Transcript akinchi667
عنوان :کشاورزی عامل امنیت وسالمت غذایی تهیه کننده :مجید احسنی استاد :جناب آقای دکتر شهنوازی کارشناسی ارشد اقتصاد کشاورزی دانشگاه آزاد واحد میانه تاریخ92/09/18: مقدمه یكي از بزرگترین چالشهاي روبروي جامعه بشري ،که تحت عنوان نهضت جدید جهاني مورد توجه و اهمیت قرار گرفته مسئله امنیت و سالمت غذا ی جمیعت رو به افزایش دنیا است .بحران جمعیت از یک طرف و محدودیت منابع اولیه تولید از طرف دیگر ،باعث حركت کشاورزی سنتی به سمت کشاورزی صنعتي با عنوان انقالب سبز در دهه پنجاه میالدی گردید. انقالب سبز انقالب سبز در کشاورزی با ورود تكنولوژيهایی نظیر نهادههاي شیمیایي ،ارقام پر بازده ،روشهاي نوین آبیاري و ماشین آالت جدید و غیره همراه گردید .اهداف مورد انتظار از انقالب سبز ،تولید باالی محصوالت کشاورزی با هدف تامین غذای مردم دنیا بود .اما تنها کمتر از دو دهه از ورود نهادههای شیمیایی در فرآیند تولید محصوالت کشاورزی ،به دلیل كاربرد بی رویه و نامناسب نهادههای شیمیایی و برخی تکنولوژيهای دیگر ،فرایند تولید با مشكالت و بحرانهای جدیدی مواجه شد که تبعات آن خیلي بیشتر و حادتر از شرایط عدم دسترسي به تكنولوژي بودهاست .در حال حاضر مخاطرات و بحرانهای حاصل از ورود نهادههای شیمیایی به بخش کشاورزی عالوه بر سالمت تولید ،کمیت و میزان تولید را نیز با مشكل مواجه کردهاست. کشاورزی ارگانیک بروز این مشكالت سبب شد که در دهههای اخیر به ویژه از دهه هشتاد، حرکت به سمت کشاورزی ارگانیک مورد توجه قرار بگیرد و تحقیقات متخصصان کشاورزی متوجه این فرآیند گردد .زیرا بحرانهای ناشی از مصرف بی رویه نهادههای شیمیایی ،در دهههای اخیر ،مسایل و مخاطرات فراوانی را همراه داشتهاست .هر ساله علیرغم مصرف سموم و مواد شیمیایی در کشاورزی نه تنها خسارتها کمتر نشده بلكه سطوح آلودگی افزایش یافته و فرآیند تولید با مشكل روبرو شدهاست .عالوه بر مسائل و بحرانهایي نظیر ظهور آفات و امراض جدید ،مقاوم شدن بیش از ششصد گونه آفات ،بیماری و علف هرز ،مسمومیتها ،تخریب و فرسایشهای شدید خاک ،تهدید سالمت انسان ،بروز بیماریهای پوستی ،سرطانها، مسمومیتهای شیمیائی منجر به مرگ ،بیماریهای مزمن ،تخریب محیط زیست و بر هم خوردن تعادلهای طبیعی ،كمیت تولید نیز با بحران مواجه شدهاست .بر این اساس کشاورزی ارگانیک یعنی :كشاورزي بدون كاربرد موادشیمیایي مصنوعي» .در واقع كشاورزي ارگانیك ،سیستم مدیریت تولید جامع نگر است كه براساس كاهش استفاده از نهادههاي خارجي ،عدم مصرف كودها و آفت كشها و هورمونهاي مصنوعي ميباشد. چالشهای کشاورزی ارگانیک چالش اول :با توجه به این که استراتژی اصلی در کشاورزی ،افزایش کمی تولید و خودکفایی است ،آیا کشاورزی ارگانیک قادر به تامین غذای کافی و تولید باالی محصوالت ميباشد؟ چالش دوم :تحلیل اقتصادی و هزینه و فایده حرکت به سمت کشاورزی ارگانیک درکشاورزی ایران چگونه خواهد بود ؟ چالش سوم :سیستم متعارف انتقال یافتههای تحقیقاتی در کشور کار آیی مناسب را برای عملیاتی کردن کشاورزی ارگانیک دارا ميباشد؟