Transcript Perspectives in Global Health

PERSPEKTIVAT NE
SHENDETIN GLOBAL
Te drejtat
humane dhe
determinantet e
shendetit
Nursing
OBJEKTIVAT
• Diskuto shendetin global dhe pse ne duhet te
studiojme ate
• Diskuto domethenien e kendveshtimit
shendetsor mbi te “ te drejtat humane”
• Rishiko shqetesimet etike dhe te drejtat
humane
• Rishiko guidat etike mbi kerkimet shkencore
mbi objektet humane
• Pershkruaj determinantet e shendetit dhe
indikatoret kryesore shendetsore.
Ç’FARE ESHTE SHENDETI
GLOBAL?
PYETJET, PROBLEMET, SHQETESIMET QE KALOJNE
KUFIJTE NACIONALE.
ADRESOHEN ME SE MIRI NGA VEPRIMET BAHKEPUNUESE
NE ZBATIM TE SHENDETIT PUBLIK
APLIKIMI I PRINCIPEVE TE SHENDETIT PUBLIK NE
PROBLEMET SHENDETSORE NGA NJE PERSPEKTIVE
GLOBALE ME SHUME SE NJE KENDVESHTRIM INDIVIDUAL
NE NJE SHTET.
PER SHEMBULL: MORTALITY MATERNAL DHE NEONATAL,
PERHAPJA E SEMUNDJEVE INFEKTIVE, NDIKIMI I
AMBIENTIT NE SHENDET, KONFLIKTET DHE FATKEQESITE
NATYRORE. PROBLEMET ME SISTEMIN, TECHNOLOGY,
SHENDETI GLOBAL
“Ajo fushe studimi, kerkimi, dhe
praktike qe vendos prioritet ne
permiresimin e shendetit dhe
arrijen e barazise ne shendet, per
te gjithe njerezit neper bote.
Thekson problemet
nderkombetare te shendetit,
determinantet dhe zgjidhjet:
perfshin shume disiplina brenda
dhe jashte fushes se shendetit,
promovon bashkepunim
interdisiplinar; sintetizon
popullaten – bazohet ne
parandalim me individet dhe
kujdes te barabarte.
(Kaplan et al. Towards a common definition of global health,
The Lancet, vol. 373, June 6, 2009)
Mike Blyth, Wikimedia Commons
PSE DUHET TE STUDIOJME
SHENDETIN GLOBAL?
KUPTIMI I KONTEKSTIT.
SEMUNDJET NUK JANE TE KUFIZUARA NGA KUFIJTE NACIONALE.
LIDHJA NDERMJET SHENDETIT DHE ZHVILLIMIT
SHENDETI I VARFER I NENES LIDHET ME SHENDETIN E VARFER TE
BEBIT.
TE PASURIT NJE NUMER TE MADH NJEREZISH TE
USHQYER KEQ, TE PASHENDETSHEM DHE TE PAEDUKUAR
ESHTE DESTABILIZUESE PER SHTETET.
ESHTE E RENDESISHME QE NJEREZIT TE PUNOJNE SE BASHKU
BASHKEPUNIMI GLOBAL ESHTE I NEVOJSHME PER TE
PERMIRESUAR CESHTJE TE TILLA SI;
THEMELIMIN E STANDARTEVE PER SIGURINE E
MEDIKAMENTEVE, SIGURIMIN EBURIMEVE PER MEDIKAMENTET
QE TRAJTOJNE HIV, PRODHIMI I VAKSINAVE
RIKTHIMI I SEMUNDJEVE
SHPERBLIMI ME I MIRE VJEN NGA INTEGRIMI I NJE MENYRE
MULTIDISIPLINARE TE TE PUNUARI PER SHENDETIN
PSE TE STUDIOJME SHENDETIN
GLOBAL
Ka pasur nje rritje progresive te
jetegjatesise….por akoma….
