Transcript Ekonomik Kriz Dönemlerinde Ailelerin Karşılaştığı

Banu Kavaklı Birdal, Proje Ekibi, Kemerburgaz Üniversitesi
Işık Aytaç, Proje Yürütücüsü, Boğaziçi Üniversitesi
Bruce Rankin, Proje Yürütücüsü, Koç Üniversitesi
*Bu proje Boğaziçi Üniversitesi Rektörlüğü AR-GE Fonu,
Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Politika Forumu DPT2010k120670 ve
BAP09B801P fonları ile desteklenmektedir. Saha çalışması için
Yönelim Araştırma Şirketi’ne, tablolar için Arda İbikoğlu’na teşekkür
ederiz.

Bu çalışmanın amacı ekonomik krizin sosyal ve psikolojik etkilerini birey,
aile, hane, ve mahalle seviyelerinde incelemektir.

İş kaybı, uzun süreli işsizlik, işini kaybetme korkusu, yeteneklerinin
altında bir işte çalışma gibi ekonomik etkenlerin fiziksel ve ruhsal sağlığı,
stresi, evlilik ilişkilerini, aile içinde bireyler arası ilişkileri nasıl etkilediği
gibi sorular çalışmanın merkezinde yer alıyor.

Ekonomik koşulların yarattığı sorunlarla baş etme yöntemleri
araştırmanın diğer odaklarından birini oluşturuyor.

Krizin aslen finans sektörünü etkilediği ve Türkiye halkı üstünde olumsuz
ve yıkıcı bir etkisi olmadığı gibi söylemler sıkça dillendirilmiş olsa da
ekonomik zorlukların aileler üstündeki etkileri 2001 krizi sonrasında
yaptığımız araştırma ile belgelenmişti.

Bu etkiler arasında öne çıkanlar stres, duygusal sıkıntılar, sağlık
problemleri ve evlilikte yaşanan sorunlar olarak özetlenebilir (Aytaç,
Rankin and Kavaklı Birdal 2012; Aytaç and Rankin 2009,2008 ).

2008 yılında küresel olarak etkilerini göstermeye başlayan ekonomik kriz
aynı yılın sonbaharından beri de Türkiye gündemini ve sosyal yaşamını
etkilemekte.
Şekil 1. Mevsim etkilerinden arındırılmış işsizlik oranı
2005-2010 (%)
15,0
13,0
11,0
9,0
2005/1
2005/7
2006/1
2006/7
2007/1
2007/7
İşsizlik oranı (mevsim etkilerinden arındırılmamış)
2008/1
2008/7
2009/1
2009/7
2010/1
İşsizlik oranı (mevsim etkilerinden arındırılmış)
Kaynak: TÜİK Haber Bülteni Hanehalkı İşgücü Araştırması 2011

Kriz gündelik konuşmalarda, resmi açıklamalarda ve medyada sıkça
gündeme gelse de yaşanan süreci birey, aile ve mahalleleri merkezine
koyarak bilimsel olarak ele alan, çözüm ve sosyal politika önerileri üreten
çalışmalar aynı derecede yaygın değil.

Kriz sebebiyle pek çok kişi işini kaybederken işlerini koruyan nispeten
şanslı kesim ise ücret kesintisi, sosyal güvencelerinde gerileme, çalışma
saatlerinde değişiklik gibi olumsuzlukları yaşamak durumunda kaldı.

Krizin ülke ekonomilerini ve çeşitli sosyal grupları ne şekilde etkileyeceği
her bir ülkenin ekonomik ve kurumsal yapısına ve politika yapıcıların
tercihlerine göre değişir.

Ancak, toplumun belirli kesimleri krizin olumsuz etkilerine karşı özellikle
hassastır. Sınıf ve statüye dayalı var olan sosyal eşitsizlik yapılarının –
toplumsal cinsiyet, yaş, eğitim düzeyi, din, etnik köken ve meslek gibiekonomik krizle beraber daha da derinleşmektedir (Rankin 2011).

Ekonomik krizin etkilerini sektör-spesifik veya temsil gücü yüksek
olmayan gruplarla yapılmış çalışmalarla açıklamanın özellikle sosyal
politika üretme konusunda yetersiz kalacağını farkettik.

