Transcript Ábendingar

II. Tauga- og geðlyf
LHF 303
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
1
II. Tauga- og geðlyf
1. Taugakerfið
2. Geðsjúkdómar - geðvernd
3. Svæfingarlyf (glærur 25-37)
4. Flogaveikilyf (glærur 38-70)
5. Geðlyf (psycholeptica) (glærur 71-134)
6. Geðlyf (psychoanaleptica) (glærur 135-161)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
2
1. Taugakerfið
Skipting taugakerfisins
Taugakerfið skiptist í miðtauga- og úttaugakerfi
Miðtaugakerfið (MTK) samanstendur af heila og mænu
Úttaugakerfið tengir líffæri við miðtaugakerfið
Taugakerfið er afar flókið:
Fjöldi taugafrumna er ca. 1011 (í heila)
Hver taugafruma tengist 1000 til 5000 öðrum
Vissar frumur í litla heila tengjast 200.000 öðrum taugafrumum
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
3
1. Taugakerfið
Úttaugakerfið skiptist í sjálfvirka (ósjálfráða) og
viljastýrða taugakerfið
Sjálfvirka taugakerfið skiptist í sympatíska og parasympatíska taugakerfið
Sympatíska taugakerfið (drifkerfi, semjukerfi) er
semjuhlutinn (brjósthols- og lendahluti)
Starfsemin tengist eyðslu orku úr líkamanum
Boðefni: Noradrenalín (NA) – hömlun í heila
Para-sympatíska taugakerfið (sefkerfi) er heila- og
spjaldtaugahlutinn
Starfsemin tengist aukningu á orkuforða líkamans
Boðefni: Acetýlkólín (ACh) – örvun í heila
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
4
Samskipti tauga
Taugafrumur (neurons) eru
frumur í taugakerfinu sem
flytja taugaboð
Taugaboðefni losna frá taugaenda við taugamót og setjast
á viðtaka á taugagriplum
annarrar taugar
Þegar boðefni sest á viðtaka
veldur það breytingum á
starfsemi viðkomandi frumu
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
5
Rafboð
Spenna yfir frumu taugahimna er –70mV
Spennunni er stjórnað með
jónagöngum (magni Na+ og K+ innan frumunnar er
stjórnað)
Ef himnan afskautast nógu mikið sendir fruman frá
sér boð
Rafboð berast eftir taugasíma og valda losun á
taugaboðefni frá taugaendum
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
6
2. Geðsjúkdómar - geðvernd
Að skilgreina hugtakið andlegt heilbrigði er ekki
einfalt
Andlegt heilbrigði er e.t.v. fólgið í;
vellíðan
að vera normal
aðlögunarhæfni
sjálfstæði, sköpunarhæfileika
“Það er ekki normalt að vera við fullkomna
andlega heilsu”
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
7
Mælikvarði á andlegt heilbrigði
Sjálfsmyndin
Raunveruleikaskynið
Sköpunarþörf
Heilsteyptur persónuleiki
Heilbrigð samskipti við umhverfið
Að vera sjálfum sér nógur
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
8
Geðvernd
Skipta má geðverndarstarfi í þrjú stig:
1. Aðgerðir til að fyrirbyggja geðsjúkdóma og skapa
skilyrði fyrir heill og hamingju einstaklingsins
2. Lækningar á geðsjúkum
3. Endurhæfing geðsjúkra
Skipta má forvörnum á sviði geðverndar í:
Rannsóknir
Foreldrauppeldi
Skólinn
Starfið
Almenningsfræðsla
Persónuleg heilsurækt
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
9
Geðrænir kvillar
Geðsjúkdómar eru sjúkdómar sem einkennast af
truflunum á geðhöfn einstaklings sem ýmist er
tímabundin eða varanleg
Orsakir má rekja til fjölmargra þátta s.s. erfða,
alvarlegra veikinda, áfalla og mótun persónuleikans
í bernsku
Hugtakið geðveiki á oftast við um geðklofa og
geðhvarfasýki
Einkenni geðveiki eru alvarlegar andlegar truflanir,
svo sem ranghugmyndir eða ofskynjanir og skert
raunveruleikaskyn
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
10
Sagan
Hippókrates (460-377 f. Kr.) hélt því fram
að geðveiki ætti sér eðlilegar orsakir og
bæri að meðhöndla eins og hvern annan sjúkdóm
Hann afneitaði djöflatrú
Á miðöldum voru kenningar um djöfla og illa anda
endurvaktar
Litlar endurbætur áttu sér stað fyrr en á seinni hluta
18. aldar
Í byrjun 20.aldar urðu framfarir í læknis- og sálfræði
Árið 1905 var sannað að geðtruflun sem er fylgikvilli
sárasóttar átti sér líkamlegar orsakir
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
11
Helstu flokkar geðsjúkdóma
A. Persónuleikatruflanir
B. Kvíðaraskanir
C. Lyndissjúkdómar
D. Geðklofi
Til eru aðrar flokkanir...
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
12
A. Persónuleikatruflanir
Oftast er hér um að ræða einkenni sem eru til
staðar í einhverjum mæli hjá flestu fólki
Stundum eru þau þó svo yfirdrifin að þau valda viðkomandi
erfiðleikum, s.s. áráttu-þráhyggju,
ofskynjunarhugmyndum,
andfélagslegri hegðun o.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
13
B. Kvíðaraskanir
Dæmi: víðáttubrjálæði, ofsakvíðaköst, fælni o.fl.
Fælni (fóbía)
Einkenni:
Stöðugur og óraunhæfur ótti við ákveðinn hlut,
ákveðnar gerðir eða aðstæður
Að lokum fer fælnin að stjórna lífi hins fælna
Líkamleg einkenni (felmturskast): Sviti, hitakóf eða
hrollkuldi, einkenni frá hjarta, andnauð, andþrengsli,
yfirliðstilfinning og almenn vanlíðan
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
14
Helstu tegundir fælni (fóbía)
Einföld fælni (afmörkuð fælni):
Tengist ákveðnum aðstæðum eða hlutum
Dæmi: Fælni tengd hundum, sprautum, vatni, lyftum...
Félagsfælni:
Fælni við að tala opinberlega, að vera innan um fólk...
Víðáttufælni:
Hræðslan við að vera einn og erfiðleikar sem
tengjast því að fara að heiman
Oft hræðsla við innilokun
Óttinn við að vera innan um fólk, kaupa
inn í stórum verslunum, bíða í biðröðum...
Þetta er alvarlegasta tegund fælni
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
15
Fælni (fóbía)
Algengi:
Íslensk rannsókn: 18.500 Íslendingar eru haldnir fælni
Konur (8,8%) en karlar (5,3%)
Fælni er næst algengust sálrænna vandkvæðna (næst á
eftir ofdrykkju)
Orsök: (Ýmsar tilgátur...)
Skilyrðing – Maður sem lokast inn í lyftu... (60% fælinna)
Herminám – T.d. ef móðir fælist hunda... (Um 17%)
Fælni lærist – Maður horfir t.d. á sjónvarp, bíó o.s.frv.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
16
Fælni (fóbía)
Meðferð:
Mestu skiptir að vita hvað viðkomandi óttast, við
hvaða aðstæður fælnin kemur fram og hvaða
afleiðingar hún hefur
Þegar fælni er meðhöndluð eru kennd viðbrögð
sem hjálpa fólki að bregðast við á réttan hátt
þegar það verður hrætt
Nauðsynlegt er að horfast í augu við það sem
fælnin beinist að, ekki einungis þangað til fælnin
hverfur, heldur þarf að halda áfram að horfast í
augu við aðstæður sem áður vöktu hana
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
17
C. Lyndissjúkdómar
i) Alvarlegt þunglyndi (major depression)
(sjá glærur 136-157)
ii) Geðhvarfa sjúkdómur
(manic depressive psycosis eða
oflætis-þunglyndissjúkdómur)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
18
i) Alvarlegt þunglyndi
Þunglyndi felur í sér dapra lund, ásamt breytingar á
hugsun, hegðun og líkamsheilsu
Þunglyndi eykur líkur á vinnutapi, erfiðleikum í
samböndum og skipbroti í námi eða vinnu
Það gerir horfur þeirra sem eiga við líkamleg
veikindi að etja verri og ýtir oft undir ofneyslu
áfengis og annarra vímugjafa
Hætta á ofnotkun verkjalyfja, svefnlyfja og róandi
lyfja eykst einnig
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
19
ii) Geðhvarfa sjúkdómur
Geðhvörf einkennast ýmist af geðhæðar- eða
geðlægðartímabilum (oflæti og þunglyndi)
Sjúkdómurinn hamlar getu til eðlilegra athafna í
daglegu lífi, truflar dómgreind eða leiðir til ranghugmynda
Sjúkdómurinn er algengur meðal þeirra sem búa
yfir frjóu og kraftmiklu ímyndunarafli, t.d. meðal
framkvæmda- og listafólks
Sjálfsvígshlutfall einstaklinga með geðhvörf er hátt,
eða um 18%
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
20
Flokkar geðhvarfa
Geðhvörf I:
Gríðarlegar oflætissveiflur sem oft standa lengi yfir, en
þunglyndissveiflurnar eru ekki mjög djúpar
Geðhvörf II:
Meira og langvarandi þunglyndi en I. Inn á milli upplifa
þessir einstaklingar stutt og oft væg oflætistímabil
Geðhvörf III:
Fólk sem er oft þunglynt og er á þunglyndislyfjum eða í
rafmeðferð sem kemur því í oflætisástand
Hverfilyndi:
Vægar og örar geðsveiflur. Þessir einstaklingar eru oft
ranglega greindir með persónuleikatruflanir
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
21
Geðhvörf
Orsök:
Flókið samspil erfða og umhverfis
Talið er að ójafnvægið sem veldur
geðhvörfum stafi fyrst og fremst af
ójafnvægi í rafeindaflutningum yfir
frumuhimnur í heila
Ekki er óalgengt að atburðir sem valda mikilli
streitu komi sveiflum af stað, eða hjálpi til með
að framkalla þær
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
22
Geðhvörf
Meðferð:
Markmið meðferðar er að kyrra geð og halda sjúkdómseinkennum niðri
Þegar sjúklingurinn hefur náð jafnvægi er leitast við
að fyrirbyggja með lyfjum og félagslegum úrbótum
að sjúkdómurinn taki sig upp aftur
Fyrirbyggjandi meðferð:
Geðrofslyf (t.d. litíum)
Flogaveikilyf (t.d. karbamazepín)
Raflost
Þríhringlaga geðdeyfðarlyf (TCA)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
23
D. Geðklofi (Sjá glærur 72-106)
Er alvarlegasti geðsjúkdómurinn
Þetta er langvinnur og hamlandi sjúkdómur í heila
sem hrjáir um einn af hverjum hundrað manns
einhvern tíma á ævinni
Sum fíknilyf og lyf orsaka svipuð einkenni og
geðklofi (t.d. hass og LSD)
Þessi sjúkdómur greinist yfirleitt
snemma og er álíka algengur hjá
konum og körlum
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
24
3. Svæfingarlyf (anaesthetica)
Margar aðferðir voru reyndar til að auðvelda skurðaðgerðir hér áður fyrr; áfengi, ópíum, kannabis,
rothögg o.fl.
Svæfing
Nauðsynlegt að geta kallað fram
(afturkræft) meðvitundarleysi
og vöðvaslökun til að framkvæma
aðgerðir
Fyrstu virku svæfingarlyfin sem komu fram voru
hláturgas, eter og klóróform
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
25
Svæfing
Þegar svæfing er framkvæmd með einu lyfi þarf að
nota frekar stóra skammta...
Nú eru notuð fleiri en eitt lyf til að undirbúa sjúkling,
framkvæma svæfinguna og stjórna dýpt hennar og
ná fram vöðvaslökun
Svæfingarlyf eru öll ýmist innöndunar- eða stungulyf,
en á þann hátt er auðvelt að stjórna skömmtum hjá
meðvitundarlausum sjúklingum
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
26
Verkunarmáti svæfingarlyfja
Verkunarmáti svæfingarlyfja er ekki á hreinu
Reiknað með að lyfin raski lögun frumuhimnunnar
og hindri flutning jóna yfir hana
=>boðspenna getur ekki myndast
Svæfingarlyfin hafa enga
sameiginlega eiginleika
Gera má ráð fyrir að þau
virki á fleiri en einn hátt
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
27
Svæfingarlyf (anaesthetica)
a) Halógeneruð kolvetni
b) Barbitúrsýrur
c) Ópíóíðar til svæfingar
d) Önnur svæfingarlyf
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
28
a) Halógeneruð kolvetni
Desflúran (Suprane innöndunargufa)
Sevóflúran (Sevorane innöndunargufa o.fl.)
Þetta eru allt innöndunarlyf, notuð við innleiðingu
og viðhald svæfingar... Mikið notuð
Þessi lyf geta valdið lifrarskemmdum – meiri hætta
eftir því sem lyfin eru notuð oftar
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
29

