Transcript توسعه پایدار

‫مرکز اندیشه و پژوهش طرح هزاره‬
‫نام کارگروه‪ :‬فرارهیافت سپهر؛ واحد شاخصهای متعالی توسعه‬
‫رئیس واحد‪ :‬حمیده ذاکرهنجی‬
‫تاریخ‪1389 /11/11 :‬‬
‫تهیه کننده‪ :‬ستار مرادی‬
‫همکاران (اعضای کارگروه)‪ :‬یاسین ابراهیمی‪ ،‬اعظم ده صوفیانی‪ ،‬حمیده ذاکرهنجی‪،‬‬
‫محمود فرهادی نیا‪ ،‬ریحانه گلستانی‪ ،‬فهیمه نظری‬
‫عنوان ‪ :‬نظریه های اقتصادی توسعه؛ پارادایم نیازهای اساس ی‬
‫عنوان فرعی‪- :‬‬
‫کلیدواژه‪:‬‬
‫پس زمینه ظهور نگرانی در مورد نیازمندی های اساس ی‬
‫‪‬‬
‫عدم پذیرش نرخ رشد تولید ناخالص داخلی ( ‪ ) GDP‬به منزله معیار اندازه گیری‬
‫توسعه باعث شد تا برای یافتن معیارهای جایگزین تالش بیشتری صورت گیرد‪.‬‬
‫‪‬‬
‫در اوایل دهه ‪ ،1970‬تشخیص این نکته که پیگیری رشد اقتصادی اغلب با‬
‫ا‬
‫افزایش نابرابری و احتمال فقر مطلق همراه است‪ ،‬به تالش بیشتر جهت یافتن‬
‫استراتژی جدید توسعه یعنی « توزیع مجدد همراه با رشد » منجر شد‪.‬‬
‫‪‬‬
‫مشکلی که در این استراتژی بوجود آمد آن است که چگونه تضاد میان برابری و‬
‫رشد را می توان به حداقل رساند‬
‫چکیده‬
‫‪‬‬
‫در این مطلب ابتدا به پیش زمینه پارادایم نیازهای اساس ی می پردازد و شاخصهایی‬
‫را معرفی می کند‪ .‬در آخر به معرفی پارادایم نیاز اساس ی و شاخص های این‬
‫پارادایم می پردازد‪ .‬حذف فقر مطلق و رشد اقتصادی از جمله مواردی است که در‬
‫این پارادایم به آن پرداخته می شود‪ .‬از مهمترین انتقاد وارده به این پارادایم این‬
‫ا‬
‫است که این الگو عمال تحقق پذیر نیست‪.‬‬
‫پس زمینه ظهور نگرانی در مورد نیازمندی های اساس ی‬
‫‪‬‬
‫کانون توجه استراتژی « توزیع مجدد‪ ،‬همراه با رشد» کاهش نابرابری از طریق‬
‫افزایش سهم درآمدی ‪ 40‬درصد فقیرتر جامعه بود‪ ،‬اما بالفاصله برخی دریافتند که‬
‫یکی از نتایج احتمالی متمرکز بر چنین هدفی آن است که سیاستگذران توجه خود را‬
‫به افزایش درآمد افراد کمتر فقیر معطوف می کنند در حالی که وضعیت رفاهی‬
‫فقیرترین آنان بهبود اندکی می یابد‪ .‬نگرانی در این باب سبب شد تا متون توسعه (‬
‫در سالهای ‪ 1975‬و ‪ )1976‬نیاز به مقابله جدی با محرومیت شدید مطرح شود‪.‬‬
‫پس زمینه ظهور نگرانی در مورد نیازمندی های اساس ی‬
‫‪ ‬با انتشار مقاله لفبر با عنوان « درباره الگوی توسعه اقتصادی » گسست شدیدی‬
‫از تفکرات پیشین در مورد استراتژی توسعه بوجود آمد ‪ :‬از گزاره های کلیدی لفبر‬
‫آن است که کشورهای جهان سوم نمی توانند از همان مسیر رشد کشورهای‬
‫پیشرفته صنعتی گذر کنند زیرا به مجاری سرمایه گذاری در خارج یا بازارهای رو‬
‫به گسترش خارجی دسترس ی ندارند‪.‬‬
