Slide 1

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.


Slide 2

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.


Slide 3

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.


Slide 4

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.


Slide 5

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.


Slide 6

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.


Slide 7

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.


Slide 8

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.


Slide 9

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.


Slide 10

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.


Slide 11

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.


Slide 12

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.


Slide 13

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.


Slide 14

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.


Slide 15

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.


Slide 16

7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus
mənşəli xəstəlikləri

Kələmin damarlı bakteriozu – Xanthomonas campestris
pv. campestris Dowson.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi aerob çubuqlar və
kokklar bölməsi, Pseudomonaceae

fəsiləsi, Xanthomonas cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Xəstəliyə müxtəlif kələm
bitkilərinin bütün inkişaf fazalarında rast gəlinir. Cücərtilərdə
xəstəlik az hallarda müşahidə edilir, filqə yarpaqların şəffaflaşması
və bitkilərin soluxması ilə xarakterizələnir. Daha yaşlı yarpaqlarda
damar bakteriozu soluxmaya səbəb olur, yarpaqların kənarı saralır və
onlarda qaralmış damar tozları görünür. Yarpaq damarlarının və xəstə
bitkilərin özəyinin kəsiyində nöqtə və ya zolaq şəklində damar
yığımı yaxşı görünür. Erkən yoluxma zamanı bitki inkişafdan qalır,
baş bağlamadan, bəzən bitki tamamilə ölür.
Lakin əksər hallarda birinci il bitkilərinə bakteriyanın vurduğu
zərər əhəmiyyətsizdir. Xəstəlik toxumluqlarda daha şiddətli inkişaf
edir. Anaclıq bitkilər hətta zəif sirayətlənmə zamanı adətən yaza
qədər həyatiliyini itirir. Sahəyə köçürülmüş anaclıqların yarpaqlarının damarları tezliklə qaralır, gövdə inkişafdan qalır, onların
səthində tünd xətlər görünür, qınlarda müxtəlif forma və ölçülü şəffaf
qara parıltılı ləkələr meydana çıxır. Şiddətli sirayətlənmiş qınlarda
toxumlar inkişaf etmirlər.

Yayılması. Xəstəlik demək olar ki, dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu xəstəlik ilk dəfə Smolensk və Xarkov quberniyalarında qeydə alınmış, müəyyən zaman kəsiyində kələm, turp,
turpca və Brassicaceae fəsiləsinə daxil olan digər bitkilər becərilən
ərazilərdə yayılmışdır (Axatov A.K., Cəlilov F.S. və başqaları, 2002).
Ekologiyası. Damarlı bakteriozun kütləvi inkişafınavegetasiya
dövrü isti rütubətli hava, habelə bitkilərin həşəratlar tərəfindən
zədələnməsi təsir göstərir. Bu adətən torpaq rütubətlə zəngin olduqda
baş verir. 27-300C temperturda xəstəliyin simptomları yoluxmadan
10-12 gün sonra baş verir.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Kələmin xəstəliklə yoluxması vegetasiya
dövrü bitkinin bütün inkişaf mərhələlərində baş verir, cücərtilər,
şitillər, yaşlı bitkilər yoluxurlar. Xəstəlik nəticəsində baş kələm
məhsulu azalır, onun qidalıq keyfiyyətləri aşağı düşür. Sirayətlənmiş
başlarda şəkərin miqdarı 1,5 dəfə, askarbin turşularının miqdarı 1117% sağlamlara nisbətən azdır (Cəlilov, 1999).

MÜBARİZƏ
TƏDBİRLƏRİ

• Sağlam toxum materialı
• Parniklərin təmizlənməsi və
dərmanlanması
• Torpağı dezinfeksiya üçün- karbation,
xlorpikrin, formalin sönmüş əhəngdən
istifadə
• Dezinfeksiya payızda havanın
temperaturu -8-10ºC-də
• Yazda toxum səpininə 25-30 gün
qalmış
• Karbation 1:10 nisbətində 1 m²-də
2-2,5 litr
• Xlorpikrin -60 qram
• Formalin məhlulu 1:5 nisbətində 9 litr
• Sönməmiş əhəng 1,5 kq

Kələmin selikli bakteriozu – Erwinia
carotovora Holland. pv. carotovora
Bergey et al.

