Slide 1

Næringarefnin
Margrét og Inga


Slide 2

Matur gefur okkur:
Efni til að viðhalda lífi
Efni til vaxtar

Efni til endurnýjunnar og viðgerða á

vefjum


Slide 3

Efni fæðunnar flokkast í:
Kolvetni
Fitu

Prótein
Vitamín
Steinefni
Vatn


Slide 4

Nauðsynlegt næringarefni er:
Það efni sem líkaminn verður að fá úr

fæðunni.
 Ástæðan er sú að hann er ófær um að
framleiða það sjálfur, alla vegana í
næganlegu magni


Slide 5

Orkan í fæðunni er það:
Eldsneyti sem við þurfum fyrir:
Alla innri starfsemi svo sem meltingu,

öndun, nýmyndun fruma, flutning
næringarefna, hjartslátt o.fl.
Eldsneyti fyrir alla hreyfivinnu


Slide 6

Efnin sem gefa orku eru:
Kolvetni
Fita

Prótein
Þessi efni brotna niður í meltingu og

sundrast við bruna í frumum og losa þar
orku.


Slide 7

Orkan í matnum er mæld í:
Kílókaloríum: (kkl og eru oft kallaðar

hitaeiningar)
1 g kolvetna gefur 4 kkal
1 g próteina gefur 4 kkal
1 g fitu
gefur 9 kkal
1 g vínanda gefur 7 kkal


Slide 8

Orkan

 Til að hlaupa 1 mílu
eða lesa 1 bók kemur
úr kolvetnum, fitu og
próteinum í fæðunni


Slide 9

Einsykrur
Glúkósi (þrúgusykur)

C6H12O6
Myndast í plöntun við ljóstillífun
Frúktósi (ávaxtasykur) C6H12O6
Finnst í vel þroskuðum ávöxtum
Galaktósi (hluti mjólkursykurs) hefur sömu
formúlu og hinar C6H12O6


Slide 10

Tvísykrur: C12H22O11
Súkrósi, venjulegur hvítur sykur sem

unnin er úr sykurrófum og sykurreyr
Laktósi, mjólkursykur sem hvergi finnst
nema í mjólk spendýra
Maltósi, finnst í gerjuðu korni, öli og við
niðurbrot sterkju


Slide 11

Fjölsykrur
Sterkja er forðanæring plantna og finnst í

hinum ýmsu líkamspörtum mismunandi
plöntutegunda.
Sellulósi er stoðvefur plantna, er
ómeltanlegur en mikilvægur fyrir góða
meltingu
Glykógen er dýrasykur sem myndast í lifur
úr umfram glúkósa.


Slide 12

Trefjar eru
 Efni tengd kolvetnum en gefa litla sem enga

orku
 Þau fara í gegn um líkamann að mestu ómelt
 Þau halda meltungarfærunum heilbrigðum
 Flytja óæskileg efni úr líkamanum
 Eru vörn gegn krabbameini,
hjartasjúkdómum,gyllinæð,ristilpokum o. fl.


Slide 13

Fitusýrur:
 Ómettaðar:

 Mettaðar:

 Hafa eitt eða fleiri

 Hafa engin tvítengi milli

tvítengi milli
kolefnisatóma í keðjunni
 Er viðkvæm fyrir þránun
 Hægt að herða til
notkunar í matvælaiðnaði

kolefnisatóma í keðjunni
 Eru í yfirgnæfandi magni
í mettaðri fitu
(landdýrafitu og
mjólkurfitu)
 Eru varasamar gagnvart
æðakölkun


Slide 14

Þríglýseríð
öll innihalda 1 sameind af glyserol
öll hafa 3 fitusýrur

fitusýrurnar hafa 2-4-6 og allt upp í 18-20

kolefnisatóm
fitusýrurnar geta verið mettaðar eða
ómettaðar


Slide 15

Uppistaða próteina eru:
 Aminósýrur sem eru um það bil 20 talsins
 Aminósýrurnar eru ólíkar að gerð og geta

