II Bölmə: Bitki xəstəlikləri Mövzu 7. Şəkər çuğunduru və kələm bitkilərinin xəstəlikləri, onlara qarşı mübarizə Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor əvəzi İbrahim Cəfərov

P L A N:

7.1 Çuğundurun göbələk mənşəli (serkosporoz, yalançı unlu şeh, unlu şeh, pas) xəstəlikləri 7.2 Çuğundurun bakteriya mənşəli xəstəlikləri 7.3 Çuğundurun virus mənşəli xəstəlikləri 7.4 Kələm bitkisinin göbələk mənşəli (yalançı unlu şeh, qara ayaq, kila, fomoz, alternarioz və s.) xəstəlikləri 7.5 Kələm bitkisinin bakteriya və virus mənşəli xəstəlikləri

Ədəbiyyat

1.Cəfərov İ.H. Kənd təsərrüfatı fitopatologiyası. Bakı: «Elm», 2001, 277 s.

2.Cəfərov İ.H. Tarla bitkilərinin xəstəlikləri. Bakı: «Elm», 2009, 326 s.

3.Rəhimov Ü.A. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin xəstəlikləri. Bakı: «Maarif», 1988, 160 s.

4.Пересыпкин В.Ф. Сельскохозяйственная фитопатология. М.: «Агропромиздат», 1989, 415 с.

5.Дементьева М.И. Фитопатология М.: «Агропромиздат», 1985, 285 с.

6.E.D.Whitney and James E.Duffuz Compendium of Beet Diseases and İnsects // The American Phytopathological Society, 1998, 76 p.

7.MacNab A.A., Sherf A.F., Springer J.K. İdentifying diseases of vegetables // The Pennsylvania State University, 1994, 61 p.

7.1 Çuğundurun göbələk mənşəli (serkosporoz, yalançı unlu şeh, unlu şeh, pas) xəstəlikləri

Şəkər çuğundurunun kağat çürüməsi – Rhizopus

nigricans Ehrenb., Botrytis cinerea Pers., Fusarium spp.

Təsnifatda yeri:

Fungi və ya Mycota aləmi, Zygomycota şöbəsi, Zygomycetes sinfi, Mucorales sırası, Mucoraceae fəsiləsi, Rhizopus, Botrytis və Fusarium cinsləri

Növ:

Rhizopus nigricans

Müasir adı:

Rhizopus stolonifer (Ehrenb.) Vuill.

Bioloji qrupu:

Hemibiotrof, saprotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası.

Kağat cürüməsi anaclıq kökümeyvələrin saxlanması dövrü kağatlarda, topa halında kökləri tarlada müvəqqəti saxlayarkən inkişaf edir. Köklərin cürümə prosesi kompleks mikroorqanizmlərin fəaliyyətinin təsiri altında baş verir.

Ən fəal xəstəlik törədicilərdən biri boz cürümə xəstəliyinin törədicisi

Botrytis cinerea-

dır. Yoluxmuş toxumada patogen yumşaq boz örtük əmələ gətirir. Həmin örtük göbələyin ağacaoxşar budaqlanan konididaşıyanlarla çoxsaylı yumurtavari-ellipsoidal, ölçüləri 9-15x6,5 mkm olan konidilərindən ibarətdir. Əlverişsiz mühit şəraiti formalaşan zaman göbələk qeyri- düzgün formalı qara sklerosiyalar əmələ gətirir. Nəticədə kökümeyvənin toxuması möhkəmliyini itirir və asanlıqla dağılır. Göbələyin teleomorf mərhələsi

Botryotinia fuckeliana (DB.) Whet. adlanır.

XƏSTƏLİYİN YAYILMA AREALI

Botrytis cinerea Pers.

• UKRAYNA • RUSİYANIN MƏRKƏZİ QARATORPAQ VİLAYƏTLƏRİ

Rhizopus nigricans Ehrenb.

• ORTA ASİYA TÜRK RESPUBLİKALARI

Fusarium spp.

• ŞİMALİ QAFQAZ • MƏRKƏZİ ASİYA • ZAQAFQAZİYA

XƏSTƏLİYİN EKOLOGİYASI

Botrytis cinerea Pers.

