Transcript Atferlisstefnan: Erindi hennar við kennara nú á tímum Dr. Anna-Lind Pétursdóttir, lektor [email protected] 29. september 2008

Atferlisstefnan:
Erindi hennar við
kennara nú á tímum
Dr. Anna-Lind Pétursdóttir, lektor
[email protected]
29. september 2008
Dagskrá
• Hvað er atferlisgreining?
• Hvaða erindi á hún við kennara nú á
timum?
• Grunnhugtök
– Aðdragandi - hegðun - afleiðingar
– Jákvæð styrking - neikvæð styrking
– Slokknun - refsing
• Hagnýtar útfærslur
–
–
–
–
–
SOS – Hjálp fyrir foreldra
Hvatningarkerfi
PMT
PBS – SMT
ART
Atferlisgreining (behavior
analysis)
• Vísindagrein sem fæst við rannsóknir og
hagnýtingu á lögmálum hegðunar
• Meginmarkmið: að skilja, spá fyrir og hafa
áhrif á hegðun einstaklinga og lífvera
• Fjölbreytt viðfangsefni
– fjallar um alla hegðun í víðasta skilningi þess
hugtaks, þ.á m. mál, hugsun og tilfinningar
– t.d. frumrannsóknir, hagnýting í klínísku starfi,
kennsla og stjórnun fyrirtækja
• Lausnamiðuð: Áhersla á að leysa vandamál
með velferð einstaklinga í fyrirrúmi
“Erindi nú á tímum”?
• Grunnurinn að árangursríkri kennslu
– bekkjarstjórnun, kennsluhættir, mat
• Viðurkennda leiðin fyrir börn með sérþarfir
– hegðunarfrávik (sbr. lög: IDEA 1997, 2004)
– einhverfu og önnur þroskafrávik (sbr.
heilbrigðisyfirvöld NY, landlækni BNA)
– námserfiðleika (sbr. NCLB, RTI, CBM) – sjá
www.morningsideacademy.org
• Vaxandi eftirspurn eftir atferlisfræðingum
og námi í atferlisgreiningu
• Sterk og vaxandi vísindagrein
– t.d. fjöldi meðlima tvöfaldast á s.l. 10 árum
– Sjá grein Ragnars (2001) og Dunlap o.fl. (2001)
Hagnýting grunnrannsókna
• Grunnrannsóknir s.l. 110 ár hafa leitt af sér
fjölda aðferða sem nýtist vel við kennslu
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Jákvæð styrking (positive reinforcement)
Neikvæð styrking (negative reinforcement)
Klassísk skilyrðing (classical conditioning)
Virknimat (functional behavioral assessment)
Afmarkaðar kennsluæfingar (discrete trials)
Hnitmiðuð færniþjálfun (precision teaching)
Námsskrártengdar mælingar (curriculum based
measurement)
Hlítarnám (mastery learning)
Hvatningarkerfi (token systems)
Verkgreining (task analysis)
Keðjun (chaining)
Hagnýting grunnrannsókna, frh.
• Aðferðir byggðar á atferlisgreiningu,
frh.
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Alhæfing (generalization)
Mótun (shaping)
Stýringar (prompting)
Fjörun (fading)
Þynning styrkingar (thinning)
Styrkingarhlé (time-out)
Kerfisbunding ónæming (systematic
desensitization)
Meðferðarflæði (flooding)
Eyðuglósur (guided notes)
Sjálfsnámskennsla (programmed instruction)
Svarspjöld (response cards) og fleira, og fleira...
Grundvallarhugtök
• Hegðun er lærð og tengist aðstæðum
• Margir þættir sem hafa áhrif á hegðun:
– koma af stað
– styrkja /viðhalda
– ýta undir að hegðun eigi sér stað
Bakgrunnsáhrifavaldar
Aðdragandi
Hegðun
Afleiðingar
Tilgangur
Hegðun tengist aðstæðum
• Margir þættir sem hafa áhrif á viðeigandi
hegðun
– koma af stað
– styrkja /viðhalda
– ýta undir að viðeigandi hegðun eigi sér stað
Bakgrunnsáhrifavaldar
Aðdragandi
Viðeigandi
hegðun
Afleiðingar
Tilgangur
Hegðun tengist aðstæðum
• Margir þættir sem hafa áhrif á erfiða hegðun
– geta komið af stað
– styrkt/viðhaldið
– ýta undir að erfið hegðun eigi sér stað
Bakgrunnsáhrifavaldar
Erfið
hegðun
Aðdragandi
Afleiðingar
Tilgangur
Aðdragandi (antecedents)
• Það sem gerist rétt áður en hegðun á sér
stað – (einstaklingsbundið!)