Kriz araştırmamızı 2011 ve 2012 yıllarında gerçekleştirilecek iki ayrı saha
çalışması üstünden boylamsal olarak planladık.

Böylelikle ekonomik krizin toplum üstündeki hem kısa hem de uzun
vadeli etkilerini görmek mümkün olacağı gibi krize verilen tepkiler ve baş
etme yöntemlerinin ne şekilde değiştiğini de incelenebilecek.
Hanehalkı Alan Araştırmasının evreni nüfusu 20.000’in üzerinde olan
kentlerde yaşayan hanehalkı mensuplarıdır.
Bu araştırmanın ana kitlesi,
o Kentlerde oturan
o en az iki yıldır evli olan ya da birlikte yaşayan çiftlerle;
o varsa, onların 8 – 17 yaşlarındaki çocuklarıdır.
o Hanehalkı Alan Araştırmasında 1100 haneye gidilmiştir. 1100 hanede,
o evin kadınına,
o evin erkeğine,
o varsa, evin 8-17 yaş aralığındaki çocuklarından birine anket
uygulanmıştır.

Bu çerçevede 1100 hanede toplam 2652 anket gerçekleştirilmiştir. Bu
araştırmanın anketleri 15 Nisan – 19 Temmuz 2011 tarihleri arasında,
deneklerle yapılan yüzyüze görüşmelerde, anketörler tarafından
uygulanmıştır.

Hanehalkı görüşmelerine ek olarak örneklem için seçilen 109 mahallenin
muhtarlarına da anket uygulanmıştır.
1100 hanenin belirlenmesi için çok aşamalı örnekleme yapılmıştır.
İlk aşamada kentler metropoller, büyük kentler ve küçük kentler
olarak üç tabakaya ayrılmıştır.
Kent türlerinin nüfuslarına göre tanımı ile 1100 hanenin kent
tabakalarına dağılımları şöyledir:
KENT TÜRÜ
NÜFUSU
HANE SAYISI
Metropoller
1.000.000 ve daha fazla
590
Büyük Kentler
100.000 – 999.999
320
Küçük kentler
TOPLAM
20.000 – 99.999
190
1100

Sistematik örnekleme ile, kentlerde anket yapılacak haneler mahallelere
dağıtılmıştır. Bu aşamada mahalle bazında en güvenilir veri seti
konumunda olan YSK’nın mahalle seçmen sayıları kullanılmıştır. Mahalle
düzeyinde nüfus verileri olmadığı için YSK’nın sayıları esas alınmıştır.
Bu aşamada mahallede anket yapılacak sokak seçilmiştir.
Bir mahallede sokak seçmek için, mahalledeki sokakları gösteren Maliye
Bakanlığı Gelirler İdaresi Başkanlığı’nın “2010 Yılı Asgari Ölçüde Arsa ve
Arazi Metrekare Birim Değerleri” listesinden yararlanılmıştır.
İlk sokağa gidildiğinde anketör, sokaktaki bina sayısına göre düzenlenmiş,
tesadüfi sayılar tablosundan başlama noktasını tespit etmiştir.
Asıl sokağında sayıyı tamamlayamadığında verilen 1. yedeğe, orada da
tamamlayamaz ise 2., 3. ve 4. yedeğe giderek mahalle için verilen 10
hane ziyareti sayısını tamamlamıştır.
ÖRNEKLEMİN KENTLERE DAĞILIMI
KENT
İstanbul
HANE SAYISI
300
KENT
Diğer metropoller
HANE SAYISI
Ankara
80
Bursa
110
Konya
70
Çanakkale
30
Gaziantep
30
Milas (Muğla)
30
Kadirli (Osmaniye)
40
Ilgın (Konya)
40
Nizip (Gaziantep
30
Kâhta (Adıyaman)
20
Büyük kentler
Sakarya
30
Çorlu (Tekirdağ)
30
Turgutlu (Manisa)
30
Antalya
50
Mersin
50
Çorum
50
Malatya
40
Kızıltepe (Mardin)
40
Küçük kentler
TOPLAM
1100
13