því bundist saman á hina ólíklegustu vegu
 Þessir hæfileikar skapa m.a. hina
fjölbreyttu gerð lífveranna, því hver lífvera
hefur sín eigin prótein, byggð upp úr
aminósýrum


Slide 16

Próteinþörf
 Fullorðinn
einstaklingur þarf 0,91 g á hvert kg

líkamsþyngdar

70 kg maður þarf því
68-70 g á dag

 Börn þurfa meira eða
allt að 2,5 g á hvert kg
líkamsþyngdar
 Sjúklingar þurfa
aðeins meira en
venjulegt fólk
 Þjálfun vöðva krefst

1-1,5 g á kg
líkamsþyngadar


Slide 17

Helstu neysluvandamál
íslendinga:
Ofneysla, Þjóðin þyngist almennt
Of mikil neysla á sælgæti, sætum kökum

og gosi
Ofneysla á söltum mat og mettaðri feiti
Of lítil trefjaneysla sem myndi lagast ef
þáttur ávaxta og grænmetist myndi
aukast.


Slide 18

Vitamín:
Eru lífræn, nauðsynleg næringarefni en í

mjög litlu magni.
Þau skiptast í
Fituleysanleg: A-D-E-K og
Vatnsleysanleg: C-og B-flokkurinn


Slide 19

Vítamín, fituleysin og vatnsleysin
 Fituleysanleg:
 Líkaminn getur ekki
losnað við

umframmagn.
 Þarf ekki að fást
daglega.
 Hafa flest forstig.
 Frásogast í
sogæðakerfi

 Vatnsleysanleg:
 Leysast í vatni tapast
því oft við matreiðslu.
 Nýrun skilja út
umframmagn.
 Verða að fást

reglulega úr fæðunni.
 Frásogast í Portæð.


Slide 20

Nauðsyn A-vítamíns(retinols)
Fyrir skýra rökkursjón
Heilbrigðar slímhúðir í öndunarfærum,

meltingarfærum og þvagfærum
Fyrir sjón barna
Fyrir húð og vöxt
Meira um fituleysin vítamín
Enn meira


Slide 21

A-vítamínrík matvæli:
 Retinol úr dýraríki:
 smjör, rjómi

 Karotín úr jurtaríki:

 bætt smjörlíki

 grænkál, brokkál,
spínat

 egg

 gulrætur, rauð paprika

 lifur

 dökk-appelsínugulir
ávextir eins og

 síld, sardínur
 lýsi

aprikósur
 sætar kartöflur


Slide 22

D-vítamín (kalsíferol)
Er nauðsynlegt til að koma kalki frá

meltingavegi yfir í blóðrás.
Einnig til að sækja kalk í bein og flytja í
bein en hér nýtur D-vítamínið aðstoðar
hormóna.


Slide 23

D-vítamín fæst úr:
 Dýraríkinu:
 Lýsi
 Feitum fiskum svo
sem síld, laxi og lúðu
 Smávægilega úr
mjólkurfitunni

 Sólinni:
 Fituefni í húðinni,
7dehydrokolesterol,
geislast og breytist í
D-vítamín.
 “Brúnkan” kemur í

veg fyrir of mikið Dvítamín


Slide 24

E-vítamín (tokoferol)
 Verndar “líkamsfituna” gegn þránun
 Verndar einnig A-vítamín
 Þörf fyrir E- vítamín er í réttu hlutfalli við neyslu

ómettaðrar fitu.
 Mest er af E-vítamíni í sólblómaolíu, maísolíu og
rapsolíu. Einnig er mikið í möndlum, heslihnetum,
jarðhnetum, sólblómafræjum og hveitikími. Smjörlíki og
lýsi er oft E-vítamínbætt. Avókadó, rauð paprika,
aprikósur, eggjarauður og rækjur innihalda töluvert af Evítamíni en í kjöti eða mjólkurmat er lítið E-vítamín.