• Aðdragandi viðeigandi hegðunar
– Ýtir undir viðeigandi hegðun
– t.d. skýr fyrirmæli, leiðbeiningar, aðstoð
– Þegar Axel fær fyrirmæli um að ganga frá setur
hann dótið sitt ofan í tösku
• Aðdragandi erfiðrar hegðun
– kemur hinni erfiðu hegðun af stað, “kveikja”
– t.d. stríðni, fyrirmæli, verkefni, áreiti...
– Þegar Jón á að reikna dæmi hendir hann
bókinni í gólfið og blótar
– Þegar Gunna stríðir Páli slær hann til hennar
Afleiðingar (consequences)
• Það sem gerist strax á eftir hegðun og hefur
áhrif á hvort hún eigi sér stað aftur við sömu
aðstæður (sama aðdraganda)
• Styrkjandi afleiðingar (“styrkjar”)
– atburðir/áreiti sem auka hegðun, sbr. tilgang
hegðunar
• Geta styrkt viðeigandi hegðun
– Þegar Axel setur dótið í töskuna hrósar kennarinn
honum (og Axel fær að fara út í frímínútur)
• ...eða erfiða hegðun
– Þegar Jón hendir bókinni á gólfið og blótar, fer
kennarinn til hans og aðstoðar hann
– Þegar Páll slær til Gunnu hættir hún að stríða
honum
Afleiðingar, frh.
• Slokknun (extinction)
• Það sem styrkir hegðun er fjarlægt
• Dæmi: Virk hunsun: athygli sem styrkti hegðun
er ekki lengur veitt
– t.d. kennari hættir að sinna þeim sem kalla á aðstoð
yfir bekkinn
Ókostir:
• Slokknunartoppur: erfið hegðun eykst áður en
hún slokknar
• Ef notuð ein og sér, gæti önnur erfið hegðun
(sem þjónar sama tilgangi) komið í staðinn
• => verður að styrkja viðeigandi hegðun (með
sama tilgangi) samhliða
12
Afleiðingar, frh.
• Refsandi afleiðingar
– atburðir eða áreiti sem fylgja strax í kjölfar
hegðunar og minnka líkur á að hegðun eigi sér
stað aftur við sömu aðstæður
– Viðbót á einhverju óþægilegu (t.d. skammir)
– Brottnám á einhverju eftirsóknarverðu (t.d. sekt)
Varúð:
– Krefst mikillar lagni að nota mildar refsingar rétt
– Kennir ekki viðeigandi hegðun
– Getur vakið neikvæð tilfinningaviðbrögð
og andúð á þeim sem beitir
– Getur haft slæm áhrif á sjálfsmynd
– Getur hætt að virka => stigmagnandi viðbrögð
Bakgrunnsáhrifavaldar
• Aðrir, einstaklingsbundnir þættir sem ýta
undir að hegðun eigi sér stað (setting
events)
• Geta ýtt undir viðeigandi hegðun
– t.d. ná athygli áður en fyrirmæli eru gefin,
tryggja að nemendur kunni grundvallaratriði vel
áður en flóknari hlutir eru lagðir inn, ná góðum
tengslum við nemendur...
• ...eða erfiða hegðun
– t.d. svefnleysi, rifrildi á leið í skóla, svengd,
lítil kunnátta í námsefni, meðfæddar
tilhneigingar, s.s. ADHD...
• Mikilvægt að huga að
bakgrunnsáhrifavöldum við kennslu
Jákvæð styrking
• Jákvæð styrking
– Hegðun leiðir til, flýtir fyrir eða eykur eitthvað
eftirsóknarvert...
– Hegðun viðheldur einhverju eftirsóknarverðu...
– …þannig að líkur á hegðun aukast við svipaðar
aðstæður
Dæmi:
Aðdragandi
Hegðun
Afleiðingar
Fyrirmæli um Setur dót ofan Hrós (fær að
að ganga frá í tösku
fara út í
frímínútur)
Vantar
Hendir bók í
Kennari
aðstoð við
gólfið og
kemur og
reiknidæmi
blótar
hjálpar
Í framtíðinni...
...líklegri til að
ganga frá þegar
beðinn um það
...líklegri til að
henda bók og blóta
ef vantar aðstoð
Neikvæð styrking
• Neikvæð styrking
– Hegðun fjarlægir, seinkar eða minnkar eða forðar
einstaklingi frá einhverju óþægilegu...