10,000 babe vdesin cdo dite ne bote
perpara se ata te behen 4 javesh
529,000 gra cdo vit vdesin gjate lindjes
Me shume se sa 750,000 femije vdesin cdo
vit me measles
1.6 million njerez vdesin cdo vit ne bote me
TB
ME TEPER ARSYE PER TE STUDIUAR
PABARAZITE E SHENDETIT PUBLIK
INDICATORS
LIBERIA
UNITED STAES
(2007)
(2005-2007)
Population
3.2 million
300 million
Life Expectancy for Females at Birth
44 years
81 years
Healthy Life Expectancy at Birth for
Females
37 years
71 years
Total Expenditure on Health per capita
$22.
$6697.
Maternal Mortality Rate
(per 100,000 live births)
994
14
Under 5 Mortality Rate
(per 1,000 live births)
110
8
Infant Mortality Rate
(per 1,000 live births)
71
7
Fertility Rate per Woman
5.2
<2.0
Coverage of Vital Registration of Deaths
<25%
100%
Source: Undetermined
PSE TE STUDIOJME SHENDETIN
GLOBAL
Ne fillim te shekullit te 20th jetegjatesia per
Amerikanet ishte 47.3 years. Sot per grate ne
USA eshte 81 vjec. Per me pak se 100 vite eshte
bere nje progres I madh. Por…..
Ne Liberi jetegjatesia tek grate eshte 44 vjec – me
pak se sa ishte 100 vjet me pare ne kete shtet.
ME SHUME ARSYE PSE TE
STUDIOJME SHENDETIN GLOBAL
Lidhja ndermjet shendetit
dhe zhvillimit
Natyra e ndryshme e
shume problemeve
shendetsore globale
Nevoja qe aktore te
ndryshem te punojne se
bashku
Mesimi rreth nderhyrjeve
me kosto te ulur dhe mjaft
efektive
KONCEPTET KRITIKE TE
SHENDETIT GLOBAL
•Determinantet e
shendetit
•Rendesia e kultures ne
shendet
•Rendesa globale nga
semundjet
•Faktoret e rrezikut
KONCEPTE TE
RENDESISHME
•Tranzicionet demografike
dhe epidemiologjike
•Organizimi dhe funksioni
I sistemit shendetsor
•Lidhja ndermjet shendetit
dhe edukimit, shendetit
dhe drejtesise, shendetit
dhe varferise, shendetit
dhe zhvillimit.
TERMA TE RENDESISHME
Shtete te zhvilluara dhe shtete ne zhvillim
Klasifikimi I shteteve me te ardhura te ulta, mesme
dhe te larta.
Regjionet e Bankes Boterore
Qellimet e zhvillimit per Milleniumin e Ri
TERMA TE RENDESISHME
Shtetet e zhvilluara dhe ne zhvillim – nuk eshte term preciz.
Shtetet e zhvilluara : U.S. France, Australia, UK. Relativisht
me te ardhura te larta per kapital dhe konsiderohen te
industrializuara.
Shtetet ne zhvillim: Haiti, Liberia, Laos, Papua New Guinea
te cilat kane relativisht te ardhura te ulura per kapital dhe
nuk jane shume te industrialuzuara
Banka Boterore I ndan shtetet ne kater grupe bazuar mbi
GNP per person.
Me te ardhura te ulura: $825/vit ose me pak per person
Te ardhura te mesme te ulura : $826-3255/vit per person
Te ardhura te mesme te larta: $3256-10,065/vit per person
Te ardhura te larta: $10,066 ose me shume/vit per person
REGJIONET E BANKES
BOTERORE
Source: World Bank
REGJIONET E BANKES BOTERORE
Banka Boterore eshte nje burim vital I asistences financiare
dhe teknike per shtetet ne zhvillim neper te gjithe boten.