Sevorane (sevóflúran)
Ábendingar:
Innleiðsla og viðhald svæfingar hjá fullorðnum
og börnum
Lyfið svæfir á innan við 2 mín.
Sjúklingar vakna fljótlega eftir svæfingu
Aukaverkanir:
Ógleði, uppköst og lágþrýstingur
Einnig: Hiti, skjálfti, höfuðverkur, svimi, hósti, æsingur,
öndunarerfiðleikar
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
30
b) Barbitúrsýrur
Tíópentalnatríum (Pentocur® stungulyfsstofn)

Lyfið verkar mjög fljótt!
Ábendingar:
Notað til svæfingar – lyfjagjöf í bláæð
Aukaverkanir:
Lágþrýstingur, hjartsláttartruflanir, öndunarbæling, berkju-
krampi, raddbandakrampi, hrollur o.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
31
c) Ópíóíðar til svæfingar
Fentanýl (Leptanal stungulyf)
Súfentaníl (Sufenta stungulyf)
Remifentaníl (Remifentanil Actavis stungulyfsstofn)
- Nýlegt!
Ópíóíðar til svæfingar eru stungulyf
Þessi lyf eru sterkt verkjastillandi og eru notuð til
verkjadeyfingar og til innleiðslu svæfingar
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
32

Sufenta (súfentaníl)
Um er að ræða kröftugt verkjadeyfandi lyf, skylt
fentanýli
Það er notað við svæfingar og sem verkjadeyfandi lyf
Verkanir súfentaníls eru mjög líkar verkunum
morfíns
en um 100 sinnum kröftugri
koma fyrr og standa skemur
Lyfið er mjög fituleysanlegt og dreifist
hratt um allan líkamann (einnig MTK)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
33

Sufenta (súfentaníl)
Ábendingar:
Til meðferðar eftir aðgerðir, við verkjum í tengslum við
almennar skurðaðgerðir, brjósthols- og bæklunarskurðaðgerðir, sem og við keisaraskurð
Til verkjastillingar ásamt búpívakaíni, í fæðingarhríðum og
við fæðingu (epidural)
Aukaverkanir:
Algengastar: Slæving (19,5%), kláði (15,2%), ógleði (9,8%)
og uppköst (5,7%)
Einnig: Höfuðverkur, svimi, blóðþrýstingsfall, hægur hjartsláttur, öndunarslæving o.fl. (mjög sjaldgæfar; hjartastopp)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
34

Sufenta (súfentaníl)
Ofskömmtun og eiturverkanir:
Skert meðvitund, öndunarlömun, blámi, veikur púls og dá
Meðferð; gjörgæsla - Andefni er naloxón…
Milliverkanir:
Barbitúrsýrur, alkóhól, benzódíazepín, geðrofslyf, halógeneruð svæfingalyf og önnur slævandi lyf geta aukið öndunarslævandi verkun lyfsins
Varúð:
Ávanahætta
Sjúklingar með höfuðáverka og þeir sem eru undir áhrifum
alkóhóls eða svefnlyfja
Minnkuð lifrar-, nýrna- eða lungnastarfsemi, astmi
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
35
d) Önnur svæfingarlyf
Própófól (Propolipid 10 mg/ml st.lyf o.fl.)
Tvínituroxíð – „hláturgas” (Niontix lyfjagas)
Esketamín (S-Ketamin Pfizer stungulyf)
Tvínituroxíð bl. (Livopan lyfjagas) - Nýlegt!
Própófól er notað til innleiðingar og viðhalds svæfingar
Virkar mjög fljótt, lítil hætta á ógleði
Hláturgas eða glaðloft er verkjastillandi og svæfandi
Esketamín er verkjadeyfandi og svæfandi, notað eitt
eða með öðrum svæfingarlyfjum
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
36
Propolipid 10

mg/ml (própófól)
Er búið að vera á markaði hérlendis í tæp 30 ár
Líklega mest notaða svæfingarlyfið
Verkunarmáti er flókinn
Aukaverkanir:
Lágþrýstingur og öndunarbæling
Óeðlileg vellíðan (euphoria) og kynferðislegt
hömluleysi (þegar sj. vaknar eftir svæfingu)
Höfuðverkur, ógleði og uppköst
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
37
4. Flogaveikilyf (anti-epileptica)
Flogaveiki er algengur sjúkdómur
Talið er að um 1% mannkyns þjáist af flogaveiki
Ætla má að um 2500 Íslendingar séu með flogaveiki
Ætla má að 1500-2000 Íslendingar taki inn lyf að staðaldri
við flogaveiki
Oftast er um tiltölulega vægan sjúkdóm að ræða,
þar sem lyf halda einkennum í skefjum
Venjan er að greina ekki flogaveiki fyrr en viðkomandi hefur fengið a.m.k. 2 flog
Heilarit er gagnlegasta rannsóknin við greiningu á
flogaveiki
Mikilvægt er að útiloka sjúkdóma í miðtaugakerfinu
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
38
Flogaveiki
Skilgreining:
Flogaveiki er skilgreind sem aukin tilhneiging til
þess að fá endurtekin flog af mismunandi
tegundum með eða án truflaðrar meðvitundar
Ekki er endilega um eiginlegan sjúkdóm að ræða,
heldur einkenni sem geta haft margar orsakir
Flogaköst einkennast af röskun á hreyfingum,
skynjunum, atferli, tilfinningum eða meðvitund
Landssamtök áhugafólks um flogaveiki
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
39
Orsakir flogaveiki
Orsakir eru margvíslegar, en í allt að helmingi tilfella
finnst engin orsök
Stundum er orsökunum skipt í tvennt:

Sjálfvakin flogaveiki
 Þá eru engir undirliggjandi sjúkdómar, né heilaskemmdir
 Erfðir koma líklega við sögu