Slide 25

K-vítamín
Nausynlegt fyrir blóðstorknun
K1 er í grænmeti, K2 myndast í

heilbrigðum ristli og K3 er í pillum.
Skortur er sjaldgæfur nema við langvarandi
notkun sýklalyfja.
Engir fastir RDS
Nýfædd börn eru sprautuð með K vítamíni


Slide 26

Vatnsleysanleg vitamín:
 Þíamin
 Riboflavín
 Niacin

B1
B2
Nicotinsýra, B3

 Biótín
 Pantotensýra
 B6 vitamín
 Fólasín
 Kobalamín
 Ascorbinsýra

3 P.......
Fólsýra
B12 vitamín
C-vítamín


Slide 27

B12 vitamín, kobalamín:
 Þarf hjálp sérstaks próteins í maga til að geta
frásogast.
 Fæst eingöngu úr dýraríkinu.
 Skortur veldur illkynja stórkornóttu blóðleysi
með einkennum á taugakerfi
 Er nauðsynlegt fyrir alla frumustarfsemi í

líkamanum.


Slide 28

Fólasín
Er nauðsynlegt fyrir nýmyndun allra fruma.
þörfin eykst um 100% við meðgöngu
Skortur veldur alvarlegu blóðleysi þar sem

blóðkornin verða stór og fá
Gnótt fólasíns 3 mán.fyrir getnað og fyrstu
4 mán. meðgöngu minnka líkur á
alvarlegum fósturgöllum svo sem skarði í
vör, klofnum góm og klofnum hrygg.


Slide 29

Blóðleysi af B-vitam.-skorti:
 Fólasínskortur:
 Einkenni eru stór og
fá blóðkorn sem ekki

fullnægja
súrefnisþörfinni
 Mikill slappleiki

 B12 skortur:
 Einkenni eru stór og fá
blóðkorn sem ekki
fullnægja
súrefnisþörfinni
 Máttleysi, ásamt
einkennum á taugakerfi


Slide 30

C-vítamín (askorbinsýra)
Er nauðsynlegt til að sár grói fljótt og vel,

sérstaklega brunasár. Það kemur við sögu
myndunar nýrra vefja.
Kemur í veg fyrir hörgulsjúkdóminn
skyrbjúg.
Auðveldar upptöku járns úr jurtaríki.
Stórir skammtar flýta fyrir bata kvefs.


Slide 31

C- vítamínþörf:
Meðaljóninn þarf 60 mg á dag
Reykingafólk þarf 100 mg

Sjúklingar hafa aukna þörf fyrir C-vítamín,

sérstaklega uppskurðarsjúklingar og þeir
sem hafa hlotið brunasár.


Slide 32

C-vítamínrík matvæli:
Allir “sítrusávextir” kivi, gulrófur,blómkál

og nýuppteknar kartöflur.
C-vítamínið rýrnar við geymslu
Það þolir illa súrefni loftsins og fer út í
suðuvatnið þegar grænmeti er soðið.
Hafið þetta í huga við meðferð matvæla
Drykkir og sýra í maga


Slide 33

Steinefni:
Eru ólífræn efni sem gegna mikilvægu

hlutverki í líkamanum
Vitað er um hlutverk 16 steinefna í
líkamanum önnur eru í rannsókn.
Sum steinefni eru hættuleg inntöku.
Við suðu tapast nokkuð af steinefnum, en
þau eru stöðug gagnvart ljósi.


Slide 34

Nauðsyn kalks
Fyrir bein og tennur
Fyrir starfsemi vöðva og tauga

Fyrir blóðstorknun
Ath. Kalk þarf alltaf að vera í blóði og ef

of lítið berst með fæðunni er sótt í beinin.