‫‪ ‬لفبر در جستجوی یافتن راهی است که بتواند تقاضای توده ها را در اقتصادهای‬
‫ا‬
‫عمدتا روستایی‪ ،‬بدون کاهش پس انداز افزایش دهد‪ .‬برای رسیدن به این منظور‬
‫دو گام مطرح می کند ‪:‬‬
‫‪ ‬توزیع مجدد زمین و گسترش فعالیت عمومی کاربر در بخش روستایی‬
‫‪ ‬همراه کردن دو بخش کشاورزی و صنعت برای توسعه‬
‫پس زمینه ظهور نگرانی در مورد نیازمندی های اساس ی‬
‫‪ ‬آدملن نیز در سال ‪ 1975‬از استراتژی مشابهی با الگوی متفاوتی دفاع کرد‪ .‬وی بر این‬
‫نکته اصرار دارد که کشورهای جهان سوم باید به « استراتژی فقرزدایی» روی‬
‫آورند که مبنایی برای رشد سریع بوجود می آورد‪ .‬این استراتژی در سه مرحله اجرا‬
‫می شود ‪:‬‬
‫‪ ‬توزیع مجدد رادیکال دارایی ها با عطف توجه خاص به زمین‬
‫‪ ‬انباشت انبوه سرمایه انسانی‬
‫‪ ‬رشد سریع با اتکای بر منابع انسانی‬
‫‪ ‬در سال ‪ 1975‬در گزارش بنیاد داگ هامرشولد‪ ،‬مصرانه تأکید شد که‪ ،‬تأمین‬
‫نیازهای اساس ی و در نتیجه از میان برداشتن فقر مطلق باید در برنامه ها و‬
‫سیاستهای توسعه‪ ،‬اولویت نخست باشد‪ .‬این پیشنهاد مورد بررس ی قرار گرفت و در‬
‫گزارش مدیر کل سازمان بین املللی کار به کنفرانس اشتغال جهانی در سال ‪1976‬‬
‫ارائه شد‪ ،‬و بدین ترتیب مفهوم نیازهای اساس ی به پیش زمینه بحثهای توسعه راه‬
‫یافت‬
‫پس زمینه ظهور نگرانی در مورد نیازمندی های اساس ی‬
‫‪‬‬
‫در این گزارش نیازهای اساس ی در چهار مقوله مشخص شد ‪:‬‬
‫‪ ‬حداقل نیازهای مصرفی خانواده یعنی‪ ،‬غذا‪ ،‬مسکن‪ ،‬پوشاک‬
‫‪ ‬دسترس ی به خدمات اساس ی مثل آب آشامیدنی سالم‪ ،‬بهداشت‪ ،‬حمل و نقل‪،‬‬
‫سالمت و آموزش و پرورش‪.‬‬
‫‪ ‬دسترس ی به شغلی با مزایای مکفی برای هر فردی که توانایی و تمایل به کارکردن‬
‫دارد‬
‫‪ ‬تأمین نیازهای که بیشتر ماهیتی کیفی دارند مثل برقراری محیطی سالم‪ ،‬انسانی‬
‫و دلپذیر و مشارکت عموم مردم در تصمیم گیری هایی که بر زندگی و آزادی های‬
‫فردی آنان اثر می گذارد‪.‬‬
‫پس زمینه ظهور نگرانی در مورد نیازمندی های اساس ی‬
‫‪ ‬بحث تأمین نیازهای اساس ی‪ ،‬انگونه که بنیاد داگ هامرشولد در سال ‪ 1975‬و‬
‫سازمان بین املللی کار در سال ‪ 1976‬مطرح کرد‪ ،‬در آغاز جنبه اخالقی و‬
‫ایدئولوژیک داشت‪ .‬انتقادهایی اولیه ای که بر این نگرش زده شد ‪:‬‬
‫‪ ‬مفهوم نیازهای اساس ی‪ ،‬فاقد دقت عملیاتی لزم در برنامه ریزی برای رسیدن به‬
‫اهداف است‪.‬‬
‫‪ ‬دنبال کردن استراتژی توسعه نیازهای اساس ی‪ ،‬با هدف حداکثرسازی رشد تعارض‬
‫دارد و مستلزم تداوم عقب ماندگی اقتصادی و فنی است‪.‬‬
‫‪ ‬کشورهای در حال توسعه‪ ،‬به منظور ایجاد اشتغال برای فقیران در کوتاه مدت‪،‬‬
