Transcript Document


Qədim Qəbələ - Miladdan əvvəl IV əsrdən başlayaraq ölkənin iqtisadi, siyasi və mədəni həyatında
mühüm rol oynayan, eramızın I əsrindən etibarən yazılı mənbələrdə adı çəkilən Qəbələ Albaniyanın
ilk paytaxt şəhəri olub. Təqribən 2500 il yaşı olan və 9 əsr Qafqaz Albaniyasının paytaxtı olmuş Qədim
Qəbələ şəhəri dünyanın Babil, Troya, Pompey kimi qədim və məşhur şəhərlərilə müqayisə ediləcək
dərəcədə mühüm, siyasi-iqtisadi və ticarət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Antik dövrə aid böyük
binaların qalıqları, qala divarları və maddi mədəniyyət abidələri Qəbələnin çox möhtəşəm bir şəhər
olduğunu sübut edir. Qədim Qəbələ eramızdan əvvəl IV əsrin sonu III əsrin əvvəllərində şəhər kimi
meydana gələrək eramızın XVIII əsrinin ortalarına qədər yaşamışdır. XVIII əsrin ortalarında Qəbələ öz
əvvəlki əzəmət və əhəmiyyətini itirmiş, əhali tədricən buradan köçmüşdür. Hazırda Qədim şəhərin
xarabalıqları rayon mərkəzindən 15 - 20 km məsafədə, Qaraçay və Covurlu çayının arasındakı ərazidə,
Çuxur Qəbələ kəndində yerləşir. Qədim Qəbələ 25 hektar əraziyə malik olmuşdur. Alban
hökmdarlarının baş iqamətgahı orada yerləşirdi. Eramızdan əvvəl 60-cı illərdə Roma qoşunları
Albaniyaya hücum etsələr də, Qəbələni işğal edə bilməmişlər. Roma müəllifi Böyük Plini ( I əsr)
Qəbələni Kabalaka, yunan coğrafiyaşünası Ptolemey ( II əsr) Xabala, ərəb tarixçilərindən Balazuri (IX
əsr) Xəzər adlandırmışlar.
Qəbələ şəhəri Qala, Səlbir və Çaqqallı adı ilə bəlli olan üç əsas hissədən ibarətdir. Qaraçay və
Qoçalan çayları arasında Çaqqallı (ərazisi 50 ha-dır) adı ilə tanınan sahədə aparılmış tədqiqatlar
nəticəsində e. ə IV əsrdən başlayaraq eramızın I əsrinin sonlarınadək orada intensiv şəhər həyatı
olduğu sübuta yetirilmişdir. Şəhərin Səlbir adlanan hissəsində (ərazisi təqribən 13 ha-dır) I-X əsrlərə,
Qalada (ərazisi təqribən 12 ha-dır) isə I-XVII əsrlərə aid bir neçə metr qalınlığında zəngin mədəni
təbəqə olduğu müəyyən edilmişdir. Göründüyü kimi, Çaqqallıda şəhər həyatı kəsildikdən sonra Səlbir
və Qalada həyat başlanıb.