– …þannig að líkur á hegðun aukast við svipaðar
aðstæður
Dæmi:
Aðdragandi
Hegðun
Regla: ljúka
keppast við að
þarf ókláruðklára verkefnið í
um verkefnum tímanum
heima
Fyrirmæli um
að leysa
verkefni í
samfélagsfr.
Afleiðingar
Forðast að
þurfa að
klára verkefni heima
Axel þykist
Axel sleppur
þurfa að fara á við verkefnið
klósettið en
slæpist í 30 mín
Í framtíðinni...
...líklegri til að
vinna verk hratt
til að forðast að
klára heima
...líklegri til
blekkja aðra til
að komast hjá
verkefnum
Hagnýtar útfærslur á Íslandi
Dæmi:
• SOS! Hjálp fyrir foreldra
• Hvatningarkerfi
• PMT foreldrafærni - SMT skólafærni
• PBS – Heildstæður stuðningur við
jákvæða hegðun
• ART þjálfun – Lærum á lífið
SOS! Hjálp fyrir foreldra
• Viðurkennd tækni í barnauppeldi
• Sett fram af Clark (1985)
• Byggir á rannsóknum í atferlisgreiningu,
s.s. Skinner, Baer, Patterson og
kenningum mannúðarsálfræði, s.s. Adler,
Rogers og Gordon
• Hjálpar foreldrum/fagfólki að bæta hegðun
2-12 ára barna og stuðla að félagslegri og
tilfinningalegri aðlögun
• Námskeið á íslensku byrjuðu 1999
• Nú haldin af Félagsvísindastofnun HÍ
• www.fel.hi.is/page/SOS%20namskeid
Helstu áherslur SOS
• Virðing fyrir barni og mikilvægi þess að
nota ekki niðurbrjótandi aðferðir við
uppeldi, s.s. líkamlegar refsingar, háð,
niðurlægjandi tiltal eða gagnrýni
• Skýr skilaboð um hvaða hegðun er
viðeigandi /kemur sér vel fyrir barn
• Virk hlustun til að hjálpa barni að lýsa
tilfinningum sínum
• Leiðir til að styrkja viðeigandi hegðun, s.s.
hrós, hvatningarkerfi, samningar
• Leiðir til að draga úr óæskilegri hegðun,
s.s. rökréttar afleiðingar, einvera
Helstu áherslur SOS, frh.
3 uppeldisreglur:
1. Umbunaðu fyrir æskilega hegðun (fljótt
og oft)
– Jákvæð styrking
2. Umbunaðu ekki óvart fyrir óæskilega
hegðun
– Slokknun á óæskilegri hegðun
3. Dragðu úr slæmri hegðun með mildri
refsingu
– t.d. hlé frá athygli (einvera) í kjölfar mjög
óæskilegrar hegðunar
Helstu áherslur SOS, frh.
4 mistök í uppeldi sem ber að forðast:
1. Að umbuna ekki fyrir æskilega hegðun
2. Að refsa fyrir æskilega hegðun
3. Að umbuna óvart fyrir óæskilega
hegðun
4. Að refsa ekki fyrir mjög óæskilega
hegðun
Áhrif SOS
• Fjöldi rannsókna hefur sýnt árangur
af námskeiðum sem kenna foreldrum
að styrkja viðeigandi hegðun og
draga úr óæskilegri með mildum
hætti
– Því fyrr sem byrjað er, þeim mun meiri
árangur
• Markviss innleiðing meðal foreldra og
fagfólks skóla getur dregið úr fjölda
tilvísana til sérfræðinga
– t.d. í Reykjanesbæ – sjá grein Gylfa Jóns
(2005)
Hvatningarkerfi
• Gerir skýrt til hvers er ætlast af
nemanda/um
– Skýr, hlutlæg lýsing með dæmum
• Minnir kennara á að styrkja viðeigandi
hegðun markvisst
• Formleg styrking/viðgjöf veitt reglulega
– s.s. stimpill, límmiði, tákn, kvittun
– stutt tímabil í fyrstu, síðan lengd smám saman
• Byrja með hóflegar kröfur
• Umbun í boði aðeins ef markmiði dags
(eða viku) er náð
• Verður að vera fylgt eftir 100%
Áhrif hvatningarkerfis
• Rannsókn Gabrielu Sigurðardóttur og
Önnu-Lindar Pétursdóttur (2000)
• 5 nemendur með ADHD (og aðrar
greiningar) og langa sögu um erfiða
hegðun
– 1.-5. bekk