‫به ناچار همیشه در تولید کالهای اولیه با استفاده از تکنولوژی کاربر درجا خواهد‬
‫زد‪.‬‬
‫‪ ‬هزینه منابع بخش عمومی به صورت عامل بازدارنده عمل می کند‪.‬‬
‫‪ ‬هزینه منابع بخش عمومی به صورت عامل بازدارنده عمل می کند‪.‬‬
‫پس زمینه ظهور نگرانی در مورد نیازمندی های اساس ی‬
‫‪ ‬تأکید بر نیازهای اساس ی نمایانگر تالش ی است که شمال‪ ،‬در ترویج یک نظم بین‬
‫املللی جدید‪ ،‬برای منحرف ساختن توجه از تقاضای جنوب برای شماری از تغییرات‬
‫دیگر می کند‪.‬‬
‫‪ ‬استدلل نظری مطرح شده در دفاع از استراتژی نیازهای اساس ی‪ُ ،‬جنگی از افکار‬
‫برگرفته از مکاتب مختلف اندیشه اقتصادی است و انسجام منطقی ندارد‪.‬‬
‫‪ ‬تأمین نیازهای اساس ی در کشورهای توسعه نیافته غیرسوسیالیستی‪ ،‬از نظر سیاس ی‬
‫امکان پذیر نیست؛ زیرا طبقه زمیندار و بورژوازی ملی وابسته منابع لزم را در‬
‫اختیار قرار نمی دهد‪.‬‬
‫‪ ‬در ادامه افرادی چون موریس و لیزر به معرفی شاخص کیفیت مادی زندگی‬
‫(‪ )PQLI‬می پردازند که بر سه ستاده کاهش مرگ و میر کودکان‪،‬افزایش امید‬
‫به زندگی و افزایش میزان باسوادی مبتنی است‪.‬‬
‫پس زمینه ظهور نگرانی در مورد نیازمندی های اساس ی‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫استیوارت در سال ‪ 1985‬شاخص ساده تری را برای نیازهای اساس ی مطرح می‬
‫کند‪ .‬یعنی امید به زندگی در زمان تولد‪ .‬دلیلی که برای این کار ارائه می کند آن‬
‫است که شاخص مذکور با مرگ و میر کودکان و باسوادی همبستگی زیادی دارد‪.‬‬
‫عده ای دیگر میزان سرانه مصرف کالری را به منزله شاخص اصلی ارزیابی عملکرد‬
‫نیازهای اساس ی مطرح کرده اند‪.‬‬
‫هیکس و استریتن در سال ‪ 1979‬به شش نیاز اساس ی می پردازد و سپس می کوشد‬
‫شاخصهای بهینه هر یک و نتایج ستاده ممکن را مشخص کنند‪:‬‬
‫پس زمینه ظهور نگرانی در مورد نیازمندی های اساس ی‬
‫شاخصهای عملکرد‬
‫نیاز‬
‫سالمتی‬
‫امید به زندگی در زمان تولد‬
‫آموزش‬
‫باسوادی‪ ،‬ثبت نام در مدارس ابتدایی ( درصد در جمعیت سنین ‪)5-14‬‬
‫تغذیه‬
‫میزان کالری سرانه یا عرضه کالری به صورت درصدی از احتیاجات‬
‫عرضه آب‬
‫مرگ و میر کودکان ( از هر هزار تولد) درصد افرادی که دسترس ی به آب آشامیدنی‬
‫آب آشامیدنی دارند‬
‫بهداشت‬
‫مرگ و میر کودکان ( از هر هزار تولد ) و درصد افرادی که امکان استفاده از‬
‫استفاده از تسهیالت بهداشتی دارند‪.‬‬
‫مسکن‬
‫تعداد افراد نسبت به هر اتاق‬
‫پس زمینه ظهور نگرانی در مورد نیازمندی های اساس ی‬
‫ُ‬
‫‪ ‬کرونیا‪ ،‬گروه سومی از شاخصهای نیازهای اساس ی را مشخص می کند که‬
