-östrógenar

Tamoxífen (Tamoxifen Merck NM® töflur)

Fulvestrant (Faslodex® stungulyf, lausn) – Nýlegt!
ii) And-andrógenar

Flútamíð (Eulexin® töflur)

Bíkalútamíð (Casodex® töflur o.fl.)
iii) Hvatahemlar (enzyme inhibitors)

Anastrózól (Arimidex® töflur)

Letrózól (Femar® töflur)

Exemestan (Aromasin® töflur)
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
122
i) And-östrógenar
Tamoxifen Merck NM® (tamoxífen), töflur
o Hefur and-östrógen áhrif á brjóstvef en verkar eins og
östrógen á bein, legslímhúð og blóðfitur.
o Blokkar östrógenviðtaka.
o Ábendingar:
o
Læknandi, líknandi og viðbótarmeðferð á brjóstakrabbameini,
sérstaklega þegar hormónaviðtakar eru í æxlisvefnum.
o
Oftar gagn hjá konum sem eru komnar í tíðahvörf.
o
Fyrirbyggjandi meðferð hjá konum sem eru með áhættugen fyrir
brjóstakrabbameini.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
123
ii) And-andrógenar
Eulexin® (flútamíð), töflur
o Er and-andrógen lyf.
o Er í sama flokki og Casodex® (bíkalútamíð)…
o Kemur í veg fyrir áhrif testósteróns í vefjum
(blöðruhálskirtli).
o Notað við útbreiddu blöðruhálskirtilskrabbameini.
o Oft notað með Zoladex® (góserelín).
o Dýr meðferð.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
124
iii) Hvatahemlar
Femar® (letrózól), töflur
o Er hvatahemill (hindrar ensím...)
o Hemur virkni ensímsins arómatasa sem
umbreytir adrenal andrógenum yfir í östrógen.
o Dregur úr myndun östrógena í vefjum.
o Er næsta stig hormónameðferðar í brjóstakrabbameini á eftir tamoxífeni.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
125
3. Ónæmisörvandi lyf
(immunostimulants)
a) Cýtókínar og lyf til ónæmistemprunar
i) Þættir til örvunar

Fílgrastím (Neupogen® stungulyf)

Lenógrastím (Granocyte® stungulyfsstofn)

Pegfilgrastím (Neulasta® stungulyf) – Nýlegt!
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
126
3. Ónæmisörvandi lyf
a) Cýtókínar og lyf til ónæmistemprunar, frh.
ii) Interferón

Interferón alfa-2b (IntronA® stungulyfsstofn…)

Peginterferón alfa 2b (Pegintron® stungulyfsstofn)

Peginterferón alfa 2a (Pegasys® stungulyf)
iii) Aðrir cýtókínar og lyf til ónæmistemprunar


Vorönn 2008
BCG bóluefni (OncoTICE® lausn til notkunar í
þvagblöðru…)
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
127
4. Lyf til ónæmisbælingar
o Sérhæfð lyf til ónæmisbælingar

Mýcófenólsýra (CellCept® hylki, töflur o.fl.)

Sirolimus (Rapamune® töflur, mixtúra) – Nýlegt!

Daklízúmab (Zenapax® innrennslisþykkni) – Nýlegt!

Bailiximab (Simulect® stungulyfsstofn) – Nýlegt!



Ciklospórín (Sandimmum® innrennslisþ., Sandimmum
Neoral® hylki, mixtúra)
Tacrolimus (Advagraf® hylki) – Nýtt!
Gigtarlyfjum er sleppt...
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
128
®
CellCept (mýcófenólsýra)
Ábendingar:
o Lyfið er notað samhliða cíklósporíni og barksterum fyrirbyggjandi gegn bráðri höfnun á ígræðslu hjá sjúklingum sem
fá ósamgena nýrna-, hjarta- eða lifrarígræðslu.
Varúð:
o Sjúklingum er hættara við að fá eitilæxli og aðra illkynja
sjúkdóma, einkum í húð.
o Næmi eykst fyrir sýkingum, þar með töldum tækifærissýkingum, lífshættulegum sýkingum og blóðsýkingu.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
129
Önnur úrræði
o Nýrnahettubarksterar eru oft notaðir í krabbameinslyfjameðferð.
o Sterar hafa frumueyðandi áhrif á eitilfrumur.
o Notaðir í hvítblæði af eitilfrumugerð og eitlakrabbameini.
o Einnig við:
o
Bjúgur vegna æxlis eða meinvarpa.
o
Verkir, sérstaklega í beinum eða vegna þrýstings á taugar
o
Kalkblæði (hypercalcemia)
o
Ógleði vegna krabbameinslyfja.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
130
Vaxtarþættir (CSF)
o CSF = Colony Stimulating Factors
o Samheiti yfir efni í sermi sem eru nauðsynleg til vaxtar
og þroska blóðmyndandi frumna.
o Eru próteinsykrungar (glýkóprótein) þar sem próteinið er
virki þátturinn.
o Sem lyf framleidd með genatækni í bakteríum.
o Verkun vaxtarþátta
o
Virka á framleiðslu blóðfrumna.
o Virkni byggist á sérhæfðum viðtökum sem eru á yfirborði frumnanna.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
131
5. Uppsöluhemjandi lyf
Lyf við uppköstum og lyf við ógleði (antinausea)
a) Serótónín 5-HT3-viðtaka blokkar

Ondansetrón (Zofran® stungulyf, töflur)

Granisetrón (Kytril® stungulyf, töflur)

Trópísetrón (Navoban® hylki, stungulyf)
b) Önnur lyf við uppköstum

Skópólamín (Scopoderm® forðaplástur)

Aprepitant (Emend® hylki) – Nýlegt!
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
132
®
Zofran (ondansetrón)
o Lyfið er öflugur, mjög sértækur 5HT3 viðtaka-blokki.
o Krabbameinslyfjameðferð og geislameðferð geta valdið losun 5HT í
smágirni, en það örvar viðbragð sem veldur uppköstum. Lyfið hindrar
örvun þessa viðbragðs...
Ábendingar:
o Lyfið er ætlað til meðferðar á ógleði og uppköstum af völdum frumudrepandi krabbameinslyfja og geislameðferðar.
o Lyfið er einnig ætlað til varnar ógleði og uppköstum eftir skurðaðgerðir.
Aukaverkanir:
o Höfuðverkur, hitatilfinning í höfði og hiksti. Hægðatregða.
o Sjaldgæfar: Ofnæmisviðbrögð, extrapýramídal viðbrögð, krampar o.fl.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
133
®
Emend (aprepitant)
Ábendingar:
o Hindrun á bráðri og síðbúinni ógleði og uppköstum er fylgja meðferð
með krabbameinslyfjum af cisplatín stofni, sem valda afar mikilli ógleði.
o Fyrirbygging ógleði og uppkasta er fylgja meðferð með krabbameinslyfjum sem valda miðlungs mikilli ógleði
Skammtar og lyfjagjöf:
o Lyfið er gefið í 3 daga sem hluti meðferðar sem felur í sér barkstera og
5-HT3 viðtakahemil.
o Ráðlagður skammtur er 125 mg p.o. á 1. degi og 80 mg á 2. og 3. degi.
Vorönn 2008
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
134