Misioni I saj eshte te luftoje varferine me pasion dhe
profesionalizem per rezultate te qendrueshme, te ndihmoje
njerezit te ndihmojne veten dhe ambientin e tyre duke
siguruar burime, ndare njohurite, ndertuar kapacitete dhe
forcimin e partnershipit ne sektorin publik dhe privat.
BB perbehet nga dy institucione unike zhvillimi dhe mbahet
nga 187 shtete anetare. BB siguron kredi me interes te ulur,
kredi pa interes, dhe grante per shtetet ne zhvillim per te
mbuluar qellime shume te gjera si; investimi ne edukim,
shendet, administrim publik, infrastrukture, zhvillimin e
sektorit privat dhe shteteror, ambient dhe agrikulture si dhe
per menaxhimin e burimeve natyrore.
BB u themelua ne 1944, qendra eshte ne Washington, D.C.
Kane me shume se sa 10,000 punonjes ne me shume se 100
zyra ne mbare boten.
REGJIONET E OBSH
Source: WHO
TE DREJTAT HUMANE
BAZAT E TE DREJTES
HUMANE
Eshte pjese e shume perpjekjeve qofte te perpjekjeve humane
qofte te pergjegjesive shteterore
Lidhet fuqishem me etiken e drejte dhe praktikimin e te drejtes
humane dhe pasojat e shendetit te mire.
Ç’fare do te thote e drejte shendeti?
Çdo njeri ka te drejte te kete nje jete i shendetshem
dhe te marre kujdes bazik shendetsor.
Cilat jane disa nga aspektet kryesore te taktikave te
te drejtave – bazike?
Drejtesia
Forca e individeve te marrin vendime reth shendetit
te tyre
Pjesemarrja ne planifikim dhe design
BAZAT PER TE DREJTEN E SHENDETIT
DHE TE DRJTEN HUMANE
DEKLARATA UNIVERSALE E TE DREJTAVE HUMANE (UDHR),
1948
20 pakte multilaterale lidhur me shendetin, qe ligjerisht zbatohen
nga shtetet qe vune firmen ne te.
Kane shume prioritete. Ka me shume se 60 vite qe
Deklarata Universale e te Drejtave Humane u adaptua
nga Asambleja e Pergjithshme e Shteteve te Bashkuara
duke u garantuar te drejten per jete, liri dhe siguri
grave dhe burrave. Njhet si guri baze mbi te cilin me
vone u bazuan shume traktate dhe dokumenta mbi te
drejtat humane. Ka nje numer traktatesh dhe
konventash qe formuan themelin e te drejtave humane.
Qe ne vitin 1948 me shume se sa 20 traktate
multilaterale qe lidhen me shendetin jane formuluar.
Keto traktate zbatohen nga shtetet anetare.
DESHTIMI I TE DREJTAVE HUMANE
Gruaja Iraniane ne foto tha se eshte
rrahur per foton e bere.
LONDON — per nje keqkuptim mbi
nje foto jepet denimi me 99 gjuatje
per gruan Iraniane e cila u denua me
pare me vdekje nga autoritetet
Iraniane.
By RAVI SOMAIYA
Published: September 6, 2010
http://www.nytimes.com/2010/09/06/world/middleeast/06ira
n.html
Sakineh #5, thiagolethi, flickr
Deshtimi per te respektuar te drejtat humane
shpesh shoqerohet me demtimin e shendetit.
Me gjithe rezistencen, abuzimi me te drejtat
humane vazhdon te jete fenomen I shpeshte ne
vendet ne zhvillim dhe ne vendet pas konflikteve.
Violenca e vazhdueshme e te drejtave humane ne
menyre te padrejte ndikon grate , ne forme te
diskriminimit gjinor, mundesi te barabarta per
edukim, varferi, ndertimi social patriakal, aksesi I
barabarte me kujdesin shendetsor, barazia ne
vendimmarjen rreth numrit te femijeve dhe kohes
ndermjet tyre si dhe violenca e bazuar ne gjini.