X əsrdən etibarən isə şəhərin ancaq Qala hissəsində həyat davam edib. Şəhərin Qala və Səlbir hissəsində aşkar
edilən ən möhtəşəm tikintilər, o cümlədən bu günədək öz əzəmətini qoruyub saxlayan qala divarları və bürcləri
də məhz V əsrdən sonrakı dövrdə inşa edilib.
Qəbələnin qala divarları özünün möhtəşəmliyi ilə Azərbaycanın digər orta əsr şəhərlərinin müdafiə sistemindən
xeyli fərqlənir. Səlbirin divarları əsasən Sasani dövrü arxitekturası üçün xarakterik olan çiy kərpicdən və
yonulmuş çay daşından istifadə olunmaqla inşa edilib. Yarımdairəvi formada olan bürc möhrədən və tərkibində
saman qatışığı olan çiy kərpicdən tikilmişdir. Bürcün daxili hissəsinin diametri 3 m-dir. Həm qala bürcünə, həm
də onun davamı olan divarlara xaric tərəfdən çiy kərpiclə üzlük vurulmuşdur. Qala divarlarının daxili tərəfində
isə çay daşı, bişmiş kərpic və əhəng məhlulu ilə tikilən köməkçi divar qalıqları olduğu müəyyənləşdirilmişdir.
Tədqiqatçıların fikrincə 6 m uzunluğu olan bu divar əsas qala divarlarından sonra, bərpa məqsədilə tikilib.
Hündürlüyü 14 m olan daha bir bürc düzbucaqlı formasındadır. Yonulmuş çay daşı və əhəng məhlulu ilə tikilib,
daha sonra isə tuf daşdan üzlük vurulub. Mütəxəssislərin fikrincə, e.ə I əsrdə tikilən bu bürc əsrlər boyu şəhərin
etibarlı müdafiə sisteminə xidmət etmişdir. Qeyd olunan bürcdən bir qədər şimal tərəfdə uzunluğu 35 m,
hündürlüyü 1 m, qalınlığı isə 2,4 m olan divar qalıqları aşkar edilmişdir. Həmin divar da yonulmuş tuf daşdan və
əhəng məhlulundan istifadə olunmaqla inşa edilib.
Şəhərin Qala hissəsinin müdafiə divarları elə ilk baxışdan möhtəşəmliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu günə qədər
özünün ilkin görkəmini saxlamış olan cənub divarları xüsusilə daha əzəmətlidir. Qalanın əsas qapısı da cənub
tərəfdəndir. Qapı yerinin sağında və solunda olan nəhəng bürclər demək olar ki, tam salamat vəziyyətdə
qalmaqdadır. Qala divarlarının bünövrə hissəsi dördkünc formada yonulmuş iri tuf daşlardan, yuxarı hissəsi isə
müxtəlif ölçülü bişmiş kərpiclərdən istifadə olunmaqla hörülüb. Tikintidə ölçülərinə görə fərqlənən 15 növ
kərpicdən istifadə olunub. Maraqlı burasıdır ki, qalanı tikən ustalar bişmiş kərpiclərin ölçü və düzülüş
müxtəlifliyindən məharətlə istifadə etməklə sözün əsl mənasında nadir memarlıq nümunəsi yarada bilmişlər.
Qalanın cənub divarında 4 bürc qalıb. Onların hamısı yarımdairəvi formadadır. Hündürlüyü təqribən 10-14 m,
diametri 6-8 m, divarlarının qalınlığı isə 4 m olan qala bürclərində 70 cərgəyədək bişmiş kərpicdən istifadə
olunub.

1957-ci ildə Azərbaycan Tarixi Muzeyində Qiymətli metallar fondu təşkil
olundu. Buraya muzeyin digər fondlarında saxlanılan, sonralar isə
arxeoloji qazıntılar, həmçinin təsadüfi tapıntılar nəticəsində və əhalidən
satınalma yolu ilə alınan qiymətli metallardan hazırlanan eksponatlar
daxil edilmişdi. 2009-cu ildən fond Xüsusi fond adlandırılmışdı.

Hazırda burada 1570 eksponat saxlanılır. Onlardan 556 ədəd gümüş, 300
ədəd qızıl, 714 ədəd numizmatik kolleksiyaya aiddir. Fond
materiallarının əsas hissəsini arxeoloji eksponatlar, qadın və kişi zinət
əşyaları, tanınmış şəxsiyyətlərə məxsus əşyalar, müxtəlif məişət əşyaları
(mücrülər, vazlar, stəkanaltılar və s.) və numizmatik materiallar təşkil
edir.

Muzeyin ən qədim və qiymətli eksponatlarından biri olan azıxantropun
çənəsinin fraqmenti məhz bu fondda qorunub saxlanılır. Şəki rayonunun
Küdürlü kəndində tapılan m.ö. XVIII-XVII əsrlərə aid döymə üsulu ilə
hazırlanmış qızıl qadın bəzəkləri fondun ən qədim zinət əşyalarındandır.

AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru Nəcəf Müseyibli “Əsrin müqaviləsi”nin 20-ci ildönümü ilə
əlaqədar açıqlama vermişdir. Açıqlamada bildirilir ki, sentyabrın 20-də 20 ili
tamam olan “Əsrin müqaviləsi” Azərbaycan arxeologiya elminin inkişafı üçün böyük
təkan olmuşdur. Bu müqavilə ilə reallaşan Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) neft və Cənubi
Qafqaz (CQ) qaz kəmərlərinin tikintisi dəhlizində 2002-2005-ci illərdə AMEA
Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun ekspedisiyası o vaxtadək elmə məlum
olmayan 41 sahədə geniş miqyaslı arxeoloji qazıntı işləri aparmışdır. Gəncə-Qazax
bölgəsindəki bu sahələrdə tarixin müxtəlif mərhələlərinə aid qədim yaşayış
məskənləri, kurqan, torpaq, daş örtüklü, küp, taxta qutu tipli yüzlərlə qəbir
abidələri tədqiqatlara cəlb edilmişdir. Tədqiqatlar xalkolit dövrünə (e. ə. IV
minillik) aid Leylatəpə mədəniyyəti, tunc dövrünə (e. ə. III-II minilliklər ) aid KürAraz, Təzəkənd, Xocalı-Gədəbəy arxeoloji mədəniyyətlərinə məxsus abidələri, eyni
zamanda antik və orta əsrlər dövrləri abidələrini əhatə etmişdir. Nəticədə
Azərbaycanın zəngin taixinin sirlərini özündə saxlayan 30 mindən artıq maddi
mədəniyyət nümunələri aşkar edilmişdir. Bu tapıntılar əsasında Azərbaycanın
qədim dövr təsərrüfat həyatı, mədəni-iqtisadi əlaqələri, sənətkarlıq sahələri, dəfn
adətləri və s. məsələlərin araşdırılması üçün mühüm elmi informasiya bazasını təşkil
edir.

“Əsrin müqaviləsi” əsasında həyata keçirilən BTC və CQ layihələri çərçivəsində
aparılan arxeoloji qazıntılar 90-cı illərdə arxeologiya elmində hökm sürən
durğunluğun aradan qaldırılması üçün mühüm addım olmuşdur. Bu qazıntılar
nəticəsində aşkar edilmiş zəngin maddi mədəniyyət nümunələrinin elmi
interpretasiyası Azərbaycanın qədim tarixinin bir sıra qaranlıq səhifələrinə işıq
salmışdır. Qazıntılar zamanı əldə edilmiş arxeoloji materiallar əsasında
dissertasiyalar müdafiə edilmiş, elmi monoqrafiyalar və çoxsaylı məqalələr nəşr
olunmuşdur. Minlərlə arxeoloji tapıntılar Azərbaycanın qədim tarixinin öyrənilməsi

Qazax rayonu respublikamızın qərb qapısı hesab edilir. Bu bölgədə 2009-cu ildən başlayaraq arxeoloji
tədqiqatlara geniş imkan yaradılmışdır. Başqa sözlə, ölkədə arxeoloji tədqiqatların cəmləşdiyi əsas elmi mərkəz
olan AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu bir çox sərhəd bölgələrində olduğu kimi, Qazax və Ağstafa
rayonları ərazisində də elmi ekspedisiyanın fəaliyyətini bərpa edərək bölgədə irimiqyaslı tədqiqatlar həyata
keçirir. Arxeoloji ekspedisiya Qazax rayonunun Neolit və Tunc dövrü abidələrini, yaşayış yerlərinin yerləşmə
xüsusiyyətlərini və abidələrin coğrafi arealını, əhali məskunlaşmasını tədqiq edir, əldə olunan maddi mədəniyyət
qalıqları əsasında ərazidə yaşamış qədim sakinlərin təsərrüfat həyatını və məşğuliyyətini öyrənir, qədim
dövlətçilik tarixini araşdırır.
Bu il Qazax arxeoloji ekspedisiyası rayonunun Çaylı kəndi ərazisindəki Sarvantəpə yaşayış yerində arxeoloji
qazıntılar aparmışdır.
Qazıntılar zamanı Sarvantəpə yaşayış yerindən son Tunc-ilk Dəmir dövrünün inkişaf etmiş və son mərhələlərini
özündə ehtiva edən (e.ə. XIII-IX əsrlər) xarakterik maddi mədəniyyət qalıqları aşkar edilmişdir. Bu tapıntılar
yaşayış evləri və təsərrüfat məqsədli tikililərin qalıqlarından, təsərrüfat quyuları, ocaq qurğuları, daş və
keramika nümunələri, metaldan və sümükdən hazırlanmış müxtəlif məzmunlu və təyinatlı artefaktlardan
ibarətdir. Əsas tikinti materialı kimi möhrə və kiçikhəcmli çay daşlarından istifadə olunmuşdur. Bəzi yerlərdə
divarın üzərinə suvanmış saman qarışıqlı palçığın izləri qalmışdır. Evlərin döşəmə hissəsində saman qatışıqlı çoxlu
suvaq qalığı üzə çıxmışdır. Suvanmış divar qalıqlarının bəzi yerlərdə qızarması və his bağlaması bu hissədə ocaq
qalanmasından və suvağın güclü yanğına məruz qalmasından xəbər verir.
astıtəpə yaşayış yeri son Tunc-ilk Dəmir dövrünün inkişaf etmiş və son mərhələsinə (e.ə. XII-XI və e.ə. X-IX)
aiddir. Ümumiyyətlə, bu il aparılan arxeoloji qazıntılar, Yastıtəpə yaşayış yerinin də son Tunc-ilk Dəmir dövrü
sakinlərinin həyat tərzi və təsərrüfat fəaliyyəti barədə tutarlı məlumatların toplanmasına imkan vermişdir.