Sjúkdómsvakin flogaveiki (ör eða skemmdir í heilaberki)
 Þá er hægt að finna orsakir og geta þær tengst höfuðáverkunum (t.d.
áverkar við fæðingu), heilablóðfalli, sýkingum í heila (t.d. heilahimnubólgu), meðfæddum galla í heila, heilaæxli o.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
40
Orsakir flogaveiki
Flog stafa af því að hópar taugafruma fara að senda
boð samtímis með hærri tíðni en eðlilega
Um er að ræða tímabundnar, kröftugar og óeðlilegar
rafboðstruflanir í heila, eða heilaberki
Margt getur komið flogum af stað, t.d.;
flöktandi ljós, diskóljós,
mynstur (t.d. taflborð, köflóttur dúkur),
þegar leysa á erfið verkefni o.fl.
Í flestum tilvikum er þó ekki vitað hvað kemur flogakasti af stað
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
41
Orsakir krampa
Flogaveiki er bara ein af mörgum mögulegum
orsökum krampa
Aðrar algengar orsakir krampa;
höfuðáverkar
heilablæðingar
heilaæxli
hitakrampar í börnum
sýkingar
o.fl.
Um 2% einstaklinga fá krampakast einhvern tíma
ævinnar
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
42
Tegundir flogakasta
Einkenni flogaveiki fara eftir því hvar í heilaberkinum
flogin verða, og því hlutverki sem sá hluti heilabarkarins gegnir
Einkennin geta verið allt frá doða til krampakasta
Flogum er skipt í tvo meginflokka;
Hlutaflog, staðflog (focal eða partial seizures, petit mal)
Flog sem verða á afmörkuðu svæði í heilaberkinum
Alflog (primary generalised seizures, grand mal)
Flog sem ná yfir allan heilabörkinn; enginn ákveðinn staður
Eru um 40% flogatilfella
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
43
Tegundir flogakasta (undirflokkar)
Flogaveiki nær yfir meira en 20 teg. floga.
Sem dæmi má nefna:
Krampaflog - flogafár
Störuflog
Ráðvilluflog
Hreyfiflog
Skynflog
(krampaflog, störuflog og ráðvilluflog eru algengust)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
44
Krampaflog
Er algengasta tegund floga
Er alflog – rafboð í öllum heilanum raskast
Viðkomandi verður skyndilega stífur, missir meðvitund og fellur til jarðar
Öndun skerðist, blár húðlitur, slef og korr
Viðkomandi getur misst þvag, en sjaldan saur
Eftir að samdráttur stöðvast, taka við taktfastir
krampakippir í útlimum og búk í allt að 2 mín.
Þá tekur við meðvitundarleysi í um 5 mín.
Sjúklingur getur verið ruglaður eftir kastið
Oftast fylgir höfuðverkur og þreyta og þörf á hvíld
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
45
Flogafár (status epilepticus)
Endurtekin krampaflog án þess að sjúklingur komist til
meðvitundar
Getur staðið yfir í 30 mín.
Mjög alvarlegt ástand
Talið er að 5% fullorðinna sjúklinga með flogaveiki fái
flogafár einhvern tíma á lífsleiðinni
Flogafár getur orsakað súrefnisskort, hjartsláttartruflanir, efnaskiptatruflanir og blóðþrýstingslækkun
=> e.t.v. heilasköddun eða dauði
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
46
Störuflog (absence seizures)
Eru algengust hjá börnum á skólaaldri
Standa mjög stutt, eða 5-15 sek.
Barnið verður skyndilega fjarrænt og starir fram
fyrir sig án þess að detta
Eftir flogið tekur barnið aftur við fyrri iðju eins og
ekkert hafi í skorist
Geta verið mjög tíð, jafnvel
100 flog á dag
Eldast oft af börnum
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
47
Hreyfiflog og skynflog
Hreyfiflog:
Fyrstu merki geta verið kiprur við munnvik
Ef rafboðin dreifast ná þau til vöðvanna kringum
augun og áfram að hönd og fæti
Yfirleitt er ekki röskun á meðvitund
Skynflog:
Líkamleg skynflog byrja eins og hreyfiflog, oftast í
þumalfingri eða munnviki á gagnstæðri hlið og
geta svo dreifst
Þau lýsa sér oftast sem náladofi eða tilfinningaleysi
og þeim geta fylgt hreyfingar
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
48
Ráðvilluflog
Röskun verður á meðvitund á meðan flogið varir
eða rétt á eftir
Sjúklingur hefur stjórn á líkama og vöðvum og
framkvæmir einfaldar eða flóknar hreyfingar án
þess að gera sér grein fyrir því hvað er að gerast
Standa oftast stutt, oftast innan við 5 mín. og ekki
lengur en 1 klst.
Öll þessi flog, þ.e. hreyfiflog, skynflog og ráðvilluflog, geta endað í krampaflogi
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
49
Lyfjameðferð við flogaveiki
Flogaveikilyf eru oft talin vera undirflokkur róandi
lyfja og svefnlyfja
Flogaveikilyf hafa sérhæfða krampastillandi verkun,
þ.e.a.s. þau halda krömpunum niðri án þess að
valda óhóflegri syfju
Æskilegt er að nota bara eitt lyf til að koma í veg
fyrir flog => einfaldari meðferð og minni hætta á
aukaverkunum
Stundum þarf þó að nota fleiri en eitt lyf saman
Hægt er að nota róandi lyf (BZD) í flogaköstum
Önnur úrræði...
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
50
Lyfjameðferð við flogaveiki
Lyfið fenóbarbital við flogaveiki kom á markað 1912
Öflugt lyf, ennþá eitthvað notað
Lyfið fenýtóín kom á markað 1938
Á sjötta áratug síðustu aldar kom karbamazepín
fram og er það ennþá mikið notað
Undanfarin ár hafa mörg ný lyf verið skráð við flogaveiki
Þau hafa sérhæfðari verkun og eru minna slævandi...
Meðferð við flogaveiki er ekki endilega ævilöng
Allt að 80% barna sem þarfnast meðferðar geta hætt
lyfjatöku eftir tvö ár ef vel gengur...
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
51
Lyfjameðferð við flogaveiki
Flogaveikilyf valda ekki ávana og fíkn
Þol myndast ekki gegn krampastillandi verkun
flogaveikilyfja
Fráhvarfseinkenni þekkjast þó og þar
á meðal geta verið flogafár
Sum flogaveikilyf eru merkt ∆
Öll flogaveikilyf geta valdið fóstur-
skemmdum
Megináhyggjuefnið er klofinn hryggur
Hættan eykst ef notuð eru fleiri en 1 lyf
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
52
Verkunarmáti flogaveikilyfja
1. Aukin GABA verkun


a) Bein áhrif á GABA stýrð Cl- jónagöng (barbitúrsýrur
og benzódíazepínsambönd)
b) Áhrif á myndun, umbrot og endurupptöku GABA
(vígabatrín, valpróínsýra, tíagabín)
2. Áhrif á spennustýrð Na+ jónagöng
(fenýtóín, karbamazepín, lamótrigín, valpróínsýra)
* GABA (GASS) = gamma-amínósmjörsýra
- aðal hamlandi taugaboðefnið í heila
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
53
1. Aukin GABA verkun
Ef aukin GABA virkni
=> róun, svefn,
krampastilling...
Mörg lyf sem hafa áhrif
á flogaveiki auka áhrif
GABA
minnka niðurbrot, auka
myndun, örva losun...
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
54
2. Áhrif á spennustýrð Na+
jónagöng
Lyfin hefta boðflutning í taugafrumum með því að
hamla flæði á natríumjónum inn í frumur
Lyf sem verka á þennan
hátt koma í veg fyrir að
taugafrumur geti sent frá
sér boð á hárri tíðni
Hafa ekki áhrif á boð sem
eru send á lægri tíðni
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
55
Aukaverkanir flogaveikilyfja
Flogaveikilyf hafa nokkuð miklar aukaverkanir
Aukaverkanirnar eru misalvarlegar...
Öll flogaveikilyf valda slævingu sem kemur fram
sem þreyta, úthalds- og einbeitingarleysi og mikil
svefnþörf (flest eru þríhyrningsmerkt)
Mismunandi mikil eftir lyfjum og einstaklingsbundin
Aukaverkanirnar eru oft skammtaháðar
Aðrar algengar aukaverkanir;
ógleði, höfuðverkur, niðurgangur, uppköst, lystarleysi,
hægðatregða, svimi, skjálfti, tvísýni o.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
56
Aukaverkanir flogaveikilyfja
Langtímaaukaverkanir flogaveikilyfja:
Fósturlát, minnkuð frjósemi, fæðingargallar
Truflun á lifrar- og nýrnastarfsemi (nær öll)
Truflun á blóðframleiðslu (t.d. valpróínsýra)
Truflun á hreyfingum (í raun öll...)
Truflun á sjón (t.d. vígabatrín)
Algengt er að flogaveikilyf örvi lifrarstarfsemi (eru
enzyme inducers) og þar með eigið niðurbrot sem
og niðurbrot annarra lyfja
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
57
Flogaveikilyf
Eldri lyf:

Fenóbarbital,
klónazepam
fenýtóín,
karbamazepín,
valpróínsýra
og
Nýrri lyf:

Vígabatrín, oxkarbazepín, lamótrigín, tópíramat, gabapentín,
pregabalín
Hvaða lyf eru fyrsta val?

Karbamazepín,
valpróínsýra
oxkarbazepín,
fenýtóín
(?),
lamótrigín,
Hvaða lyf eru annað val?

Vígabatrín, tópíramat, gabapentín, klónazepam, fenóbarbital,
önnur lyf o.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
58
Flogaveikilyf - skráð
a) Barbitúrsýrusambönd og afleiður
b) Hýdantóínafleiður
c) Benzódíazepínafleiður
d) Karboxamíðafleiður
e) Fitusýruafleiður
f) Önnur flogaveikilyf
- Sjá ATC-flokkun lyfjanna! (N 03)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
59
a) Barbitúrsýruafleiður
Fenóbarbital (Fenemal Recip töflur)
Var á undanþágu, var skráð fyrir nokkrum árum
T ½ = 2-6 dagar....
Ábendingar:
Alflog og kippaflog (ekki virkt gegn störuflogum)
Kemur í veg fyrir flog og styttir flogaköst sem koma fram...
Milliverkanir (eru margvíslegar...):
Lyfið minnkar áhrif p-pillunnar, beta-blokka, MAO-hemla o.fl.
Lyfið minnkar áhrif sumra flogaveikislyfja, s.s. karbamazepíns
Aukaverkanir:
Syfja, einbeitingarskortur, húðútbrot, ósamhæfing vöðvahreyfinga og ósjálfráðar augnhreyfingar
Skapstyggð hjá börnum og rugl hjá öldruðum, o.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
60
b) Hýdantóínafleiður
Fenýtóín (Fenantoin Recip® töflur)
Fosfenýtóín (Pro-Epanutin® innrennslisþykkni) ∆
Fenýtóín er leitt af fenemali
Fenýtóín er, ásamt karbamazepíni, aðallyfið gegn hlutaflogum
Minna notað á seinni árum...
Erfitt að stilla skammta
Ábendingar: Alflog og staðflog
Aukaverkanir:
Slappleiki, ógleði, truflaðar hreyfingar, höfuðverkur, skjálfti....
Langtímaaukaverkanir: Truflanir á starfsemi litla heila og ofholdgun
á tannholdi, aukinn hárvöxtur, truflun á kölkun beina og storknun
blóðs, o.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
61
c) Benzódíazepínafleiður
Klónazepam (Rivotril töflur) ∆
Er notað við hlutaflogum - viðbótarlyf
Notað í fyrirbyggjandi meðferð og bráðameðferð
Kvíðastillandi og ávanabindandi
Verkunarháttur: Eykur verkun GABA
Ábendingar:
Allar gerðir floga
Þegar hætt er á lyfinu er tilhneiging til fráhvarfsfloga
Skammtastærðir:
Gefið í 2-3 skömmtum, heildarskammtur 1-6 mg
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
62
d) Karboxamíðafleiður
Karbamazepín (Tegretol® töflur o.fl.) ∆
Oxkarbazepín (Trileptal® töflur, mixtúra) ∆
Rúfínamíð (Inovelon® töflur, mixtúra) – Nýlegt! Z-lyf
Eslicarbazepín (Zebinix® töflur) – Nýlegt!
Trileptal
(oxkarbazepín)
Er skylt karbamazepíni og virkar svipað
Er þríhyrningsmerkt og getur valdið þreytu og sljóleika
Hefur mun færri auka- og milliverkanir
Aukaverkanir:
Þreyta, höfuðverkur, svimi, óstyrkar hreyfingar...
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
63

Tegretol (karbamazepín)
Er eitt mest notaða flogaveikilyfið
Ábendingar: Alflog og hlutaflog
Einnig: Þvaghlaup (diabetes insipidus), fráhvarfseinkenni
drykkjusýki, taugaskemmdir vegna sykursýki, manía,
fyrirbyggjandi meðferð við geðhvarfasýki
Skammtar:
Einstaklingsbundnir
Skammta skal lyfið með varúð hjá öldruðum
Aukaverkanir:
Lyfið þolist vel og hefur tiltölulega sjaldan aukaverkanir
Aukaverkanir frá MTK: Svimi, höfuðverkur, ósamræming vöðvahreyfinga, syfja, þreyta, tvísýni (algengari hjá öldruðum)
Truflanir frá meltingarvegi (ógleði, uppköst) og ofnæmisviðbrögð á
húð (útbrot)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
64
e) Fitusýruafleiður
Valpróínsýra (Orfiril® mixtúra, magasýruþolnar töflur,
Orfiril Retard® forðatöflur)
Vígabatrín (Sabrilex® töflur) ∆
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
65