DESHTIMI I TE DREJTAVE
HUMANE
Human Rights Watch.
Nje burre me plage thike ne koke
pasi eshte sulmuar nga rebelet LRA
afer Ngilima, ne veri te Congo.
February 21, 2009.
© 2009 Reuters
Pjesa me e madhe e informacionave
rreth abuzimit me te drejtat
humane vjen nga media dhe
organizata te tilla si Human Rights
Watch.
KERKIMET MBI ABUZIMIN ME TE
DREJTAT HUMANE
Ne Afghanistan u vleresuan mortaliteti maternal &
te drejtat e grave
4,886 gra Afghane te cilat dhane informacione mbi
mortalitetin maternal ne 14,085 motra duke
perdorur Metoden Sisterhood;
• 276 vdekje maternale
• 92% nga zonat rurale
• 87% gra raportuan se ato duhet te mernin leje nga
burrat per te kerkuar kujdes shendetsor.
• 12% perdornin metoden e kontrollit te lindjeve,
• 23% deshironin te perdornin metoden e kontrollit
te lindjeve
• U raportuan probleme me aksesin me ushqime
adekuate, banimin dhe ujin e paster.
Mortaliteti maternal ne Afghanistan I perdor si idikator per te studiuar te
drejtat e grave nga Amowitz, Reis & Iacopino (2002). Qellimi I kerkimit te
tyre ishte te vleresonin Mortalitetin maternal dhe te drejtat hummane ne
Herat, Afghanistan. Duke perdorur “Sisterhood Method” ata gjeten se te
kufizimi I te drejtave humane ne Taliban ka pasur pasoja shokuese mbi
shendettin e gruas.
Informacioni I sigurua nga survey I popullates, duke intervistuar grate, qe
u pergjigjen, rreth mbijeteses se motrave te tyre me te medha ne moshe
per te perllogaritur mortalitetin maternal.
Ne Studim u perdor survey cross-sectional t 4,886 grave Afghane te cilat
dhane te dhena mbi mortalitetin per 14,085 motra. U raportuan 276 vdekje
maternale, 92% nga zonat rurale. 87% e grave raportuan se kishin marre
leje, nga burrat ose nje mashkull I familjes, qe te kerkonin kujdes
shendetsor. 12% e tyre perdornin kontraceptive, 23% deshironin te
perdornin kontrollin e lindjes , 0.9% pranuan se nje profesionist shendeti
ishte me ta kur linden, dhe 97% pranuan se u ndihmuan nga nje person
tradicional jo I trajnuar gjate lindjes.
Ne distriktin e Herat Province vetem 17 nga 27 institucionet shendetsore
ishin ne gjendje pune dhe 5 prej tyre jepte kujdes OBG.
HULUMTIME MBI ABUZIMET
ME TE DREJTAT HUMANE
Vlereso natyren dhe mundesine per
abuzimin me te drejtat humane.duke u
fokusuar tek te drejtat e grave ne Iraq
U intervistuan 1991 burra dhe gra nga 3
qytete te rendesishme – mbeshtetes te te
drejtave te plota te grave.
• Mbi 50% raportuan se ka arsye qe te kufizohet
edukimi dhe mundesite per pune te grave.
• Liria e levizjeve per grate
• Nje burre ka te drejte te rrahi gruan nese ajo nuk I
bindet
Amowitz, Kim, Reis, Asher & Iacopino (2004) , Human rights abuses and
concerns about women’s health and human rights in southern Iraq. JAMA,
291(12), 1471-1479.
CILI ESHTE QELLIMI I TE
DREJTAVE HUMANE?
“Permbushja E Standartit Te Mireqenies
Maksimale Te Shendetit Eshte Nje Nga Te
Drejtat Baze Te Cdo Qenie Humane!”