‫شاخصهای رسیدگی (‪ )process indicators‬است و میزان در دسترس بودن‬
‫خدمات عمومی را اندازه گیری می کند‪ .‬انواع معیارهای بکار رفته‪ ،‬تعداد افراد‬
‫استفاده کننده‪ ،‬میزان هزینه عمومی و تعداد کارمندان را شامل می شود‪ .‬مشکل‬
‫ا‬
‫اصلی در مورد شاخصهای رسیدگی آن است که معمول کیفیت خدمات ارائه شده‬
‫و از این رو‪ ،‬میزان تأثیر آنها را مشخص نمی کنند‪.‬‬
‫‪ ‬در ادامه در متون مربوط به الگوی نیازهای اساس ی اختالف نظریه هایی پدید آمد و‬
‫ا‬
‫اساسا دو رویکرد اتخاذ شد ‪:‬‬
‫‪ )1‬نظر مین هاس ( ‪ : )minhas‬مسئله اصلی تمرکز تالشها بر افزایش بهره وری‬
‫فقیرترین افراد و در نتیجه سطوح زندگی و آنان است‪ .‬تأمین حداقل نیازهای‬
‫اساس ی در زمینه مصرف اجتماعی از طریق ابزارهای جمعی را بهتر است مددکار و‬
‫محرک مناسبی تلقی کرد که افراد فقیر را به افزایش تالش برای بهبود زندگی خود‬
‫وامی دارد‪.‬‬
‫پس زمینه ظهور نگرانی در مورد نیازمندی های اساس ی‬
‫ا‬
‫‪ )2‬برخی دیگر معتقدند که هرگونه تالش در سیاستگذاری اساسا باید متوجه ارائه‬
‫خدمات اساس ی عمومی باشد‪.‬دنیسون (‪ )1967( )Denison‬پیشرفت در زمینه‬
‫ارائه خدمات عمومی اساس ی به فقیران را‪ ،‬به منزله سرمایه گذاری در سرمایه‬
‫انسانی توجیه می کند‪.‬‬
‫‪ ‬در اواخر دهه ‪ 1970‬دیدگاه بدیل و رادیکال تری درباره تأمین نیازهای اساس ی در‬
‫متون توسعه پدیدار شد‪ .‬این دیدگاه در موارد زیر با رویکردی که اکنون بررس ی‬
‫شد‪ ،‬تفاوت دارد ‪:‬‬
‫‪ ‬برای « حداقل نیازهای مصرفی خانواده یعنی‪ ،‬غذا‪ ،‬مسکن‪ ،‬پوشاک» و « دسترس ی‬
‫به شغلی با مزایای مکفی برای هر فردی که توانایی و تمایل به کارکردن دارد »‬
‫اولویت بیشتری قائل می شوند‪.‬‬
‫‪ ‬در نتیجه‪ ،‬بر دسترس ی کافی و مداوم فقیران به اشتغال دستمزدی و یا دارایی های‬
‫مولد برای تأمین خوداشتغالی تأکید بیشتری می کند‪.‬‬
‫پس زمینه ظهور نگرانی در مورد نیازمندی های اساس ی‬
‫‪ ‬بر پیامد مثبت تأمین« حداقل نیازهای مصرفی خانواده یعنی‪ ،‬غذا‪ ،‬مسکن‪،‬‬
‫پوشاک» و « دسترس ی به شغلی با مزایای مکفی برای هر فردی که توانایی و تمایل‬
‫به کارکردن دارد » از نیازهای اساس ی‪ ،‬در تأمین رشد پایدار‪ ،‬ایجاد تحوالت‬
‫ساختاری و کاهش وابستگی بین املللی تأکید می کند‪.‬‬
‫پارادایم نیازهای اساس ی‬
‫‪ ‬پارادایم نیازهای اسای تفسیر متمایزی از اهداف بال واسطه توسعه اختیار می کند‬
‫و تأکید زیادی بر موارد زیر دارد ‪:‬‬
‫‪ ‬حذف فقر مطلق ( یا تأمین نیازهای اساس ی )؛ تأمین حداقل مصرف شخص ی و‬
‫ا‬
‫دسترس ی به خدمات اجتماعی ای که عموما برای ادامه حیات شایسته انسان ها‬