Hər il olduğu kimi bu ilin yay mövsümündə də Azərbaycanın bölgələrində arxeoloji qazıntılar aparılır. Tarix üzrə
fəlsəfə doktoru Fərhad Quliyevin rəhbərliyi altında AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Tovuz Arxeoloji
Ekspedisiyası bölgədəki Göytəpə neolit dövrü qədim yaşayış məskənində tədqiqatlarını davam etdirməklə yanaşı
ətraf əraziləri də tədqiq edib. Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının prezidentinin sərəncamı ilə Azərbaycan
xalqının, bölgənin və bəşəriyyət tarixində mühüm əhəmiyyətinə görə Göytəpə neolit dövrü yaşayış yeri Arxeoloji
Park (arxeopark) elan edilib.

Tovuz bölgəsində arxeoloji ekspedisiyanın tədqiqatları nəticəsində Yanıqpəyə və Əlimərdanlı kəndləri arasındakı
çöllüklərdə say etibarı ilə iyirmidən çox kurqan qəbirlər aşkar edilib. Kurqanlar qrupunun yaxınlığında yerləşən
qədim Topdağdağan ocağının adı ilə bu nekropol elmi dövriyyəyə “Topdağdağan kurqan qrupu” kimi daxil edilib.

Topdağdağan kurqanlarının tədqiqatında AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşları Fuad
Hüseynov, Valeh Ələkbərov, Şahin Səlimbəyov, institutun doktorantı Pərviz Qasımov, həmçinin, Rusiyadan Şərq
xalqlarının Dövlət İncəsənət Muzeyinin elmi işçisi tarix e.n. Olqa Brilyova iştirak ediblər.

Bildirək ki, kurqanlar – əsasən tarixi yarımköçəri və köçəri əhali tərəfindən dəfn üzərində ucaldılmış süni
təpələrdir. Dəfnin üzərindəki təpə daş və torpaqdan ibarət olur. Arxeologiyada kurqan örtüyü altındakı qəbir
kamerasının da müxtəlif formaları məlumdur. Hətta, kurqanları analoji dəfn ənənəsi ideyasına görə “çölün
piramidaları” da adlandırırlar. Radiokarbon analizlərinə əsasən müasir elmdə kurqan dəfn ənənəsinin Avropanın
cənub-şərqində, yəni Qara dənizin şimal sahillərindən Xəzər dənizinin şimal sahillərinədək uzanan çöl zolağında
yeni daş dövrünün (neolitin) sonunda mis-daş dövründə (eneolitdə) yaranması və buradan Avropaya, Mərkəzi
Asiyaya və Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana yayılması ehtimalı geniş yayılıb.

Arxeoloqlar tərəfindən yeni texnologiya ilə ölçmələr, CPS-naviqatorla abidənin yeri və kurqanların dəqiq coğrafi
lokallaşdırılması aparılıb. İlkin tədqiqat üçün şərti olaraq 9 və 12 saylı kurqanlarda qazıntılar başlanıldı. Bu iki
kurqan arxeoloqlara sürprizlər tədqim etdi.