Hyrja Preamble to the Constitution of the World Health
Organization (WHO)
TAKTIKAT BAZE TE TE DREJTAVE
Kontakt dhe ndikim mbi politikat shendetsore, programet,
dhe praktikat mbi te drejtat humane
Konsidero ndikimin e te drejtave humane mbi shendet
Shiko te drejtat humane te lidhura ngushtesisht me
shendetin, kur konsideron determinantet e shendetit dhe
menyrat e adresimit te problemeve shendetsore
Jo-diskriminimit
Konfidencialiteti I Pacientit
Privatcia
Trajtimi me respekt I njerezve
Ndjeshmeri ndaj kontekstit social dhe cultural
Nese e keni pare filmin mbi Studimin Tuskegee –
Cilat ishin shqetesimet etike qe u ngriten nga ky studim?
Pjesemarresve asnjehere nuk iu tha qellimi I vertete I
studimit
Pjesemarresve nuk iu dha opsioni I largimit nga studimi
Nese kishin nevoje ata nuk kishin akses per tu trajtuar
me medikamente
KERKIMET FONDAMENTALE
MBI TE DREJTAT HUMANE
The Nuremberg Code, 1948
The Declaration of Helsinki, 1964
The Belmont Report, 1974
Kodi Nuremberg vendosi standarte per hulumtimet mbi
subjektet humane te ndjekur nga experimentet unetike dhe
johumane te Nazi gjate luftes se Dyte Boterore.
Declarata e Helsinkit u zhvillua nga Shoqata Boterore e
Mjeksise ne 1964 - perfshin nje sere principesh rreth
hulumtimeve biomedikale me subjektet humane per te
siguruar mbrojtjen e te drejtave te individeve.
Raporti I Belmont pershkruan nevojen per konsentin
informues per cdo pjesemarres ne studim, nje vleresim
rigoroz I rreziqeve dhe perfitimeve, dhe se procedura eshte
vendosur ne menyre qe pjesemarresit te zgjidhen me
drejtesi.
DETERMINANTET E SHENDETIT
& INDIKATORET KRYESORE TE
SHENDETIT
C’FARE E PERCAKTON SHENDETIN
TONE?
Faktoret e grupit te pare qe ndihmojne per te
percaktuar percaktuesit e shendetit lidhen me
karakteristikat e lindura dhe personale te nje
individi. Profili gjenetik:
Sex
Mosha
P.SH. Disa semundje jane te trasheguara te tilla
si semundja Huntington qe eshte nje
crregullim neurologjik dhe semundje te tjera
qe lidhen me faktoret gjenetike
CFARE E DETRMINON SHENDETIN
TONE?
Grate dhe burrat shfaqin semundje te ndryshme. Grate
rrezikojne gjate riprodhimit dhe kane incidence me te larte
te semundjeve te thyroides dhe Ca se gjirit se sa burrat.
Mosha, per te njejtat arsye eshte nje percaktues I
rendesishem I shendetit. Femijet ne shtetet ne zhvillim
shpesh vdesin nga diarrea nderdsa te moshuarit ka me
shume gjasa te vdesin nga semundjet e zemres.
Problemet Social & Culturale
Njerezit me status te larte social kane me shume kontroll
mbi jetet e tyre. Me shume te ardhura, me shume edukim, te
cilat kthehen ne nje shendet me te mire.
People with higher social status have more control over
their lives. Shpesh grate kane me pak te ardhura, me pak
edukim, dhe me pak mundesi per punesim. Rrjetet e forta
sociale lidhen po ashtu me shendetin
CFARE E DETRMINON
SHENDETIN TONE?
Ambienti
Jashte dhe brenda. Ne shume shtet grate gatuajne
brend ame dru dhe qymyr duke krijuar nje ambient
qe inkurajon semundjet respiratore dhe asmen.
Sjelljet shendetsore
Si ushqeheni, nese pini duhan, pije, nese jeni nje
shofer I kujdesshem nese jeni fizikisht aktive dhe
kryeni rregullisht ushtrime
Aksesi me Serviset e Kujdesit
A keni akses me servise cilesore?