Slide 35

Beinþynning:
 Hefur aukist hin síðari ár
 Framhandleggsbrot, lærleggs, mjaðma-og
samfall hryggjaliða kosta einstaklingana

sársauka og tekjumissi og þjóðfélagið hundruð
milljóna á ári hverju.
 Einna best til varnar er að byggja upp sterk og
góð bein á unga aldri og vera svo á verði
gagnvart öðrum áhættuþáttum
 Meira


Slide 36

Einkenni beinþynningar:
Beinmassinn rýrnar smátt og smátt án þess

að ummál beinanna breytist
Beinin verða “hol” að innan og brotna við
minnsta álag.
Eðlilega rýrna bein með hækkandi aldri en
hægt er að sporna á móti ótímabærri
beinþynningu með mataræði, hreyfingu og
e.t.v.hormónagjöf kvenna.


Slide 37

Áhættuþættir beinþynningar:
 Of lítið kalk alla ævi, sérstaklega á
unglingsárunum
 Of lítið D-vitamín
 Of lítil hreyfing
 Skortur á estrogeni (konur)
 Röng hlutföll kalks og fosfórs (mikið gos- lítið

kalk)
 Þunn beinabygging (erfðir)


Slide 38

Nauðsyn járns:
Fyrir rauðu blóðkornin (hemoglobin) sem

flytja súrefni frá lungum til allra fruma
líkamans.
Fyrir umbreytingu karotíns í A-vítamín
Til myndunar DNA kjarnasýrunnar
Til afeitrunar lyfja í lifur o.fl.


Slide 39

Járnrík matvæli
 Úr dýraríki:
 Kjöt, sérstakl. dökkt
 Spendýralifur og
annar innmatur
 Eggjarauður
 Slátur
 Nýtist vel

– Úr jurtaríki:
– Bætt morgunkorn
– Rúsínur og flestir aðrir
þurrkaðir ávextir
– Gróf brauð
– Dökkgrænt grænmeti
– Nýtist illa nema
C-vítamín fylgi með


Slide 40

Blóðleysi:
 Af völdum rangrar
næringar:
 of lítið járn
 of lítið prótein
 of lítið B6 vitamin
 of lítið C-vitamín
 of lítið E-vitamín

 Vegna blóðmissis:
 eftir skurðaðgerðir og
slys
 blæðandi magaskeifugarnar og
ristilssár
 miklar tíðablæðingar
 síendurteknar
fæðingar


Slide 41

Joð:
Fyrir skjaldkirtil svo

J

hann geti framleitt
þyroxin (hormón)
 Fæst úr öllu sjófangi
og garðávöxtum sem
eru ræktaðir nærri sjó
 Joð er bætt í matarsalt
fyrir fólk sem býr
fjarri sjó


Slide 42

Joðskortur:
Veldur struma sem er skjaldkirtilsauki
Um 200 miljónir manna hafa struma þar af

96% vegna joðsskort en 4 % vegna
mikillar neyslu káltegundar sem inniheldur
anti-þyroxin
Alvarleg tilfelli á meðgöngu orsaka
kretinisma sem lýsir sér sem andlegur og
líkamlegur vanþroski afkvæmanna


Slide 43

Selen:
 Er hluti margra
ensíma
 Skortur veldur

hjartastækkun sem er
algeng á svæðum þar
sem lítið er af selen í
jarðvegi (Kína)
 Of mikið selen veldur
hárlosi, naglalosi og
sárum á húð


Slide 44

Vatn:
Er næringarefni í sjálfu sér en inniheldur

töluvert af steinefnum sem gefa því bragð.
Er megin hluti allra vefja líkamans
Er megin hluti flestra matvæla.
Við notum um 2000 g af því á dag meðan
við notum um 50 g af próteinum og 300 g
af kolvetnum!


Slide 45

Hvað stjórnar fæðuvali okkar?
Persónulegur smekkur
Venjur, oft þarf átak til að breyta föstum

venjum t.d. hvað varðar morgunverðinn
Þjóðlegar venjur
Félagslegar venjur t.d.varðandi
gestakomur
Fjárhagur


Slide 46

Fæðuval frh.
Venjur tengdar hátíðis og tyllidögum
Tilfinningalegar ástæður t.d. “hugguát”

Líkamlegt útlit t.d. sýningarstúlkur þurfa

að vera grannar
Næringargildi, hugsunin um hvað sé hollt
og hvað ekki