(رابطه با اطالعات کشاورزدارد) چالش چهارم :زیر ساختارها و شاخصهای پایه توسعه کشاورزی شامل آب ،خاک، اقلیم ،نیروی انسانی با توجه به این که کشاورزی در ایران مبتنی بر تولید روستایی در بیش از 50000روستاست .یعنی بالغ بر هفتاد درصد از تولیدات کشاورزی ایران در فعالیت بهرهبرداران روستایی ایران شكل میگیرد ،شرایط اقلیمی ایران که میانگین بارندگی در آن 33درصد میانگین بارندگی جهانی (برابر با 250میلی لیتر) و 50درصد میانگین بارندگی آسیاست؛ میانگین تبخیر آب سه برابر میانگین تبخیر جهانی است و ساالنه حدود 90میلیارد متر مکعب آب در بخش کشاورزی مصرف ميشود .که این مقدار 30در صد باالتر از استاندارد جهانی است .و حال این سؤال باقي ميماند كه هدر رفت حدود 70درصد از آب مصرفی در کشاورزی کشور و... تا چه حد توسعه کشاورزی ارگانیک در کشور را ممکن ميسازد کشاورزی مدرن این شرایط نشان ميدهد که بر خالف برنامههائی که نشان از امنیت تولید بعد از ورود تكنولوژي به کشاورزی داشت ،اصلی تر ین هدف آن یعنی تولید کافی غذا نیز به خطر افتاده و باعث شده که در دهههای اخیر امنیت و سالمت غذا در قالب قراردهای بین الملی مورد توجه قرار گرفته و محدودیتهایی از طریق ایجاد استانداردها و مقررات بین الملي در تجارت محصوالت کشاورزی ایجاد گردد .اما در این میان جبهه جدیدی متشكل از حامیان کشاورزی مدرن قرار دارند که راه رسیدن به کشاورزی پایدار و حذف نهادهای شیمیایی را کشاورزی مدرن می دانند. آنها در مقاالت علمی و از طریق رسانههای مختلف عنوان ميكنند که کشاورزی ارگانیک پایدار نیست و تولیدات آن به مراتب از کشاورزی مدرن پایینتر است و از این طریق فشار را برای کار برد محصوالت ، هورمونهای رشد ،آنتيبیوتیكهای خوراکی دام ،اشعه دادن و پرتو افکني و مواد سنتز شده را افزایش داده و کاربرد آن را به جای استفاده از مواد شیمیایی که مخاطرات آنرا پذیرفتهاند ،توجیه می نمایند. امنیت غذائی امنیت غذایی و ایمنی غذا از واژه هایی مهم و کاربردی است که امروزه در اسناد توسعه ای به آن پرداخته شدهاست و از سوی مسووالن به کار گرفته میشود .امنیت غذایی به دسترسی همه افراد یک جامعه ،در تمام ادوارعمر به غذای کافی و سالم برای داشتن زندگی سالم و فعال گفته میشود و در آمد خانوار از عوامل مهم در تامین امنیت غذایی در یک نظام اجتماعی میباشد .عامل مهم دیگر در تامین امنیت غذایی جامعه ،ذائقه و دانش تغذیهای خانواده ها در نحوه تخصیص بودجه برای تهیه بهترین نوع غذای در دسترس و چگونگی تقسیم غذا در خانواده میباشد .امنیت غدایی زمانی تامین میشود که سرانه سبد غذایی خانواده به صورت صحیح انتخاب و تهیه شود ،برای افراد خانواده کافی و به صورت صحیح طبخ شود تا عناصر و مواد غذایی سالم و صحیح به سلولها و اندامهای بدن برسد .برای تامین امنیت غذایی در یک کشور و نظام اجتماعی باید سازمانها و نهادها با هم همکاری داشته باشند و با هماهنگی یک سازمان متولی امنیت غذایی ،بر تولید یا واردات مواد و محصوالت غذایی ،آموزش و تبلیغ و آگاهی دادن به جامعه و سیاست گذاریهای کالن اقتصادی نقش ایفا کنند .