Cili eshte shkaku kryesor I
vdekjeve sot ne mbare boten?
CARDIOVASCULAR
DISEASE
CILI REGJION NE BOTE KA
VDEKSHMERINE ME TE LARTE?
SUB-SAHARAN AFRICA
MORTALITETI MATERNAL ESHTE
RRETH 50 HERE ME E LARTE NE SUBSAHARAN AFRICA SE SA NE VENDET E
INDUSTRIALIZUARA.
SHANCET QE NJE GRUA TE VDESE
NGA KOMPLIKACIONET QE LIDHEN ME
SHTATZANINE ESHTE 1 NE 15 GRA NE
AFRIKE KRAHASUAR ME 1 NE 3750
GRA NGA NORTH AMERICA.
CILI RREGJION NE BOTE KA
NIVELIN ME TE LARTE TE
MORTALITETIT INFANT?
SUB-SAHARAN AFRICA
RRETH 10 MILION FEMIJE NEN
MOSHEN 5 VJEC VDIQEN NE TE
GJITHE BOTEN NE 2006. SIPAS
NJE RAPORTI DMTH 26,000
VDEKJE NE DITE.
SHTETET ME NIVELIN ME TE
LARTE TE MORTALITETIT INFANT
•Sierra Leone 270 vdekje per 1,000 lindje ne jete
•Angola 260
•Afghanistan 257
•Niger 253
•Liberia 235
•United States 6.7
•13.60 per 1,000 lindje gjalle per grate me ngjyre te zeze jo
hispanike vs. 5.66 per 1,000 lindje gjalle per grate e bardha jo
hispanike
CILAT JANE 3 SHKAQET KRYESORE TE
VDEKJEVE TE FEMIJEVE NE VENDET NE
ZHVILLIM?
Pneumonia
Vete vrasja
Aksidentet
Malaria
Measles
Tuberculosis
HIV/AIDS
Malnutrition
Diarrhea
Infectious diseases
Lufta
Polio
Cancer
Smallpox
CILAT JANE 3 SHKAQET KRYESORE TE
VDEKJEVE TE FEMIJEVE NE VENDET NE
ZHVILLIM?
Pneumonia
Suicide
Accidents
Malaria
Measles
Tuberculosis
HIV/AIDS
Malnutrition
Diarrhea
Infectious diseases
War
Polio
Cancer
Smallpox
KONKLUZIONET
Diferenca te thella ka sot ne shendet
Ka nje sere varietetesh qe determinojne
shendetin ku perfshihet profili genetic, sex,
statusi social, te ardhurat, edukimi,
njohurite mbi sjelljet e shendetshme
Bashkepunimi eshte I nevojshem per te
zgjidhur disa nga problemet globale.
Ka nevoje per me shume njohje dhe trainim
mbi ceshtjet etike dhe te drejtat humane
Ka shume faktore qe influencojne statusin
shendetsor te individit
SHENDETI I SECILIT NGA NE ESHTE
I LIDHUR ME SHENDETIN E TE
GJITHEVE NE
Additional Source Information
for more information see: http://open.umich.edu/wiki/CitationPolicy
Slide 6, Image 2: Mark Blyth, “A doctor scrubs in for surgery at ECWA Evangel Hospital, Jos, Nigeria”, Wikimedia Commons,
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Scrubbing_in.jpg , CC: BY-SA 3.0, http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
Slide 19, Image 1: thiagolethi, “Sakineh #5”, flickr, http://www.flickr.com/photos/thiagolethi/5346518405/in/photostream/, CC: BY-NC-SA 2.0,
http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/2.0/.
Slide 20, Image 1: Please see original image of a man with machete wounds at http://www.hrw.org/en/news/2010/03/28/dr-congo-lord-sresistance-army-rampage-kills-321