Bu yolla elde edilen örneklem kentsel Türkiye’yi temsil kapasitesi bulunan
alan olasılık örneklemesidir.
Tablo 1. Sosyo-demografik özelliklerine göre işgücüne dahil
erkeklerin ekonomik sıkıntısı (Ortalama değerler) *
İş kaybı
(16%)
İşsizlik süresi**
(11.1 ay)
Gelir azalması
(52%)
Eğitim
%
Ay
%
İlkokul terk
16
15
64
İlkokul
21
11,3
62
Ortaokul
17
11,4
57
Lise
11
9
42
Üniversite
10
7,8
30
N
925
232
923
*2011 de çalışan veya 2011 de çalışmadığı halde 2009 veya 2010 da çalışanlar arasından hesaplanmıştır.
** İşsizlik süresi son iki buçuk sene içinde işini kaybettiğini beyan eden kişilere göre hesaplanmıştır.
Tablo 2. Sosyo-demografik özelliklerine göre işgücüne dahil
erkeklerin ekonomik sıkıntısı (Ortalama değerler) *
İş kaybı
(16%)
İşsizlik süresi**
(11.1 ay)
Gelir azalması
(52%)
Yaş
%
Ay
%
18-29
15ns
8
52ns
30-39
14
10
48
40-49
2
11,7
57
50 ve üstü
15
13,6
48
N
925
232
923
*2011 de çalışan veya 2011 de çalışmadığı halde 2009 veya 2010 da çalışanlar arasından hesaplanmıştır.
** İşsizlik süresi son iki buçuk sene içinde işini kaybettiğini beyan eden kişilere göre hesaplanmıştır.
ns p<.05
seviyesinde gruplar arasında istatistiki olarak belirgin bir fark yoktur.
Tablo 3. Sosyo-demografik özelliklerine göre işgücüne dahil
erkeklerin ekonomik sıkıntısı (Ortalama değerler) *
İş kaybı
(16%)
Kürtçe Konuşma %
İşsizlik süresi**
(11.1 ay)
Gelir azalması
(52%)
Ay
%
Hayır
16ns
10,5
5ns
Evet
14
12,9
59
N
925
232
923
*2011 de çalışan veya 2011 de çalışmadığı halde 2009 veya 2010 da çalışanlar arasından hesaplanmıştır.
** İşsizlik süresi son iki buçuk sene içinde işini kaybettiğini beyan eden kişilere göre hesaplanmıştır.
ns p<.05
seviyesinde gruplar arasında istatistiki olarak belirgin bir fark yoktur.
Tablo 4. Kriz sonrası dönemde işgücüne dahil olanların
ekonomik sıkıntısı (cinsiyete göre) *
Kadın (n=182)
Erkek (n=929)
Evet
Krize
bağlı
Evet
Krize
bağlı
İş kaybı
17,7
71,9
16,1
82,3
Gelir düşmesi
57,2
82,1
51,5
84,5
%
*2011 de çalışan veya 2011 de çalışmadığı halde 2009 veya 2010 da çalışanlar
arasından hesaplanmıştır.
Tablo 5. Ay Sonlarında Hanenin Maddi Durumu, Kriz Öncesi ve Sonrası
Ay sonlarında hanenizin maddi Kriz öncesi
durumu nasıldı?
(%)
Son iki buçuk yılda
1. Evin zorunlu masraflarını
karşıladıktan sonra bir miktar para
kalıyordu.
29.8
18.3
2. Sadece evin zorunlu masrafları
karşılanabiliyordu.
54.2
56.1
3. Evin zorunlu masrafları bile
karşılanamıyordu.
14.8
24.4
N = 1100 Hane
(%)
2001 Krizi
(N=1201)
2008 Krizi
(N=1100)
Krize bağlı
2008 krizi
6,9
12,1
79,8
Çalışmaya başlama (evin 4
erkeği)
9,3
72
1’den fazla işte çalışma
(evin kadını)
7,2
61,5
Çalışmaya başlama (evin 3,2
kadını)
25,4
72,1
Çocuğun çalışmaya
başlaması*
3,9
88,6
4
55,6
İŞGÜCÜ PİYASASI
YÖNTEMLERİ
1’den fazla işte çalışma
(evin erkeği)
0,5
4
Çocuğun ev işi yapması* 4
* 8-17 yaş aralığında çocuğu bulunan aile sayısı 453’tür.
2001 Krizi
(N=1201)
2008 Krizi
(N=1100)
Krize bağlı
2008 krizi
Daha ucuz eve taşınma
12,8
13,3
71,3
Akrabalarının yanında
yaşama
3
3
76,1
Akrabaların yanına
taşınması
2,4
3,4
60
İş aramak için evden
ayrılma
5,3
6,1
73,3
Çocuk sahibi olmayı
erteleme
14
8,1
68,7
AİLE YAPISINDA
DEĞİŞİKLİK
2001 Krizi
(N=1201)
2008 Krizi
(N=1100)
Krize bağlı
2008 krizi
Tatili azaltmak
36,3
48,3
79,8
Akraba ziyaretlerini
azaltmak
52,5
39,4
82,2
Yeni kıyafet tüketimini
kısmak
76,2
57,6
80,3
Daha ucuz gıda
maddeleri kullanmak
66,1
52,8
82
Daha az et tüketmek
68,3
58,9
82,2
Daha ucuz temizlik
malzemesi kullanmak
66,1
52,6
82
Dışarıda yemek, sinema
gibi faaliyetleri kısmak
24,3
40,3
81,2
Ulaşım masraflarını
kısmak
-
42,6
83,6
TÜKETİM VE HAYAT
TARZI DEĞİŞİKLİKLERİ
2001 Krizi
(N=1201)
2008 Krizi
(N=1100)
Krize bağlı
2008 krizi
Geçim masrafları için
varlıklarını elden
çıkarmak
31,1
22,5
-
Arabasını satmak veya
daha düşük modelle
değiştirmek
13,7
16,2
78,7
Borç almak
30,7
23,2
69,1
FİNANSAL
YÖNTEMLER
2001 Krizi
(N=1201)
2008 Krizi
(N=1100)
Krize bağlı
2008 krizi
Akraba ve arkadaşlardan 42,7
maddi destek almak
24,5
69,6
Akraba ve arkadaşlardan 13,7
başka türlü destek
almak
8,1
79,8
YARDIMLAŞMA ve
DESTEK