Orfiril (valpróínsýra)
Ábendingar:
Er notuð við öllum tegundum floga, en þó
sérstaklega á alflog
Aukaverkanir:
Skjálfti, fækkun blóðflaga, hárlos, breyttur hárlitur, þreyta,
niðurgangur, uppköst, lystarleysi, þyngdaraukning – þyngdartap o.fl.
Lifrarskemmdir, stundum lífshættulegar (obs. börn < 3ja)
Skammtar:
Stundum er skammtað samkvæmt blóðmælingum
Annars er stuðst við klíníska svörun
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
66
f) Önnur flogaveikilyf
Lamótrigín (Lamictal® tuggu-/dreifitöflur o.fl.)
Tópíramat (Topimax® töflur o.fl.) ∆
Gabapentín (Neurontin® hylki o.fl.) ∆
Levetíracetam (Keppra® tafla, mixtúra o.fl.)
Zonisamíð (Zonegran® hylki) – Nýlegt!
Pregabalín (Lyrica® hylki)
Lacosamíð (Vimpat® töflur) – Nýlegt!
Perampanel (Fycompa® töflur) – Nýtt!
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
67

Lamictal (lamótrigín)
Er flogaveikilyf sem hefur reynst ágætlega
Notað eitt sér eða sem viðbótarlyf
Ekki þríhyrningsmerkt
Ábendingar: Hlutaflog og alflog
Einnig notað til að fyrirbyggja geðsveiflur hjá þeim sem eru
með geðhvarfasjúkdóm (og við mígreni, taugaverkjum…)
Skammtar:
Einstaklingsbundnir
Aukaverkanir:
Húðútbrot (Stevens-Johnson syndrome), pirringur, höfuðverkur, svimi, þreyta, syfja, svefnleysi, óstyrkur, tvísýni,
ógleði, uppköst, niðurgangur, hegðunartruflanir o.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
68

Lyrica (pregabalín)
Ábendingar:
Útlægir taugaverkir hjá fullorðnum,
t.d. sykursýkistaugakvilli
Flogaveiki hjá fullorðnum – sem viðbótarlyf
Almenn kvíðaröskun
Aukaverkanir:
Sundl og svefnhöfgi, aukin matarlyst
Víma, rugl, minnkuð kynhvöt, getuleysi, skapstyggð
Ósamhæfing hreyfinga, einbeitingarskortur, minnisleysi o.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
69

Zonegran (zonisamíð)
Ábendingar:
Hlutaflog hjá fullorðnum – viðbótarlyf
Ekki mælt með lyfinu fyrir börn né aldraða
Varnaðarorð:
Alvarleg útbrot geta komið fram, m.a. Stevens-Johnsonheilkenni
Aukaverkanir:
Algengastar: Svefnhöfgi, svimi og lystarleysi, sundl og aukin
matarlyst
Annað: Sótthiti, þyngdartap, kviðverkir, ógleði, útbrot o.fl.
Lyfið er ekki þríhyrningsmerkt
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
70
5. Geðlyf (psycholeptica)
Geðlyfjum í sérlyfjaskrá er skipt í tvo aðalflokka;
Geðlyf (psycholeptica)
Psycholeptic = hugslakandi lyf; geðrofslyf (sefandi lyf), róandi lyf
Geðlyf (psychoanaleptica)
Psychoanaleptic = geðhvetjandi lyf; geðdeyfðarlyf, geðörvunarlyf
Psycholeptica skiptast í;

a) Geðrofslyf (sefandi lyf)

b) Róandi og kvíðastillandi lyf

c) Svefnlyf og róandi lyf
Psychoanaleptica skiptast í;

a) Þunglyndislyf (geðdeyfðarlyf)

b) Örvandi lyf

c) Lyf við heilabilun – Alzheimer o.fl. Ekki tekin í þessum hluta
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
71
a) Geðrofslyf (sefandi lyf)
Sagan
Árið 1845 stakk Monreau upp á því að hægt væri
að nota hass til að líkja eftir áhrifum geðklofa
1940 amfetamín: Fyrsta samtengda lyfið sem getur
valdið geðklofalíkum einkennum
1943 var LSD samtengt af Hoffman
1950 var klórprómazín samtengt í Frakklandi
fyrsta nothæfa geðrofslyfið (var tekið af skrá fyrir stuttu)
1957 klórdíazepoxíð – fyrsta benzódíazepínlyfið
1958 imipramín við þunglyndi og halóperidól, fyrsta
lágskammta geðrofslyfið
(Lyfin eru ekki þríhyrningsmerkt...)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
72
Notkun geðrofslyfja
(ábendingar)
Geðklofi
Oflæti (manía) og geðhvörf
Óráð eftir aðgerðir
Amfetamíneitranir
Fráhvarfsmeðferðir vímuefna
Ofsóknaræði, sturlun
Geðrænar truflanir tengdar heilabilun
Alvarlegt þunglyndi (ekki langtímanotkun)
Mikill kvíði eða óróa (ekki langtímanotkun)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
73
Geðklofi
Ekkert augljóst samband er á milli ofbeldishneigðar
og geðklofa
Geðklofi er ekki klofinn persónuleiki
Nikótínfíkn er 3svar sinnum
algengari meðal geðklofasjúklinga
Flókið samband er milli reykinga
og geðklofa
Reykingar draga úr áhrifum lyfjanna
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
74
Geðklofi
Orsakir:
Líklega er um flókið samspil erfða,
umhverfis, atferlis og annarra þátta að ræða
Rannsóknir benda til þess að áföll á meðgöngu,
t.d. næringarskortur fósturs, veirusýkingar, erfiðleikar við fæðingu og ýmiss konar annað álag,
auki líkur á geðklofa hjá barninu síðar meir
Talið er að geðklofi tengist afbrigðileika á magni
og virkni boðefna eða viðtaka í heila
Heilabygging geðklofasjúklinga er ekki eðlileg
Samsetning og dreifing glútamat viðtaka í heila
geðklofasjúklinga er frábrugðin því sem gerist
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
75
Geðklofi
Einkenni:
Fyrstu einkenni geðklofa eru breytingar á hegðun sem kemur
fram í kvíða og þunglyndi - bráðafasinn byrjar þegar geðrofseinkenni* koma skyndilega fram
Sjúkdómurinn getur haft í för með sér rofin tengsl við
veruleikann (brenglað raunveruleikaskyn)
Hugsun er órökrétt; ranghugmyndir og ofskynjanir koma fyrir
Sjúklingar eru flatir og mynda léleg tengsl við náungann
*Geðrof (psychosis) er ástand sem einkennist af ofskynjunum
og/eða ranghugmyndum og stafar af skertum raunveruleikatengslum
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
76
Geðklofi
Horfur:
Ef geðklofi er greindur snemma tekst oft að
halda einkennum niðri, en ef köstin endurtaka sig
oft þá verður sjúkdómurinn gjarnan langvinnur
og leiðir til varanlegrar fötlunar
Þó meðferð dragi úr einkennum
bera flestir sjúklingar einhver
einkenni sjúkdómsins alla ævi…
Þó er talið að einn af hverjum
fimm geti náð fullum bata
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
77
Verkun geðrofslyfja
1. Ósérhæfð, róandi, svæfandi, sefandi verkun
Þessi ósérhæfða róandi verkun kemur fram
fljótlega eftir að byrjað er að gefa lyfið, en fer
síðan dofnandi - Oft litið á sem aukaverkun
2. Sérhæfð, sefandi, róandi verkun
Hún kemur fram í minnkaðri virkni, hemlun á
viðbrögðum og skeytingarleysi gagnvart áreiti
Andlegur og líkamlegur óróleiki dempast, svo og
æsingur, innri spenna og árásarhneigð
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
78
Verkun geðrofslyfja
3. Sérhæfð verkun gegn sturlun
Mikilvægasti verkunarþátturinn - Verið er að dempa
eða fjarlægja meiri háttar geðtruflanir, s.s. ofskynjanir, hugvillur og hugsanatruflanir sem fylgja geðklofa
Þessi verkun kemur ekki strax fram
4. Örvandi verkun
Hjá sjúklingum með meiri háttar geðbilun sem
einkennist af sinnuleysi, innhverfu, óvirkni og
almennu framtaksleysi
5. Verkun gegn þunglyndi
Þessi verkun er yfirleitt lítið áberandi
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
79
Lyfhrif geðrofslyfja
Verkun geðrofslyfja á geðklofa tengist hömlun á
viðtökum boðefnisins dópamíns
Aðallega dópamín D2-viðtaka
Sum þeirra hafa einnig áhrif á aðra viðtaka, í meira
eða minna mæli
T.d. D1, 5-HT2, α1-viðtaka og fleiri...
Lyfin hafa einnig uppsöluhemjandi og andhistamínáhrif
Lyfin bæla lært atferli og flókna hegðun
Lyfin minnka áhuga á umhverfi, draga úr tilfinningum
og geðhrifum
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
80
Aukaverkanir geðrofslyfja
Fara eftir því hvar í heilanum lyfin verka…
Hvort lyfin blokka dópamín viðtaka, alfa-adrenerga viðtaka, múskarín viðtaka o.s.frv. (sjá ljósrit)
Róandi áhrif (syfja og slen)
Oftast myndast þol gegn þessari aukaverkun
Áhrif á blóðrásarkerfið
Blóðþrýstingsfall í uppréttri stöðu, hraðsláttur o.fl.
Algengari hjá öldruðum
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
81
Aukaverkanir geðrofslyfja, frh.
Áhrif á innkirtlastarfsemi
Þyngdaraukning, glúkósaóþol, breytingar á líkamshita, tíðatruflanir o.fl.
Aukaverkanir frá MTK, s.s. Parkinsonseinkenni
Um er að ræða hreyfitruflanir (extrapýramídal)
Síðkomnar hreyfitruflanir geta verið óafturkræfar
Aðrar aukaverkanir:
Ljósnæmni, hægðatregða, aukin myndun litarefnis
í húð, blóðbreytingar o.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
82
Meðferð við geðklofa
Miðar að því að draga úr einkennum og halda
sjúkdómnum í skefjum
Lyfjameðferð er áhrifaríkust
Geðlyf sem halda geðrofseinkennum niðri hafa verið
fáanleg síðan á miðjum sjötta áratugnum
Lyfin lækna ekki sjúkdóminn né
viðkomandi fái ekki fleiri geðrofaköst
tryggja
að
Einstaklingsbundin meðferð
Velja þar skammtastærðir af mikilli kostgæfni
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
83
Meðferð við geðklofa
Fyrst og fremst eru notuð geðrofslyf...
Nýleg geðrofslyf (atypical antipsychotics)
Hið fyrsta þeirra var klózapín (Leponex®)
Það hefur reynst áhrifaríkara en önnur geðlyf, en getur því
miður haft í för með sér afar alvarlegar aukaverkanir
Nýrri lyf, s.s. risperídón (Risperdal®), olanzapín
(Zyprexa®) og quetíapín (Seroquel Prolong®), eru
öruggari og þeim fylgja færri aukaverkanir
Áhrif lyfjanna koma venjulega fram eftir 2-3 vikur
Hámarksáhrif nást eftir 6 vikur-6 mánuði
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
84
Meðferð við geðklofa
Geðlyf við geðklofa valda ekki vímu og eru ekki
ávanabindandi
Fráhvarfseinkenni: E.t.v. svefntruflanir og slappleiki
Geðlyfin eru ekki eins konar „spennitreyja á hugann”
eða „heilaþvottaefni”
Geðlyf geta haft róandi áhrif, en verið er að sækjast
eftir áhrifum gegn ofskynjunum, kvíða, ringulreið og
ranghugmyndum sem fylgja geðrofsköstum
Ef sjúklingar hætta á lyfjunum, aukast líkurnar á því
að sjúkdómurinn taki sig upp aftur
Léleg meðferðarfylgni er vandamál hvað lyfjatöku
varðar
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
85
Meðferð við geðklofa
Geðlyfjum fylgja oft óþægilegar aukaverkanir,
einkum í byrjun meðferðar
Má þar nefna syfju, eirðarleysi, vöðvakippi, skjálfta,
munnþurrk eða sjóntruflanir
Einnig getur verið um langvarandi aukaverkanir að
ræða, s.s. síðkomnar hreyfitruflanir, sem einkennast
af ósjálfráðum hreyfingum (extrapýramídal áhrif,
Parkinsonseinkenni – vegna þess að lyfin minnka
dópamín í heila...)
Önnur meðferðarúræði:
Endurhæfing, einstaklingsmeðferðir,
sjálfshjálparhópar...
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
fjölskyldufræðsla,
86
Há- og lágskammtalyf
Geðrofslyfjum er stundum skipt í tvo flokka;
háskammta- og lágskammtalyf
Háskammta geðrofslyf:
Meiri róandi áhrif (syfja og slen)
Lágskammta geðrofslyf:
Minni áhrif á blóðrásarkerfið og innkirtlastarfsemi
Meiri aukaverkanir frá MTK, s.s. hreyfitruflanir
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
87
Há- og lágskammta lyf
Háskammta geðrofslyf (stórir skammtar):
Levómeprómazín
Klórprótixen
(Melperón, zúklópentixól)
Lágskammta geðrofslyf (litlir skammtar)
Perfenazín, próklórperazín
Halóperidól
Flúpentixól
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
88
Nýrri geðrofslyf
(óhefðbundin)
Klózapín, olansapín, quetíapín, risperídón
„Atypical antipsychotics”
Að mestu laus við hreyfitruflanir...
(Parkinsonseinkenni, extrapýramídal áhrif)
Minni tíðni bakslags
Mun dýrari lyf
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
89
a) Geðrofslyf (neuroleptica,
antipsychotica) – sefandi lyf
i) Fentíazín með alifatíska hliðarkeðju
ii) Fentíazín með píperazínhring í hliðarkeðju
iii) Bútýrófenónafleiður
iv) Indólafleiður – nýlegt!
v) Tíóxantenafleiður
vi) Díazepín, oxazepín, tíazepín og oxepín
vii) Benzamíð – nýlegt!
viii) Litíum
ix) Önnur geðrofslyf
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
90
i)
Fentíazín með alifatíska
hliðarkeðju
Levómeprómazín (Nozinan® töflur)
Nozinan® (levómeprómazín)
Ábendingar:
Geðrofsástand (psychosis), nema þegar um þunglyndi er að
ræða
Skammtímameðferð við miklum verkjum
Aukaverkanir:
Blóðþrýstingsfall (og orthostatismi), þreyta, svimi, síðkomnar
hreyfitruflanir, munnþurrkur, hvíldaróþol, ljósnæmi, þyngdaraukning, vansæla, hræðsla, hraðtaktur, ristruflanir o.m.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
91
ii) Fentíazín með píperazínhring í hliðarkeðju
Perfenazín (Peratsin® töflur, Trilafon Dekanoat® st.lyf)
Próklórperazín (Stemetil® töflur)
Peratsin® (perfenazín) – Nýlegt nafn!
Lágskammta geðrofslyf
Verkar á katekólamínviðtaka í heila, sérstaklega dópamínviðtaka
Hefur sterka andadrenerga verkun og væga andkólínerga
verkun
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
92