‫ضروری است‪.‬‬
‫‪ ‬رشد اقتصادی؛ تأکید بر پیامدهای تأمین نیازهای اساس ی برای ساختار و میزان‬
‫رشد اقتصادی‬
‫‪ ‬استراتژی نه بر تمرکز شدید فعالیتها در توسعه بخش مدرن بلکه بر توسعه ای با‬
‫پراکندگی گسترده و برابر مبتنی است که در آن بخش سنتی از طرق زیر نقش مهمی‬
‫به عهده دارد‪:‬‬
‫‪ ‬افزایش درآمدها‬
‫‪ ‬افزایش بهره وری‬
‫‪ ‬و افزایش تقاضا‬
‫پارادایم نیازهای اساس ی‬
‫‪ ‬این استراتژی در مراحل اولیه توسعه برای موارد زیر نقش بالقوه مهمی قائل است ‪:‬‬
‫‪ ‬کمک های خارجی در حمایت از اصالحات ارض ی‬
‫‪ ‬پی گیری توسعه نهادی جهت کمک به اصالح وضعیت روستائیان‬
‫‪ ‬توسعه تحقیقات در کشاورزی و تکنولوژی تولید کارخانه ای‬
‫‪ ‬عناصر اصلی پارادایم نیازهای اساس ی را می توان به شرح زیر خالصه کرد ‪:‬‬
‫‪ ‬توسعه اقتصادی صرفا شامل رشد نیست بلکه به معنای بهبود رفاه عمومی‪ ،‬با‬
‫اولویت قائل شدن برای نیازهای اساس ی همگان است‪ .‬متضمن پیشرفت یکنواخت‬
‫و ملموس به سمت حذف فقر مطلق و گسترش پایدار فرصتهای شغلی و‬
‫درآمدهای فقیران نیز است‪.‬‬
‫‪ ‬برای تحقق هدف‪ ،‬باید توده مردم حق مشارکت در بحثهای مربوط به سیاست‬
‫گذاری در باب تأمین نیازهای اساس ی داشته باشند‪.‬‬
‫پارادایم نیازهای اساس ی‬
‫‪ ‬استراتژی توسعه ای که مبتنی بر اولویت تأمین نیازهای اساس ی باشد‪ ،‬نسبت به هر‬
‫استراتژی بدیل دیگری‪ ،‬شالوده مستحکم تری برای تداوم رشد بلند مدت بوجود‬
‫می آورد‪.‬‬
‫ا‬
‫ی‬
‫‪ ‬این امر عمدتا ناش ی از تأثیر این استراتژ بر ساختار تقاضای داخلی و انگیزه‬
‫سرمایه گذاری مرتبط با آن است‪.‬‬
‫‪ ‬برخی از پیامدهای تجدید ساختار تقاضای داخلی که مترتب بر این استراتژی هستند‬
‫عبارتند از ‪ :‬کاهش محدودیت تقاضای داخلی‪ ،‬و گشودن تنگنایی که وضعیت‬
‫تراز پرداخت ها برای رشد اقتصادی ایجاد می کند‪.‬‬
‫‪ ‬این استراتژی مبنای تحولت ساختاری مداوم را فراهم می کند و از این طریق موانع‬
‫موجود در راه افزایش ارز و سرمایه خارجی را از بین می برد‪.‬‬
‫پارادایم نیازهای اساس ی‬
‫‪ ‬می توان انتظار داشت که این استراتژی به ترویج تجارت میان کشورهای در حال‬
‫توسعه کمک کند‪ ،‬چرا که کالهای مورد نیاز آنها هرچه بیشتر توسط خودشان‬
‫تولید می شود‪.‬‬
‫‪ ‬در مقایسه با استراتژی های توسعه مبتنی بر توزیع نابرابر درآمدها‪ ،‬این الگوی‬
‫ا‬
‫ی‬
‫موجب رشد تولید کاالهای واسطه و سرمایه ای‬
‫مؤثرتر‬
‫نحو‬
‫به‬
‫احتمال‬
‫توسعه‪،‬‬
‫منابع انسانی‬
‫در کشورهای در حال توسعه می شود‪ .‬این امر تا حدودی ناش ی از به کارگیری‬
‫روشهای تولید نسبتا کاربر در مقیاس کوچک و متوسط است‪.‬‬