• 4-42ºC –yə qədər temperatur • Tipik aerob • 100%-ə yaxın nisbi rütubət • Spesifik kağat mikroorqanizmi

Rhizopus nigricans Ehrenb.

• 5-45ºC temperaturda inkişaf edir • Havanın oksigeninə tələbkar deyildir

Fusarium spp.

• Növlər üçün optimal temperatur 18-27ºC • Minimal temperatur 10ºC • Maksimal temperatur 35ºC • Havanın nisbi rütubəti 40-70%

XƏSTƏLİYİN TƏSƏRRÜFAT ƏHƏMİYYƏTİ SAXLANMA ZAMANI KÜTLƏ İTKİSİ -17,9% SAXLANMA ZAMANI ŞƏKƏR İTKİSİ – 1,74-9,23% ÇÜRÜMƏDƏN MƏHV OLUR – 25-36% KAĞAT ÇÜRÜMƏSİ İLƏ 10-12% YOLUXMUŞ YUMRULARDA ŞƏKƏR TOPLANMASI MÜMKÜNSÜZDÜR

MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ

YÜKSƏK GÜBRƏ NORMALARI VEGETASİYA DÖVRÜ XƏSTƏLİK VƏ ZƏRƏRVERİCİLƏRDƏN MÜHAFİZƏ KÖKÜMEYVƏLƏRİN MEXANİKİ ZƏDƏLƏNMƏLƏRDƏN QORUNMASI KÖKLƏRİN DONMADAN QORUNMASI ZƏDƏLƏNMİŞ KÖKLƏRİN ÇIXDAŞ EDİLMƏSİ KAĞAT SAHƏSİNİN ƏHƏNGLƏ İŞLƏNMƏSİ KAĞATLARDA TEMPERATUR REJİMİ –1-2ºC

Çuğundurun serkosporozu- Cercospora

beticola Sacc.

Təsnifatda yeri:

Fungi və ya Mycota aləmi, Anamorfic fungi şöbəsi, Hyphomycetes sinfi, Hyphomycetales sırası, Dematiaceae fəsiləsi, Cercospora cinsi

Biologi qrupu:

Hemibiotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası.

Əsas etibarı ilə birillik və ikiillik çuğundurun yarpaqları yoluxur, toxumluqlarda xəstəlik saplaq, gövdə və toxum yumaqlarında inkişaf edir. Yaşlı yarpaqlarda həlqəvi, şəffaf-qonur, 2-3 mm diametrli, qırmızıtəhər və ya qonurtəhər haşiyəli ləkələr əmələ gəlir. Yaşlı, ölgünləşmiş yarpaqlarda ləkələr çox iri 5-10 mm diametrli, aydın olmayan haşiyəli, dağınıq, şəffaf-qonur rənglidir. Toxumluq çuğundurun saplaq və gövdələrində uzunsov, yüngülcə basıq haşiyəli ləkələr meydana çıxır. Rütubətli havada ləkə zonasında yarpağın alt və üst tərəfində və başqa şirayətlənən orqanlarda boz-ağ örtük əmələ gəlir.

Bu göbələyin spor mərhələsindən ibarətdir. Konididaşıyanlar şəffaf-gəhvəyidir, əvvəlçə tək-tək, sonra bütov topa halında yoluxan orqanların səthinə çıxır. Konididaşıyanların ucunda rəngsiz, əkssancaqşəkilli və ya demək olar kı, iynəyəbənzər 3-5 və daha çox arakəsməli, ölcüləri 30-36 x 3-5 mkm olan konidilər zühur edir.

Göbələk konidilərin köməyi ilə bitkilərin vegetasiyası dövrü yayılır.