Peratsin (perfenazín)
Ábendingar:
Geðklofi og aðrar psykósur, elliórói, manía
Skammtar:
Mjög einstaklingsbundnir, á bilinu 4-64 mg á sólarhring
Trilafon dekanoat® er gefið á 3-4 vikna fresti í vöðva
Aukaverkanir:
Extrapýramídal einkenni, einkum við stóra skammta o.fl.
Meðganga og brjóstagjöf:
Ekki skal gefa lyfið á síðustu 3 mán. meðgöngu...
Hætta á áhrifum lyfsins á barn á brjósti er talin vera lítil
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
93

Stemetil (próklórperazín)
Lágskammta geðrofslyf
Hefur sterk áhrif gegn ógleði og uppköstum og
einnig andpsýkótíska og geðhemjandi verkun, en
væga róandi og svæfandi verkun
Ábendingar:
Ógleði, uppköst, svimi (Meniere´s sjúkdómur)
Mígreni, geðklofi, fráhvarfseinkenni eftir áfengi
og eiturlyf
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
94
iii) Bútýrófenónafleiður
Halóperídól (Haldol® stungulyf, töflur, Haldol Depot®
stungulyf)
Melperón (Buronil® töflur)
Haldól® (halóperidól)
Lágskammta geðrofslyf með sérhæfð áhrif á dópamínerga viðtaka í heila
Öflug verkun gegn sturlunareinkennum, veik (ósérhæfð) róandi og svæfandi verkun
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
95
iv) Indólafleiður
Sertindól (Serdolect® töflur)
Zíprasídon (Zeldox® hylki, stungulyfsstofn o.fl.)
Serdolect® (sertindólum) Z-merkt lyf
Ábendingar:
Lyfið er ætlað til meðhöndlunar á geðklofa, ekki fyrsta val...
Frábendingar:
Ekki skal nota lyfið hjá sjúklingum sem hafa sögu um virka
hjarta- og æðasjúkdóma, hjartabilun, stækkað hjarta o.fl.
Aukaverkanir:
Nefslímubólga/nefstífla, andþrengsli, bjúgsöfnun, svimi, náladofi, munnþurrkur, þyngdaraukning o.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
96
v) Tíóxantenafleiður
Flúpentixól (Fluanxol Mite® töflur,
Fluanxol Depot® stunglyf)
Klórprótixen (Truxal® töflur)
Zúklópentixól (Cisordinol® töflur, Cisordinol Depot®
stungulyf, Cisordinol-Acutard® stungulyf)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
97
vi) Díazepín, oxazepín,
tíazepín og oxepín
Klózapín (Leponex® töflur o.fl.)
Olanzapín (Zyprexa® töflur, st.lyf, Kozylex®, munndreifitöflur, Zalasta® munndreifitöflur o.fl.)
Quetíapín (Quetiapin Actavis®, Seroquel Prolong® o.fl.)
Asenapín (Sycrest® tungur.töflur – NÝTT (geðhvörf))
Leponex® (klózapín)
Er fyrsta lyfið í flokki „atypical antipsychotics”, nýrri
geðrofslyfja
Nýrri lyf, svo sem risperídón, olanzapín og quetíapín eru
öruggari og þeim fylgja færri aukaverkanir...
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
98

Leponex (klózapín)
Hamlar adrenvirka, kólínvirka og histamínvirka
viðtaka, væg áhrif á dópamínvirka og serótónínvirka
viðtaka
Veldur síður hreyfitruflunum en eldri lyfin
Ábendingar:
Geðklofi, sem ekki hefur svarað hefðbundinni meðferð með
a.m.k. tveimur öðrum lyfjum (ekki fyrsta val!)
Aukaverkanir:
Alvarlegust; fækkun á hvítum blóðkornum og þar með
minnkuð mótstaða gegn sjúkdómum
Margar aðrar aukaverkanir, s.s. hjartavöðvabólga
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
99

Zyprexa (olanzapín)
Hefur meiri áhrif á 5-HT2 viðtaka en D2 viðtaka
Dregur úr kvíða
Ábendingar: Geðklofi, geðhvörf og geðhæðarlotur
Aukaverkanir:
Þyngdaraukning og syfja eru algengastar (> 10%)
Aðrar algengar (1-10%); svimi, aukin matarlyst, bjúgur á
útlimum, réttstöðu blóðþrýstingslækkun og tímabundin
mild andkólínvirk áhrif
Getur valdið extrapýramídal aukaverkunum
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
100
Seroquel

Prolong (quetíapín)
Hefur mesta sækni í 5-HT2, D1 og D2 viðtaka – talið
eiga þátt í sefandi eiginleikum lyfsins og lítilli
tilhneigingu til að valda hreyfitruflunum
Hefur einnig mikla sækni í histamín og 1-viðtaka
Aukaverkanir:
Svefnhöfgi, blóðþrýstingsfall, andkólinergar aukaverkanir, agranulocytosis
Getur valdið extrapýramídal aukaverkunum
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
101
vii) Benzamíðsambönd
Solian®
(amísúlpríð) töflur
Ábendingar: Geðklofi
Milliverkanir: Lyf við hjartsláttartruflunum o.fl.
Aukaverkanir:
Svefnleysi, svefnhöfgi, ótti, óróleiki
Meltingartruflanir
Þyngdaraukning getur komið fyrir
Hreyfitruflanir geta komið fyrir
(aðallega í tungu og/eða andliti)
Lágþrýstingur og hægsláttur
O.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
102
viii)