‫‪ ‬این استراتژی منابع انسانی را به گونه ای مناسب تر و سریع تر توسعه می دهد‪.‬‬
‫پارادایم نیازهای اساس ی‬
‫‪ ‬سیاستهای مهمی که پارادایم نیازهای اساس ی پیشنهاد می کند از این قرارند ‪:‬‬
‫‪ ‬حذف موانع مالی‪ ،‬نهادی‪ ،‬و قانونی که در راه گسترش واحدهای تولیدی کوچک و‬
‫کاربر وجود دارد‪.‬‬
‫‪ ‬استفاده از مجموعه ای از ابزارهای سیاستگذاری برای تشویق تولید در مزارع‬
‫کوچک ( اصالحات ارض ی‪ ،‬تحقیقات کشاورزی‪ ،‬اعطای اعتبارات‪ ،‬بازاریابی )‬
‫‪ ‬تخصیص منابع بیشتر برای تحقیق در مورد توسعه تکنولوژی های تولید کاربر و‬
‫ا‬
‫کوچک در تمام بخشهای که احتمال استفاده از این تکنولوژی ها در آنها سودمند‬
‫است‪.‬‬
‫‪ ‬گسترش و اصالح تکنولوژی ها و روش های ارائه خدمات عمومی‪ ،‬برای این که این‬
‫ا‬
‫خدمات عمال به تهیدستان برسد‪.‬‬
‫پارادایم نیازهای اساس ی‬
‫‪ ‬انتقادهای وارده بر پارادایم نیازهای اساس ی ‪:‬‬
‫ا‬
‫‪ ‬هدف این الگو عمال تحقق پذیر نیست‪.‬‬
‫‪ ‬دلیل نظری ارائه شده بر له این سازگاری درونی ندارد‪.‬‬
‫‪ ‬هزینه های دخالت بخش عمومی بسیار زیاد است‪ .‬افزایش هزینه ها‪ ،‬بر اثر کاهش‬
‫رشد ناش ی از استراتژی فراگیر نیازهای اساس ی است‪.‬‬
‫‪ ‬استراتژی نیازهای اساس ی‪ ،‬اقتصادهای توسعه نیافته را برای همیشه متکی به‬
‫استفاده از تکنولوژی تولید کاربر می کنذ و آن ها را به صادرکنندگان مواد مبدل‬
‫می سازد‪.‬‬
‫‪ ‬ناپایداری سیاس ی پارادایم نیازهای اساس ی در بیشتر کشورهای در حال توسعه‪.‬‬
‫نتیجه گیری‪:‬‬
‫‪ ‬پارادایم نیازهای اساسی‪ ،‬پارادایمی است که حذف فقر مطلق را در کنار‬
‫رشد اقتصادی در نظر می گیرد‪ .‬شاخص هایی که از این پارادایم‬
‫منشعب می شود‪ ،‬به سمت شاخص های کیفی رفته است‪ .‬اما باید در‬
‫نظر گرفت که این شاخص ها نیز براساس شاخص های کمی باز‬
‫تعریف می شوند که برای سنجش کیفیت نمی تواند خیلی مناسب باشد‪.‬‬
‫از سوی دیگر‪ ،‬خواسته های این پاردایم عملیاتی نیست ‪ .‬پارادایم‬
‫نیازهای اساسی را نمی توان به عنوان پارادایمی که توافق همگانی بر‬
‫روی آن صورت گیرد‪ ،‬معرفی کرد‪.‬‬
‫منابع‪:‬‬
‫‪ - ‬هانت‪ ،‬دایانا‪ .‬نظریه های اقتصادی توسعه ( تحلیلی از پارادایم رقیب )‪،‬‬
‫ترجمه غالمرضا آزاد ( ارمکی)‪ ،‬تهران ‪ :‬نشر نی‪.1386 ،‬‬
‫فرم ارزيابي‬
‫‪ ‬تائید رئیس کارگروه‬
‫نام و نام خانوادگی عبدالرحیم کرکه آبادی تاریخ‪89-12-28‬‬
‫ارزیابی کیفی (ضعیف ‪ /‬متوسط ‪ /‬خوب ‪ /‬خیلی خوب ‪ /‬عالی) ‪:‬‬
‫ضریب (‪:) 3/1 / 2/1 / 1‬‬
‫‪ ‬تائید بخش ماوا‬
‫نام و نام خانوادگی‬
‫تاریخ‬
‫‪ ‬امضا بخش اداری‬
‫نام و نام خانوادگی‬
‫تاریخ‬