Təsnifatda yeri:
Qrammənfi fakültətiv aerob
çubuqlar qrupu, Enterobacteriaeae

fəsiləsi, Erwinia cinsi
Bioloji qrupu:
Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası. Ağbaş və gül kələm
bitkiləri sirayətlənir. Xəstəlik adətən başın və gül kələmdə başcığın
əmələ gəlməsinin başlanğıcında meydana çıxır. Şitillər yoluxan
zaman filqə yarpaqlarda və həqiqi yarpaqlarda yağlıtəhər ləkələr
əmələ gəlir, bu isə bitkilərin inkişafdan qalması və ya tamamilə
məhv olması ilə nəticələnir.
Başlar bağlanarkən ətraf yarpaqlar qonurlaşır, rütubətli havada
onlar seliklənir və çürüyürlər, bununla əlaqədar xəstəliyi bəzən yaş
çürümə adlandırırlar. Quru havada yarpaqların yoluxmuş hissələri
quruyur, nazilir və şəffaf görünür. Xəstəlik nəticəsində çox vaxt
başın daxili hissəsi çürüyür, özəklərdə boşluqlar əmələ gəlir. Belə
kələm başları adətən yetişənə qədər özəkdən ayrılır və çox pis
üfinətli iyli olur.
Kələmin saxlanmaya qoyulan baş hissəsinin daxili hətta zəif
yoluxma zamanı yüksək temperaturda tez və şiddətli çürüyür, habelə
üfunətli iy verir. Saxlanma zamanı yoluxmuş kələmdən xəstəlik
sağlamlara da keçir.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. Bu patogen bütün tərəvəz bitkilərini o cümələdən kələm növlərini sirayətləndirir. Transportlaşma və saxlama zamanı rejimə əməl etmədikdə yoluxma az
müddətdə böyük partiya tərəvəz və kələm növlərini sirayətləndirir.
Ekologiyası. Selikli bakteriozun inkişafı üçün əlverişli tem-

peratur şəraiti 20-250C və havanın 50%-lik nisbi rütubətlidir. Güclü
yağmurlu illərdə selikli bakteriozun inkişafı yüksək həddə çatır.
Təsərrüfat əhəmiyyəti. Xəstəliyin zərəri kələm başlarının

vaxtından əvvəl çürüməsi, gül kələmdə başcığın seqmentlərə ayrılması elə bunun da nəticəsində yarpaqların turqoru itirməsi və
tökülməsi ilə xarakterizə olunur.
Mübarizə tədbirləri. Kələmin damarlı bakteriozunda olduğu
kimidir.

Kələmin mozaikası – Cabbage mosaic virus
Y.İ.Vlasovun (1973) məlumatlarına əsasən bu virus xəstəliyi
Azərbaycanda, Orta Asiyada, Krasnodar diyarında yayılmışdır.
Xəstəlik ən çoxu gül kələmdə rast gəlinir. Bununla bərabər virus
ağbaş və yemlik kələmdə, kolrabi, turp və Brassicaceae fəsiləsinə
daxil olan digər alaqlarda da müşahidə edilmişdir.
Sirayətlənmiş bitkilərin yarpaqlarında əvvəlcə parıltılı damar
müşahidə olunur, sonra onun ətrafında tünd yaşıl haşiyələr əmələ
gəlir. Yarpaqlar cırtdan forma ala bilir. Şiddətli yoluxmuş gül kələm
bitkilərinin çiçəkdaşıyanları adətən formalaşmır.
Xəstəlik törədicinin virionları spesifik formalı, 50 mm-ə yaxın
diametrlidir. Xəstə bitkilərin hüceyrələrində
X bədən birləşmələrinə təsadüf edilir. Virus sıxılmış şirədə otaq
temperaturunda 7-14 gün saxlanılır, inaktivasiya temperaturu 70750C-dir. Tarla şəraitində virus mənənələrin köməyi ilə xüsusilə
kələm mənənəsi–Bravicoryne brassicae L. vasitəsilə ötürülür.

Turp mozaikası – Radisch mosaic virus
Dünyanın əksər ölkələrində geniş yayılmışdır. Turpdan əlavə
digər xaççiçəklilər fəsiləsinə daxil olan bitkilər də yoluxur. Son illər
respublikamızda bu da mozaika növünə turp, turpça, şalğam
əkinlərində təsadüf edilir. Turpda çoxşəkilli forması əmələ gəlir.
Yarpaqlarda xlorotik həlqələr görünür, sonra tipik mozaika inkişaf
edir. Yarpaq ayəsinin damarları deformasiyaya uğrayır, çox zaman
yarpaq qırışıqlı olur. Toxumluqlar xüsusilə güclü surətdə yoluxur. Bu
zaman xəstə bitkilər böyümədən qalır. Yarpaqlar mozaik və
deformasiyalı olur. Damarlarda zəif nekroz müşahidə edilir.
Patogen mənənələr (Lipaphis erysimi), uzunburun (Epitrix
hertipennis) və şirə vasitəsi ilə ötürülür. Virusun daşıyıcıları bir sıra
alaq otları da ola bilir.
Mübarizə tədbirləri. Yüksək aqrofon yaradılmalı, alaq otları və
sorucu ağız aparatı olan mənənə və digər həşəratlara qarşı müntəzəm
mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.