Litarex (litíum)
Litíumsölt eru aðallega notuð við geðhvarfasýki
(manio-depressiv sjúkdómi), einnig við maníum
Flokkast samt sem geðrofslyf...
Verkunarmáti lyfsins er óþekktur
Þröngur lækningalegur stuðull
Skömmtun einstaklingsbundin
Aukaverkanir:
Ógleði, niðurgangur, handriða, vöðvaslappleiki, þorsti, tíð
þvaglát, þyngdaraukning o.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
103
ix) Önnur geðrofslyf
Risperídón (Risperdal® mixtúra, töflur, Risperdal
Consta® stungulyfsstofn, Ríson® töflur o.fl.)
Aripíprazól (ABILIFY® munndreifitöflur, mixtúra, töflur..)
Paliperídón (Invega® forðatafla o.fl.) – Nýlegt!
Risperdal®, Rísón® (risperídón)
Blokkar ýmsar mónóamínur (5-HT, dópamín...)
Hömlun 5-HT og dópamíns er talin hafa áhrif á einkenni eins og
ofskynjanir, hugsanabrengl, tortryggni og ranghugmyndir
Risperídón er talið hafa minni tilhneigingu til að valda
extrapýramídal einkennum en eldri sterk geðlyf
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
104
®
Risperdal (risperidón)
Ábendingar:
Geðklofi
Geðhæðarlotur sem tengjast geðhvarfasýki
Þrálát árásargirni hjá Alzheimer sjúklingum og börnum með
hegðunarröskun (skammtímameðferð)
Aukaverkanir:
Slæving, syfja, Parkinsons heilkenni, höfuðverkur, svefnleysi
Þyngdaraukning, aukin matarlyst, minnkuð matarlyst
O.m.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
105

ABILIFY (aripíprazól)
Ábendingar:
Geðklofi og geðhvarfasýki (oflæti)
Aukaverkanir:
Ringlun, svefnleysi, eirðarleysi, svefnhöfgi...
Þokusýn
Hraðtaktur, meltingaróþægindi o.fl.
Extrapýramídal einkenni – frekar lítil
Veldur lítilli þyngdaraukningu!
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
106
b) Róandi lyf og kvíðastillandi lyf
c) Svefnlyf og róandi lyf
Þessi lyf valda róun í litlum skömmtum, en svefni í
stærri skömmtum
Róun; viðkomandi hreyfir sig minna en ella, hefur minni drift
til athafna og vökuvitund slævist
Róun er forstig svefns, viðkomandi er þó vakandi og skynjar umhverfi sitt
Svefn; missir vökuvitundar að því marki að menn vakna við
hæfilegt áreiti
Öll þessi lyf hafa krampastillandi áhrif í stórum
skömmtum og eru sum notuð sem flogaveikilyf
Þessi lyf eru öll merkt aðvörunarþríhyrningi (∆)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
107
Svefnleysi - svefnlyf
10-15% fólks telur sig þjást af svefnleysi í einhverri
mynd
7-8% fólks notar svefnlyf einhvern tímann á árinu
Tíðni svefnörðugleika var minnst á aldrinum 25-39
ára en mest meðal þeirra sem voru 60 ára og eldri
Svefntruflanir eru algengari hjá konum en körlum
Um það bil 15% allra lyfseðla eru ávísanir á róandi
lyf og svefnlyf
Allt að 20% vaktavinnufólks kvartar um slæman
svefn
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
108
Svefnleysi - svefnlyf
Ekkert svefnlyf veldur eðlilegum svefni og
fráhvarfseinkenni eftir töku þeirra allra geta m.a.
lýst sér í svefntruflunum
Svefnlyf ætti að nota eins
sparlega og auðið er og í
eins litlum skömmtum og
frekast er unnt
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
109
Svefnleysi - svefnlyf
Öll höfum við í okkur s.k. líkamsklukku sem stýrir
því hvenær menn sofa og vaka
Þegar einstaklingur er látinn sofa
á þeim tíma
þegar hans eigin líkamsklukka segir
að hann ætti að vaka, verður svefn-
inn léttari, lausari og verri
Melatónín hefur verið notað til að
leiðrétta líkamsklukku fólks...
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
110
Tegundir svefnleysis
Helstu orsakir svefnleysis:
Síðvaka - að eiga erfitt með að sofna á kvöldin
Óværð - að vakna oft upp á nóttinni
Árvaka - að vakna snemma að morgni
Helstu tegundir svefnleysis:
Brátt starfrænt svefnleysi
Langvinnt starfrænt svefnleysi (15-30%)
Svefnleysi sem tengist geðsjúkdómum
Svefnstol
Svefnleysi sem byrjar oftast á barnsaldri og varir ævilangt
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
111
Tegundir svefnleysis
Helstu tegundir svefnleysis, frh.:
Svefnsjúkdómar sem greinast með svefnheilariti
Svefnleysi sem tengist líkamlegum sjúkdómum
Gigt, hjarta- og taugasjúkdómar o.fl.
Svefnleysi sem tengist sjúklegum svefnháttum (12%)
Svefnleysi sem tengist neyslu óæskilegra efna
Kaffi, tóbak, áfengi, örvandi lyf og ofnotkun svefnlyfja o.fl.
Svefnleysi af völdum svefntímatruflunar
Vaktavinna og flug yfir marga lengdarbauga
Huglægt svefnleysi
Finnast ekki nein merki um óeðlilegan svefn (33%)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
112
Ýmis ráð til að bæta svefn
Líkamleg áreynsla, helst að degi til
Heitt bað, gufubað
Fæða
Hæfilegt hitastig í svefnherbergi - Best 15-18°C
Reglusemi í svefnháttum
Sálfræðileg meðferð; slökun o.fl.
Lyf: Fyrst og fremst benzódíazepín sambönd
Brátt starfrænt svefnleysi, ef svefnreglur og slökun koma
ekki að gagni
Fráhvarf áfengis og „lært” svefnleysi
Virka ekki á langvinnt starfrænt svefnleysi...
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
113
Sagan
Um miðja 19. öld var brómíð notað sem róandi lyf,
svefnlyf og við flogaveiki
Síðar var reynt að finna sérhæfðari lyf, barbital,
fyrsta barbitúrsýran 1903, fenóbarbital (Fenemal,
1912), klórdíazepoxíð, fyrsta benzódíazepínið 1961
Áhrif lyfjanna koma smám saman fram þegar
skammtar eru auknir:
Róandi, slævandi, meðvitundarleysi, svæfing, dá og að
lokum dauði vegna bælingar öndunarstöðvar
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
114
Benzódíazepín (BZD)
Stærsti flokkur róandi lyfja og svefnlyfja
Geta í stórum skömmtum valdið dái, en ekki
svæfingu, og nær útilokað að geti bælt öndun ein
sér
Vegna öryggis þessara lyfja hafa þau nú tekið við af
öðrum róandi lyfjum sem áður voru notuð, s.s.
barbitúrötum
Oft á tíðum er meiri sjálfsmorðshætta hjá þeim
sjúklingum sem þurfa á þessum lyfjum að halda en
öðrum, og því skiptir öryggi þeirra meira máli en ella
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
115
Verkun benzódíazepína
Öll benzódíazepín sem eru í notkun hafa áhrif á virkni
GABA
GABA er algengasta slævandi taugaboðefnið í MTK
Til eru nokkrar undirtegundir GABA viðtaka
Benzódíazepín bindast benzódíazepínviðtökum en við
það aukast áhrif GABA sem hefur letjandi áhrif á
ýmis boðefni, s.s. NA, serótónín, dópamín og acetýlkólín
Benzódíazepín hafa ekki almenn bælandi áhrif,
heldur eru þau að vissu leyti sérhæfð
Svefnlyfið zolpidem (Stilnoct®) hefur áhrif á ákveðna
undirtegund GABA viðtaka
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
116
Áhrif benzódíazepína
Aðallega er um að ræða MTK áhrif;
róandi, auðvelda svefn, vöðvaslakandi, kvíðastillandi og
krampalosandi
Útlæg áhrif;
víkkun kransæða og blokkun taugavöðvamóta - geta sést
eftir gjöf í æð eða í mjög stórum skömmtum
Áhrif BZD á svefn:
Stytta tímann sem það tekur að sofna, fækka andvökum og
lengja svefntíma
Stytta tímabil í REM svefni, en REM tímabilum fjölgar,
sérstaklega á seinni hluta svefntíma
Minnka hreyfingar í svefni
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
117
Helmingunartími svefnlyfja
Verkun svefnlyfs ætti að koma fljótt fram, vara yfir
nóttina og hverfa um morguninn
Út frá þessu mætti ætla að svefnlyf með skamman
T½ henti betur en þau sem hafa lengri
Morgunsvefnleysi kemur oft fyrir þegar lyf með
skamman T½ eru notuð, og meiri hætta virðist
vera á afturkasti þegar notkun er hætt
BZD sem eru notuð við flogaveiki ættu að hafa langan
helmingunartíma
Æskilegt að lyf notuð við kvíða hafi langan T½
Svefnlyf ættu helst að hafa stuttan helmingunartíma...
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
118
Eftirköst benzódíazepína
Lengri viðbragðstími, heft rökhugsun og vöðvasamhæfing, rugl, minnisglöp
Æskilegt að þessi áhrif vari ekki lengur en rétt yfir
nóttina, eftirköst eru skammtaháð og viðkomandi
gerir sér yfirleitt ekki grein fyrir hversu mikil þau eru
Tíðni og alvarleiki eftirkasta
eru meiri hjá eldra fólki
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
119
Þolmyndun, ávani og fíkn...
Þolmyndun á sér stað gegn svefnframkallandi
áhrifum benzódíazepína og seinna gegn róandi
verkun þeirra
Ávani og fíkn getur myndast í þessi efni, þó að
minna leyti í nýrri lyfin...
Fráhvarfseinkenni geta verið mjög alvarleg, jafnvel
krampar
Fráhvarfseinkennin eru að jafnaði öfug við lyfhrifin
(órói, kvíði, svefntruflanir...)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
120
Aukaverkanir benzódíazepína
Slappleiki, höfuðverkur, þokusýn, svimi, ógleði og
uppköst, meltingartruflanir og hægðatregða
Verkir í liðamótum eða brjóski og þvagleki geta
komið fyrir
Hegðunarbreytingar geta komið fram
– æsingur, árásarhneigð o.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
121
Skráð benzódíazepín og skyld lyf
Flogaveikilyf: Klónazepam
Róandi og kvíðastillandi: Díazepam, klórdíazepoxíð, oxazepam, brómazepam, alprazólam
Svefnlyf og róandi lyf: Flúrazepam, nítrazepam,
flúnítrazepam, tríazólam, mídazólam
Benzódíazepín skyld lyf (cýklópyrrólon):
Zópíklón, zolpidem
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
122
b) Róandi og kvíðastillandi lyf
c) Svefnlyf og róandi lyf
b) Róandi og kvíðastillandi lyf (anxiolytica)
i) Benzódíazepínafleiður
ii) Dífenýlmetanafleiður
iii) Azaspíródekandíónafbrigði
c) Svefnlyf og róandi lyf (hypnotica og sedativa)
i) Benzódíazepínafleiður
ii) Benzódíazepín og skyld lyf
iii) Melatónín viðtakaörvar – nýlegur flokkur!
iv) Önnur svefnlyf og róandi lyf
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
123
b) Róandi og kvíðastillandi lyf
i) Benzódíazepínafleiður
Díazepam (Stesolid® stílar, klysma, töflur, st.lyf o.fl.)
Klórdíazepoxíð (Risolid® töflur)
Oxazepam (Sobril® töflur)
Brómazepam (Lexotan® töflur)
Alprazólam (Tafil®, Tafil Retard® o.fl.)
ii) Dífenýlmetanafleiður
Hýdroxýzín (Atarax® mixtúra, töflur)
iii) Azaspíródekandíónafbrigði
Búspírón (Buspiron Mylan® töflur)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
124