• Hvatningarkerfi framkvæmd í samvinnu við
foreldra
• Truflandi og árásargjörn hegðun minnkaði
• Þátttaka í bekkjarstarfi jókst
• Einkunnir bötnuðu
Hlutfall af
athugunartíma (%)
Árásargjörn
hegðun Guðmundar
fyrir
Áhrif
hvatningarkerfis
á árásargjarna
hegðun
K. að hvatningarkerfi byrjaði
og eftir
100
Grunnlína
Hvatningarkerfi
80
60
40
20
0
19.feb 24.feb
5.mar 12.mar 23.mar 16.apr
Athugunardagar
6.maí
25
Hlutfall af
athugunartíma (%)
Þátttaka
Guðmundar í bekkjarstarfi
Áhrif hvatningarkerfis
á þátttöku K. ífyrir
og eftir að (námsástundun)
hvatningarkerfi byrjaði
bekkjarstarfi
100
Grunnlína
Hvatningarkerfi
80
60
40
20
0
19.feb 24.feb
5.mar 12.mar 23.mar 16.apr
6.maí
Athugunardagar
26
Hlutfall af
athugunartíma (%)
Truflandi
hegðun Guðmundar
fyrir og
Áhrif hvatningarkerfis
á truflandi
hegðun
K. eftir
í kennslustundum
að hvatningarkerfi byrjaði
Grunnlína
100
Hvatningarkerfi
80
60
40
20
0
19.feb
24.feb
5.mar 12.mar 23.mar 16.apr
Athugunardagar
6.maí
27
Fleiri dæmi
– Áhrif inngrips á truflandi hegðun
Truflandi hegðun fyrir og eftir inngrip
Tíðni truflandi hegðunar
á 15 mín.
Grunnlína
Stjörnubók og samningur
10
8
6
4
2
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Athugunarskipti
28
“Þór” – Áhrif inngrips á ljótt
orðbragð
Tíðni ljótra orða eða athugasemda
í 40 mín kennslustund
Ljótt orðbragð í kennslustofu
áður en inngrip byrjaði
12
Grunnlína
Hvatningabók
10
8
6
4
2
0
Athugunardagar
29
Fjöldi markmiða náð á viku
“Þór” – Áhrif inngripa á
áætlunarvinnu
Almenn
kennsla
12
Verðlaunapassar og
bekkjarhvatningarkerfi
Einstaklingshvatningarkerfi
10
8
fjöldi verkefna
6
áætlun
4
2
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10 11 12 13 14 15
Vikur
30
PMT – (Parent Management
Training)
• Þróað af Patterson, síðar með Forgatch
– við Oregon háskóla og OSLC rannsóknarstofnun
• Byggir á atferlisgreiningu og afleiddri
kenningu Pattersons um félagsnám (1982)
• Að hluta til svipaðar aðferðir og í SOS
• PMT-foreldrafærni byrjaði 2000 hjá
Hafnarfjarðarbæ (sjá grein Margrétar Sigmarsd.)
– Fyrirbyggjandi foreldranámskeið
– PMT meðferð í alvarlegri málum
– PMT fagmenntun, fræðsla fyrir starfsfólk
• www.hafnarfjordur.is/pmt_forsida/
PMT - aðferðir
• Helstu “verkfæri” PMT meðferðar:
– Fyrirmæli og jákvæð samskipti
– Hvatning við kennslu nýrrar hegðunar
– Að setja mörk til að draga úr/stöðva
óæskilega hegðun
– Lausn vanda – uppbyggileg samskipti
– Eftirlit með hegðun innan og utan
heimilis
– Tengsl heimilis og skóla
– Stjórnun neikvæðra tilfinninga
Áhrif PMT
• Rannsóknir s.l. 30 ár í BNA á PMT meðferð
hafa sýnt:
– meiri árangur en af öðrum nálgunum (s.s. leik-,
fjölskyldu- eða tengslameðferð)
– í um 70% tilvika dregur verulega úr
hegðunarerfiðleikum barns á heimili
– jákvæð áhrif á samskipti innan fjölskyldu
– jákvæð áhrif á námsframmistöðu barns
– árangur fyrir börn með margvíslegar
greiningar, s.s. andstöðuþrjóskuröskun,
þroskahömlun, einhverfu – og líka fyrir
unglinga sem sýna andfélagslega hegðun
– langtímaárangur (tékk 3-14 árum síðar)
SMT - Skólafærni
PBS-Heildstæður stuðningur við jákvæða hegðun
• Byggir á rannsóknum atferlisgreiningar um