XƏSTƏLİYİN YAYILMA AREALI GÜCLÜ DƏRƏCƏDƏ (70-100%) ORTA DƏRƏCƏDƏ ZƏİF DƏRƏCƏSƏ

• KRASNODAR DİYARI • STAVROPOL DİYARI • QAZAXISTAN • QIRĞIZISTAN • TƏR-TƏR • BƏRDƏ • UKRAYNANIN QƏRB VİLAYƏTLƏRİ • LATVİYA • LİTVA • SAMUX • GORANBOY • BEYLƏQAN • RUSİYANIN MƏRKƏZİ QARATORPAQ VİLAYƏTLƏRİ • BELORUS • MOLDOVA • İMİŞLİ • SAATLI

XƏSTƏLİYİN EKOLOGİYASI

Temperatur həddi 5-35º C-yə qədər Nisbi rütubət 70%-dən yuxarı Optimal temperatur 19-30º C Yayda inkubasiya müddəti 10-15 gün Payızda inkubasiya müddəti 30-40 gün

TƏSƏRRÜFAT ƏHƏMİYYƏTİ

Kökümeyvəlilərin məhsuldarlığı – 50% Karbon turşuları 10 dəfədən çox az Transpirasiya intensivliyi -3-4 dəfə yüksək Şəkər alımı – 60-70% azalır

MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ YÜKSƏK AQROTEXNİKA KİMYƏVİ MÜBARİZƏ

Növbəli əkin Dərin şum Torpaqda rütubətin saxlanması Davamlı sortlardan istifadə Gübrələrin verilməsi Mikroelementlərlə yemləmə Fundazol 0,6 kq/ha Skor 0,75 kq/ha Alto super 0,5 l/ha İşçi məhlulun məsarifi 300-400 l/ha

Şəkər çuğundurunun unlu şehi- Erysiphe

communis f. betae Weltzien.

Təsnifatda yeri:

Fungi və ya Mycota aləmi, Ascomycota şöbəsi, Euascomycetes sinfi, Erysiphales sırası, Erysiphaceae fəsiləsi, Erysiphe cinsi

Bioloji qrupu:

Biotrof

Patogenin morfologiya və biologiyası.

Şəkər çuğundurunun I və II il bitkiləri yoluxur. Xəstəlik bitkinin bütün yerüstü orqanlarında (yarpaq, gövdə, çugundur yumaqları) ağ örtük şəklində meydana çıxır. Əvvəlçə örtük zərif, sıx və səpələnəndir. Bitkinin şirayətlənmiş orqanları ağ un səpilmiş təsiri bağışlayır. Vegetasiyanın ikinci yarısında ağ örtük üzərində əvvəlcə qonur, sonra qara nöqtələr göbələyin kleystotesiləri görünür. Bitkilərin ilkin yoluxması askosporlarla həyata keçirilir. Onlar yazda qışlamış kleystotesilərdən xaricə atılırlar. Kleystotesilərin ölçüsü 75-102 mkm diametrdədir.

Onlarda 6-8 ask və ya kisələr, eləcə də hər askda və ya kisədə ölçüləri 20-24 x 13-14 mkm olan askosporlar yerləşirlər. Bitkilərin vegetasiyası dövrü unlu şeh xəstəliyi qısa konididaşıyanlar üzərində yerləşən konidilərin köməyi ilə yayılır. Konidilər oval, rəngsiz, ölçüləri 30-36 x10-15 mkm-dir. Xəstəlik törədici kleystotesi şəklində yoluxmuş bitki qalıqlarında, torpağın səthində, anaclıq çuğundurun başcığında, çuğundur toxumlarının yumaqlarında qışlayır.

XƏSTƏLİYİN YAYILMA AREALI AZƏRBAYCAN, NAXÇIVAN MR RUSİYANIN MƏRKƏZİ QARATORPAQ RAYONLARI KRASNODAR DİYARI MOLDOVA QIRĞIZISTAN UKRAYNA GÜRCÜSTAN

EKOLOGİYASI Havanın gündəlik orta temperaturu – 20-25ºC Maksimum inkişaf temperaturu 34-35ºC Havanın nisbi rütubəti – 63-93% TƏSƏRRÜFAT ƏHƏMİYYƏTİ Kökümeyvələrin məhsuldarlığı 20-30%, Toxum məhsulu – 5-16%, Şəkərlilik - 1-5,3%, Toxumların cücərməsi – 11-38% AZALIR!

MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ

Tarlalar dərin şumlanmalı Davamlı sortlardan istifadə Yemləmə kimi fosfor-kalium gübrələri verilməli Kolloid kükürd 4-6 kq/ha Kumulus 5 kq/ha Skor 0,75 l/ha Topsin – M 0,4-0,5 kq/ha