Tafil (alprazólam)
Er BZD með svipaðar verkanir og díazepam
Talið vera minna sljóvgandi en díazepam
Hefur helmingunartímann 10-12 klst.
Ábendingar:
Kvíði, hræðsla og hugarvíl af nevrótískum toga
Skammtastærðir:
Í upphafi; 0,25-0,5 mg 3svar á dag
Varúð:
Ávanahætta => nota lyfið í stuttan tíma í senn
Fíkn
Fráhvarfseinkenni: Kvíði, skjálfti, rugl, svefntruflanir,
krampaflog, þunglyndi
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
125

Tafil (alprazólam)
Frábendingar:
Ofnæmi fyrir BZD
Vöðvaslensfár, þrönghornsgláka, meðganga og brjóstagjöf
Varúð hjá öldruðum og sj. með skerta lifrar- eða nýrnastarfsemi
Aukaverkanir:
Ávanahætta, þreyta og syfja, ósamhæfðar hreyfingar, svimi,
sjóntruflanir, meltingartruflanir og munnþurrkur
Milliverkanir:
Lyfið eykur áhrif áfengis, svefnlyfja og annarra róandi lyfja
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
126
Buspiron

Mylan (buspírón)
Er G-merkt (greiðsluþátttaka)
Stillir kvíða, án slævandi og vöðvaslakandi áhrifa
Skerðir ekki andlega hæfni, milliverkar ekki við áfengi
Veldur ekki þolmyndun, né fráhvarfseinkennum
Ábendingar:
Langtímameðferð við langvinnum kvíðasjúkdómum, þegar
tafarlaus verkun gegn einkennum er ekki nauðsynleg
Aukaverkanir:
Algengastar (ca. 10%): Svimi, höfuðverkur, sljóleiki og ógleði
Milliverkanir:
Lyfið milliverkar ekki við BZD, en milliverkar við MÖRG lyf…
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
127
c) Svefnlyf og róandi lyf
i) Benzódíazepínafleiður
Flúrazepam (Dalmadorm medium® hylki)
Nítrazepam (Mogadon® töflur)
Flúnítrazepam (Flunitrazepam Mylan® töflur)
Tríazólam (Halcion® töflur)
Mídazólam (Dormicum® stungulyf)
ii) Benzódíazepín og skyld lyf
Zópíklón (Imovane®, Zopiklon Mylan® töflur o.fl.)
Zolpidem (Stilnoct®, Zolpidem Mylan® töflur)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
128
c) Svefnlyf og róandi lyf
iii) Melatónín viðtakaörvar
Melatónín (Circadin® forðatöflur)
iv) Önnur svefnlyf og róandi lyf
Clómetíazól (Heminevrin® hylki)
Dexmedetomidín (Dexdor® innrennslisþykkni)
– Nýlegt!
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
129

Halcion (tríazólam)
Er stuttverkandi BZD, T1/2 = 2,3 klst.
Verkar róandi og svæfandi, en er þar að auki kvíðastillandi, vöðvaslakandi og krampastillandi
Ábendingar:
Tímabundið svefnleysi - Hámarksmeðferð: 2 vikur…
Skammtastærðir:
Venjulegur skammtur: 0,125-0,25 mg fyrir svefn
Aldraðir: 0,125 mg fyrir svefn
Aukaverkanir:
Sljóleiki yfir daginn, þreyta, höfuðverkur, svimi o.fl.
Geðrænar aukaverkanir; eirðarleysi, pirringur, æsingur,
martraðir, ranghugmyndir, minnisleysi o.fl. Algengari hjá
öldruðum
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
130

Imovane (zópíklón)
Er svefnlyf, sem er efnafræðilega
óskylt öðrum svefnlyfjum
Eykur virkni boðefnisins GABA í MTK
Verkar fljótt (innan 30 mín.) og lengir svefntíma og
fækkar andvökum
REM-svefn og djúpur svefn helst við venjulega skammta
Helmingunartími í blóði er 4-6 tímar
Ekki hefur verið sýnt fram á þolmyndun varðandi
áhrif lyfsins á svefn
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
131

Imovane (zópíklón)
Ábendingar:
Tímabundið svefnleysi
Hjálparmeðferð við langvarandi svefnerfiðleika
Aukaverkanir:
U.þ.b. 10% sjúklinga fá einhverjar aukaverkanir, algengast
er biturt bragð í munni (4%)
Einnig: munnþurrkur og syfja
Sjaldgæfar: Höfuðverkur, svimi, órói, ógleði, hræðslutilfinning,
ofskynjanir,
rugl,
einbeitingarleysi,
minnis-
truflanir
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
132

Circadin (melatónín)
Melatónín er hormón sem framleitt er af heilaköngli
og er skylt serótóníni
Framleiðsla þess eykst eftir að dimmir, nær hámarki kl. 2-4
eftir miðnætti og minnkar síðari helming nætur
Melatónín hefur svæfandi áhrif og eykur svefnhneigð
Ábendingar:
Svefnleysi hjá þeim sem eru 55 ára eða eldri
Milliverkanir:
Áfengi og önnur slævandi lyf...
Aukaverkanir:
Helst: Höfuðverkur, kokbólga, bakverkur og þróttleysi
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
133
Önnur lyf
Önnur lyf sem svefnlyf
Sum þunglyndislyf hafa róandi verkun og geta
þannig bætt svefn, t.d. amitriptýlín (Amitriptyline®)
og mirtazapín (Remeron®)
Sum geðrofslyf geta einnig komið að gagni, t.d.
levómeprómazín (Nozinan®)
Sérstaklega ef sjúklingur hefur myndað þol gegn áhrifum
BZD
Önnur lyf við kvíða
SSRI þunglyndislyf hafa gefist vel við kvíða og
ofsakvíða (felmtursröskun)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
134
6. Geðlyf (psychoanaleptica)
 Psycholeptic = hugslakandi (sefun, róun, svefn)
 Psychoanaleptic = geðhvati (þunglyndislyf)
Skiptast í;
a) Þunglyndislyf (geðdeyfðarlyf)
b) Örvandi lyf
c) Lyf við heilabilun – Alzheimer o.fl.
Ekki farið í hér...
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
135
Þunglyndi
Algengi:
Þunglyndi er einn algengasti geðsjúkdómurinn
sem hrjáir fólk
Um 25% kvenna og 10% karla fá einkenni
þunglyndis einhvern tíma um ævina
Þunglyndi er algengast hjá öldruðum
Einnig er þunglyndi algengara hjá
sjúklingum sem hafa fengið krans-
æðastíflu, vanstarfsemi skjaldkirtils, krabbamein...
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
136
Þunglyndi
Undirflokkar:
Djúp geðlægð (major depression)
Óyndi (dysthymia)
Geðhvörf (bipolar disorder eða manic depressive illness)
Einkenni:
Breytt atferli (kvartanir, óvirkni, hótanir o.fl.)
Breytt tilfinningaviðbrögð (tómleiki, depurð, þreyta,
kvíði, leiði, áhugaleysi, aukin sektarkennd, vantraust á
eigin getu o.fl.)
Breytt viðhorf (minna sjálfstraust, neikvæð sjálfsmynd,
svartsýni, vonleysi, sjálfsásakanir, sjálfsgagnrýni o.fl.)
Líkamleg einkenni (erfiðleikar með svefn, minnkuð
kynhvöt, breytt matarlyst o.fl.)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
137
Þunglyndi
Meðferð:
Langflestir ná töluverðum bata eftir meðferð
Oft getur verið heppilegt að sameina t.d. lyfjameðferð
og viðtalsmeðferð
Öll hreyfing og hollir lífshættir auka líkurnar á bata
Þunglyndislyf:
Auka boðefnin serótónín, dópamín og/eða NA í heila
Dæmi:
Serótónín-endurupptökuhemlar (SSRI)
Þríhringlaga geðdeyfðarlyf (TCA)
Náttúrulyfið Modigen® (Jóhannesarjurt) – hætt!
Lithíum (þegar einstaklingar sveiflast í lund)
Raflækningar
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
138
a) Þunglyndislyf (antidepressiva)
Algengur verkunarmáti þunglyndislyfja
Að hamla endurupptöku boðefna; noradrenalíns (NA),
serótóníns (5-HT), og dópamíns (DA) við taugamót
Lyfin hamla niðurbroti ofangreindra boðefna t.d. með því að
blokka mónóamín oxidasa (MAO)...
Þessi hömlun leiðir þess að magn þessara boðefna í heila eykst!
Hömlun endurupptöku taugaboðefna;
DA: Örvandi áhrif, en lítil áhrif á þunglyndiseinkenni
NA: Virðist hafa mest áhrif á þunglyndiseinkenni
5-HT: Hefur í mörgum tilfellum áhrif á þunglyndiseinkenni
Einstaklingsbundið....!
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
139
Áhrif þunglyndislyfja
Þunglyndislyf hafa almennt ekki örvandi áhrif á
heilbrigða einstaklinga
Undantekningar t.d. MAO-hemlar
Sum hafa róandi áhrif og því gagnleg gegn svefnleysi, sérstaklega ef það tengist þunglyndi
Áhrif lyfjanna á þunglyndi koma
að jafnaði ekki fram fyrr en
eftir nokkurra vikna notkun
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
140
Aukaverkanir og eituráhrif
Aukaverkanir eru almennt mjög algengar
Mörg TCA hafa andkólínerg áhrif (munnþurrkur,
hægðatregða, þvagtregða, sjónstillingartruflanir...)
Lyf sem blokka α-viðtaka geta valdið stöðubundnu
blóðþrýstingsfalli og hröðum hjartslætti
Banvænn skammtur af TCA er ekki mjög hár
Geta valdið oförvun á hjarta (lengja leiðnitíma í hjartavöðva)
SSRI hafa mun minni áhrif á hjartað
SSRI valda aftur á móti ógleði, uppköstum, höfuðverk, minnkaðri kynhvöt (eða kyngetu) og truflunum
á sáðláti karla
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
141
Þol og fráhvarf
Þol myndast gegn flestum aukaverkunum þunglyndislyfja, bæði TCA og SSRI lyf
Þol myndast þó sjaldan gegn æskilegum áhrifum
lyfjanna
Óþægindi geta komið fram þegar meðferð er hætt
skyndilega, en hægt að koma í
veg fyrir þau með því að draga
smám saman úr skömmtum
áður en meðferð er hætt
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
142
Önnur not fyrir þunglyndislyf
Enuresis (miga) í börnum og eldra fólki (TCA – t.d.
amitriptýlín)
Ofvirkni þegar örvandi lyf gagnast ekki (TCA -
amitriptýlín, nortriptýlín)
Kvíði, panic (SSRI)
Bulimia (SSRI)
Langvarandi verkir, mígreni, kæfisvefn
(TCA)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
143
a) Skráð þunglyndislyf
i) Ósérhæfðir mónóamín endurupptöku
hemlar (TCA)
ii) Sérhæfðir serótónín endurupptöku
hemlar (SSRI)
iii) MAO-hemlar, tegund A
iv) Önnur þunglyndislyf
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
144
i) Ósérhæfðir mónóamín
endurupptöku hemlar (TCA)
Klómípramín (Anafranil® o.fl.)
Trímípramín (Surmontil®)
Amitriptýlín (Amitriptyline® o.fl.)
Nortriptýlín (Noritren®)
Doxepín (Sinquan®)
Maprotilín (Ludiomil®)
Öll þessi lyf eru p.o. lyf, þ.e. töflur eða hylki
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
145
Þríhringlaga lyf (TCA)
Eru elsti flokkur þunglyndislyfja
Heitið kemur til af efnafræðilegri byggingu lyfjanna
(TCA – tricyclic amines)
Hindra endurupptöku NA og 5-HT við taugamót –
eru ósérhæfðir mónóamín endurupptöku hemlar
Hafa oft áhrif á fleiri boðefni,
s.s. asetýlkólín (andkólínergar
aukaverkanir) og histamín
(róandi áhrif)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
146
Milliverkanir
TCA eru flest brotin niður í óvirk efni í lifur, og
geta geðrofslyf og sterar (þ.m.t. getnaðarvarnir)
hægt á niðurbrotinu
Flogaveikilyf og reykingar geta
örvað niðurbrot TCA
SSRI lyfin geta hindrað niðurbrot
vissra lyfja í lifur
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
147