kennslu á viðeigandi hegðun í stað erfiðrar
(positive behavior support)
• Útfært fyrir skóla í heild: SW-PBS, SMT
– Byrjaði 2002-2003 á Íslandi
• Áhersla á að fyrirbyggja erfiða hegðun með því
að kenna viðeigandi hegðun í öllum aðstæðum
og styrkja markvisst
• Árangur metinn með skráningum á hegðun og
aðferðir endurskoðaðar í þeim aðstæðum þar
sem þörf er á
• Sjá bókina Til fyrirmyndar, Luiselli (2005) og
www.pbis.org
Stigskiptar aðferðir til að
stuðla að viðeigandi hegðun
Öflug einstaklingsinngrip
•Fyrir einstaka nemendur - 1-5%
•Byggð á virknimati
•Margþætt og árangursrík
Almennar aðferðir
•Fyrir alla nemendur
•Í öllum aðstæðum
•Fyrirbyggjandi – virka fyrir 80-90%
•t.d. aðferðir við bekkjarstjórnun
Sugai, 2006
Sértæk inngrip
•Fyrir nemendur í áhættu - 5-10%
•Skilvirk – einföld
•t.d. almennt hvatningarkerfi
ALP, 2007
36
ALP, 2007
37
Áhrif PBS - SMT
• PBS hefur verið innleitt í fjölmörgum
skólum í BNA, Noregi og víðar
• Rannsóknir sýna að í flestum tilvikum:
– fækkar tilvísunum vegna agabrota
– verður skólabragurinn jákvæðari
– batnar námsárangur, s.s. í lestri og stærðfræði
• Jákvæð áhrif á Íslandi:
– Starfsfólk nálgast nemendur á jákvæðari hátt
og skráðum hegðunarfrávikum innan skólans
sem og tilvísunum í sérfræðiþjónustu fækkar
(Margrét Sigmarsdóttir, 2007)
ART þjálfun – (Aggression
Replacement Training)
• Þróað við Syracuse háskólann í BNA
– á stofnun fyrir afbrotaunglinga með
margþættan vanda auk árásarhegðunar
– af Goldstein (1987), og síðar í samvinnu við
Glick (1988) og Gibbs (1998)
• Byggir á
– Félagsnámsgreiningu á árásargjarnri hegðun
(Bandura, 1973)
– Þjálfun í streitustjórnun (Meichenbaum o.fl.)
– Siðfræðiþroskalíkani Kohlberg (1968)
• Fyrsta námskeiðið á Íslandi 2004
• Hefur verið kallað “Lærum á lífið” í Miðgarði
Námsefni í þremur þáttum
• Hegðunarþáttur: Félagsfærniþjálfun
(Skillstreaming)
– 40-60 hæfniþættir þjálfaðir skref fyrir skref
• Tilfinningaþáttur: Reiðistjórnun
– átta sig á aðdraganda (“kveikjum”) og
afleiðingum reiði og árásarhegðunar
• Hugrænn þáttur: Siðgæðisþjálfun
– æfingar í að setja sig í spor annarra og tileinka
sér samfélagsvænni siðgæðisvitund
• Kennt með sýnikennslu, hlutverkaleik og
æfingum í raunverulegum aðstæðum
Árangur af ART þjálfun
• Bandarískar og norrænar rannsóknir sýna
að ART-þjálfun dregur úr líkamlegu og
andlegu ofbeldi (t.d. Goldstein & Glick,
1994)
• ART-þjálfun eflir félagsfærni, sjálfstraust
og siðferðisþroska.
• Þátttakendur geta tekið á aðstæðum sem
ollu vanlíðan eða leiddu til vandræða áður
• Þeir verða öruggari með sig, sjálfstæðari
og ánægðari eftir markvissa ART-þjálfun
• Áhrifin yfirfærast á nýjar aðstæður
• Sjá McGinnis (2003)
41
Samantekt
• Atferlisstefnan á fullt erindi við kennara nú
á tímum
• Grunnrannsóknir í atferlisgreiningu hafa
leitt af sér fjölda árangursríkra aðferða til
að bæta hegðun
• Hagnýtar útfærslur, s.s. SOS, PMT, PBS og
ART hafa gefið góða raun á Íslandi
• Meira um atferlisgreiningu í námskeiðum á
Menntavísindasviði:
– Stuðningur við jákvæða hegðun
– Nemendur með hegðunar- og
tilfinningaörðugleika: Viðbrögð og úrræði
skólasamfélagsins