Ağsuda dəfinə tapılıb. MİRAS Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyindən ANS PRESS-ə verilən məlumata görə, iyunun 22-də saat 08:30 radələrində şərti olaraq
VII qazıntı sahəsi adlandırılan ərazidə qazıntı işləri davam etdirərkən bir-birinin yaxınlığında səpələnmiş vəziyyətdə olan qızıl sikkə nümunələrindən ibarət dəfinə aşkara
çıxıb.
Qeyd edək ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu Ağsu arxeoloji ekspedisiyası MİRAS Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai
Birliyinin dəstəyi ilə 2010-cu ilin mart ayından başlayaraq Orta əsr Ağsu şəhər yerində tədqiqat aparır. Tarix elmləri doktoru Qafar Cəbiyevin rəhbərlik etdiyi ekspedisiya
bu günədək 15000 kv.m.-ə qədər sahəni arxeoloji cəhətdən öyrənməklə, Azərbaycanın son orta əsrlər tarixinə dair çoxsaylı nadir maddi-mədəniyyət nümunələri aşkara
çıxarıb.
Elmi heyətin nəzarəti altında sahə diqqətlə tör-töküntüdən təmizləndikdən və fotosu çəkildikdən sonra sikkələr ekspedisiya rəhbərliyi tərəfindən yerindəcə aktlaşdırılaraq
götürülüb. Sikkələrin ümumi sayı 37 (otuz yeddi) ədəddir. Onlardan bir ədədi 1781, bir ədədi 1786, üç ədədi 1787, bir ədədi 1796, otuz bir ədədi isə 1800-cü ildə zərb
olunmuşdur. Aşkar olunmuş qızıl sikkələrin demək olar ki, hamısı yaxşı vəziyyətdədir.
Məlumat üçün bildirək ki, dəfinəyə daxil olan sikkələr Holland istehsalı olan qızıl dukatlardır. Sikkələrin əyarı 986, diametri 21,8 mm, qalınlığı 1,3 mm, leqal çəkisi 3,49
qr., forması dairəvi, kənarı döyülmüş, üzəri zərb olunub.
Sikkələrin aversində latın dilində yazısı olan ornamentli kvadrat lövhə vardır. Üzərində qısa olaraq “MO.ORD.PROVIN.FOEDER.BELG.AD.LEG.IMP.” yazılmışdır. Yazının latın
dilində açılışı belədir: “MOneta ORDinum PROVINciarum FOEDERatorum BELGicarum AD LEGem IMPerii”. Yazı belə tərcümə olunur: “İmperiya qanununa uyğun olaraq
Belçika Əyalət Federasiyası hökümətinin sikkəsidir".
Sikkələrin reversində mərkəzdə zirehli cəngavər təsvir olunub. Cəngavərin sağ əlində çiyninə qaldırdığı qılınc, sol əlində ox dəstəsi var. Cəngavərin sağ tərəfində
dördrəqəmli miladi tarixin ilk iki rəqəmi, sol tərəfində isə son iki rəqəmi zərb olunmuşdur. Üzərində qısa olaraq latın dilində “CONCORDIA.RES.PAR.CRES.HOL.”
yazılmışdır. Yazının latın dilində tam açılışı belədir: “CONCORDIA RES PARvae CREScunt HOLlandiae”. Yazı hərfi mənada belə tərcümə olunur: “Uzlaşmış kiçik əşyaların
çoxalması ilə - Hollandiya". Yəni, “Güc birlikdədir”.
Analoji sikkə nümunələri XVIII əsrdə dünyanın ən müxtəlif ölkələrində geniş yayılıb. Mütəxəssislərin fikrincə, o dönəmdə Holland qızıl dukatları öz əhəmiyyəti etibarilə
bugünkü ABŞ dolları mahiyyətində idi.
Ekspedisiya rəhbərliyi iki gün ərzində ilkin zəruri tədqiqat işlərini başa çatdıraraq, 25 iyun 2012-ci il tarixdə dəfinəni Arxeolgiya və Etnoqrafiya İnstitutu rəhbərliyinin
tövsiyyəsi ilə Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinə təhvil verib. Muzeyin direktoru, akademik Nailə Vəlixanlının dediyinə görə, Ağsu dəfinəsi tariximiz üçün sensasiya
əhəmiyyətli bir tapıntıdır. Təbiidir ki, bu tip tapıntılar orta əsrlər dövründə Azərbaycan şəhərlərinin Avropa və dünya ticarətində iştirakı ilə bağlı bir çox məsələləri elmi
cəhətdən daha müfəssəl öyrənməyə imkan yaradacaq.
Ağsu Arxeoloji Ekspedisiyası dəfinə ilə bağlı tədqiqatları davam etdirir.