Amitriptyline (amitriptýlín)
TCA með kvíðastillandi og róandi verkun
Ábendingar:
Einkenni þunglyndis (einkum þegar slævingar er þörf)
Næturvæta hjá börnum
Skammtar:
Viðhaldsskammtur; 50-100 mg daglega í minnst 3 mánuði
Aukaverkanir:
Hjartsláttarónot, svimi, höfgi, höfuðverkur, munnþurrkur o.fl.
Milliverkanir:
Notist ekki með MAO-hemlum o.fl.
Frábendingar:
Meðganga og brjóstagjöf, gláka, hjartabilun...
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
148
ii) Sérhæfðir serótónín
endurupptöku hemlar (SSRI)
Flúoxetín (Flúoxetín Actavis®, Fontex®, Seromex®)
Cítalópram (Cipramil®, Oropram® o.fl.)
Paroxetín (Paxetín®, Seroxat®)
Sertralín (Sertral®, Zoloft® o.fl.)
Escítalópram (Cipralex®, Esopram® o.fl.)
Ýmsar töflugerðir (sjá ATC-flokkun)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
149
Sérhæfðir serótónín
endurupptöku hemlar (SSRI)
SSRI - selective serotonin reuptake inhibitors
„Nýrri” lyf – fyrsta lyfið kom á markað 1987
Hindra endurupptöku serótóníns í mun meiri mæli en
endurupptöku noradrenalíns
Paroxetín hefur 10 sinnum meiri áhrif á endurupptöku 5-HT
en endurupptöku NA
Hafa lítil áhrif á önnur boðefni, aukaverkanir fátíðari en hjá þríhringlaga
lyfjunum
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
150

Fontex (flúoxetín)
Verkar sértækt með því að hamla endurupptöku
serótóníns (5-HT)
Lítil hamlandi áhrif á endurupptöku dópamíns og NA
Verkar svipað og TCA, en minni slævandi áhrif,
andkólínvirk áhrif og blóðþrýstingslækkandi áhrif
Veldur ekki þyngdaraukningu
Ábendingar:
Alvarleg þunglyndisköst
Áráttu-þráhyggjuröskun (OCD)
Lotugræðgi
(Alvarleg fyrirtíðaheilkenni – PMS)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
151

Fontex (flúoxetín)
Skammtar:
Mismunandi – fer eftir ábendingum
Aukaverkanir:
Algengastar: Höfuðverkur, ógleði, svefnleysi, þreyta og
niðurgangur
Einnig: Minnkuð matarlyst, kvíði, órói, minnkuð kynhvöt,
svefntruflanir, munnþurrkur o.fl.
Milliverkanir:
MAO-hemlar => E.t.v. serótónín heilkenni (ofurhiti, uppnám,
rugl, vöðvakippir, skjálfti, krampar, breytingar á bþ o.fl.)
TCA, litíum, geðrofslyf
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
152
iii) MAO-hemlar, tegund A
Móklóbemíð (Aurorix® o.fl.)
Þunglyndislyf sem hefur áhrif á mónóamínvirkt kerfi
taugaboðefna í heila með afturkræfri hömlun á
mónóamínoxídasa, einkum tegund A
Við þetta minnkar umbrot noradrenalíns, dópamíns
og serótóníns og það leiðir til aukinnar
utanfrumuþéttni þessara taugaboðefna
Ekki hafa komið fram eituráhrif á hjarta
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
153
Sérhæfðir MAO-hemlar
Til eru tvær megingerðir mónóamín oxidasa, MAO-A
og MAO-B
MAO-A hefur meiri sækni í serótónín, meðan MAO-B
hefur meiri sækni í dópamín og fenýletýlamín
MAO-B notaðir eitthvað við Parkinsons sjúkdómi, sbr.
selegilín (Selegilin Mylan®)
MAO-A hemlar hafa notagildi gegn þunglyndi
MAO-hemlar notaðir í dag virka afturkræft (þ.e.
hætta að virka þegar notkun þeirra er hætt)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
154
iv) Önnur þunglyndislyf
Míanserín (Mianserin Mylan®)
Mirtazapín (Míron®, Míron Smelt®, Remeron® o.fl.)
Búprópíón (Wellbutrin Retard®) – Nýlegt!
Venlafaxín (Efexor Depot®, Venlafaxin Actavis® o.fl.)
Reboxetín (Edronax®)
Duloxetín (Cymbalta®, Yentreve®)
Agómelatín (Valdoxan®) – Nýlegt!
Vortioxetín (Brintellix®) - NÝTT
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
155
Efexor

Depot (venlafaxín)
Blokkar fyrst og fremst endurupptöku
serótóníns og NA í MTK (minna dópamín)
Áhrif koma fljótt í ljós, jafnvel eftir 1 viku
Hindrar ekki MAO og hefur enga sækni í kólínvirk-,
histamín- eða alfa-adrenvirk viðtaka
Ábendingar:
Þunglyndi, þar með talið kvíðatengt þunglyndi
Skammtar:
Byrjunarskammtur er 75 mg á sólarhring, með mat
Aukaverkanir:
Ógleði og uppköst, þróttleysi, lystarleysi, höfuðverkur,
magaverkur, þyngdarbreytingar, sviti, svimi, höfgi o.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
156
®
Valdoxan (agómelatín)
Nýlegt þunglyndislyf
Örvar melatónínviðtaka, hindrar 5-HT, eykur NA og
dópamín
Ábendingar:
Alvarleg þunglyndistímabil hjá fullorðnum
Skammtar:
Byrjunarskammtur er 25-50 mg á sólarhring (vesp)
Aukaverkanir:
Algengastar: Ógleði og svimi (einkum fyrstu tvær vikurnar)
Einnig: Syfja, þreyta, svefnleysi, mígreni, ógleði, niðurgangur, hægðatregða, bakverkir
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
157
b) Örvandi lyf (psychostimulantia)
Hafa óbein örvandi áhrif á katekólamínviðtaka
Hafa örvandi áhrif á MTK og geta valdið ávanahættu
Í þessum flokki eru lyf notuð við ofvirkni með athyglisbresti
(ADHD*) og lyf sem efla heilastarfsemi (nootropics)
i) Adrenvirk lyf sem verka á miðtaugakerfið
Metýlfenídat (Ritalin® , Ritalin Uno®, Concerta® o.fl.)
Módafíníl (Modiodal® o.fl.)
Atomoxetín (Strattera®)
* ADHD = Attention Deficit Hyperactivity Disorder
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
158

Ritalin (metýlfenídat)
Fyrsta lyf (ásamt Concerta®) við ofvirkni
Lyfhrif svipuð amfetamíni, en mildara og áhrif þess
meira bundin við MTK (minni áhrif á hreyfingar)
Minni hætta á aukaverkunum frá hjarta og eitrunum
en með amfetamín
Í sumum tilfellum gefið fullorðnum með ofvirkni
Ábendingar:
Narcolepsi, ofvirkni barna með væga heilasköddun
Aukaverkanir:
Taugaveiklun og svefnleysi, minnkuð matarlyst
Aðrar: höfuðverkur, þreyta, svimi, hreyfitregða o.fl.
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
159

Concerta (metýlfenídat)
Þetta lyf er ætlað sem hluti af heildarmeðferðaráætlun við athygliröskun með ofvirkni (ADHD) hjá
börnum (eldri en 6 ára) og unglingum þegar aðrar
stuðningsaðgerðir einar eru ófullnægjandi
Til þess að greina sjúkdóminn nægilega þarf læknisfræðileg og sérstök sálfræðileg, uppeldisfræðileg og
félagsleg úrræði
Námshæfni getur verið skert, en þarf ekki að vera
það
Ekki er víst að lyfjameðferð sé nauðsynleg hjá öllum
börnum með þetta heilkenni
Lyfið er gefið einu sinni á dag (að morgni)
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
160

Modiodal (módafíníl)
Módafíníl eykur árvekni og hreyfigetu
Áhrifin virðast að hluta til tengd sértækri örvun á α1 adrenvirkni í heila
Ekki hefur verið sýnt fram á útlæg adrenvirk áhrif á hjarta
og æðakerfi, nýru eða meltingarfæri
Ábendingar:
Svefnflog (narcolepsi), með eða án máttleysiskasta
Vorönn 2015
© Bryndís Þóra Þórsdóttir
161