Türkiye’de sosyal güvenlik ağlarının yetersizliği sebebiyle krizin etkileri
daha da ağır hissedilmiştir.

Sosyal yardımlaşma sisteminin ihtiyaç içinde ve işsiz kişilere sağladığı
destek batılı ülke standartlarının gerisinde kalmaktadır.

Türkiye’de kadın istihdamının düşüklüğü, özellikle de formel sektörde,
güvenceli işlerde çalışan kadın sayısının azlığı ve ailelerin erkek maaşına
bağlı olarak geçindikleri düşünüldüğünde erkeklerin iş kaybı ve uzayan
işsizlik dönemleri yeterli sosyal korumanın olmadığı bir ortamda aileleri
çok daha olumsuz etkilemektedir.

Aytaç, Işık , Bruce Rankin and Banu Kavaklı Birdal. 2012. “ Economic Distress
and Perceived Stress: The Impact of the 2001 Economic Crisis in Turkey. ”
American Sociological Association Annual Meetings, Denver, CO.

Aytaç, Işık ve Bruce Rankin. 2009. “Economic Crises and Marital Problems in
Turkey: A Test of the Family Stress Model.” Journal of Marriage and the
Family, 71, no. 3 (2009): 756-67.

Aytaç, Işık ve Bruce Rankin. 2008. “Unemployment, Economic Strain, and
Family Distress: The Impact of the 2001 Economic Crisis.” New Perspectives
on Turkey, no. 38 (2008): 181-203.

Rankin, Bruce. 2011. “Economic Crises and the Social Structuring of
Economic Hardship: The Impact of the 2001 Turkish Crisis.” New Perspectives
on Turkey, no. 44 (2011): 5-34.