سازمان متولی امنیت غذایی باید نسبت به نوع مواد غذایی ،میزان و قیمت آنها همیشه مطلع باشد و بررسی کند که همه مردم از نظر فیزیکی به این غذا دسترسی داشته باشند و درآمدشان به قدری باشد که بتوانند این غذا را بخرند و این سازمان در صورت بروز بحران باید زنگ خطر را به صدا در آورد و اندازه گیری این امنیت را بر عهده بگیرد. ایمنی غذایی ایمنی غذایی یعنی اطمینان از اینکه غذایی که مردم جامعه استفاده میکنند بطور کامل سالم و فاقد هرگونه آلودگی باشد؛ این آلودگی میتواند شامل آلودگی میکروبی ،انگلی و یا شیمیایی باشد .بررسیهای علمی نشان میدهد که در دهههای اخیر با گسترش تکنولوژی و افزایش مصرف افزودنیها ،آفت کشها ،آنتی بیوتیکها و هورمونها در تولید مواد غذایی در کشورهای در حال پیشرفت ،اثرات سوء و انکارناپذیری بر سالمت انسانها بوجود آمدهاست .این آلودگیها و بیماری شامل بروز انواع ناهنجاریهای مادرزادی و سرطانها به ویژه در کودکان میباشد .براساس آمار ،میزان وقوع مسمومیتهای ناشی از آلودگی غذا در کشورهای در حال پیشرفت ۱۳%بیشتر از کشورهای صنعتی است. آلودگی مواد غذایی به فلزات سنگین آلودگی مواد غذایی به فلزات سنگین از جمله سرب از راه کودهای فسفاته و لجنهای فاضالبی وارد گیاه شده و در اثر تغذیه دامها با علوفه آلوده و وارد شدن سرب در شیر وارد چرخه غذایی انسان میشود .این فلزات سمی در ارگانهای بدن به ویژه کلیه تجمع پیدا کرده و در نتیجه باعث نارسایی کلیوی میشود .تغذیه با مواد غذایی آلوده مانند گندم و آرد ،پسته، بادام زمینی و شیر باعث بروز سرطان کبد در انسان میشود. وجود بقایای سموم آلی کلردار که دسته بزرگی از حشره کشهای دفع آفات را تشکیل میدهند و از دیر باز علیه بیماری ماالریا و نیز آفات و حشرات مورد استفاده قرار میگیرند و آلودگی مواد غذایی از طریق مواد شیمیایی در صنایع بسته بندی نیز در سالهای اخیر نگرانیهایی را بوجود آوردهاست. امنیت غذایی از نگاه بانک جهانی بانک جهانی امنیت غذایی را «دسترسی همه مردم در تمام اوقات ،به غذای کافی برای داشتن یک زندگی سالم» تعریف میکند که این تعریف در کنفرانس رم نیز مورد تاکید همگان قرار گرفته شدهاست. سه عنصر «موجود بودن غذا»« ،دسترسی به غذا» و «پایداری در دریافت غذا» محورهای اصلی این تعریف میباشند که «موجود بودن غذا» شامل میزان مواد غذایی در مرزهای ملی از طریق تولید داخلی و واردات مواد غذایی میباشد و مفهوم «دسترسی به غذا» نیز دسترسی فیزیکی و اقتصادی به منابع ،جهت تامین اقالم غذایی مورد نیاز جامعه و «پایداری در دریافت غذا» ،ثبات و پایداری دریافت ارزشهای غذایی مورد نیاز جامعه میباشد .افزایش جمعیت و رشد اقتصادی کشورهای در حال پیشرفت به رشد تقاضا برای غذا چه از لحاظ کمی و چه از لحاظ کیفی منجر خواهد شد .یعنی اینکه تقاضای جهانی از لحاظ مقدار و ماهیت دچار تغییرات عمده خواهد شد. چشم انداز آینده سازمان فائو طی گزارشی اعالم کرد که برای تامین غذای جمعیت ۹میلیارد نفری جهان در سال ،۲۰۵۰باید دو برابر میزان کنونی تولید کرد و برای رسیدن به این هدف باید موانعی مانند محدودیت زمینهای کشاورزی ،کمبود آب ،قیمت باالی انرژی ،افت سرمایه گذاری در زمینه تحقیقات کشاورزی و افزایش ضایعات غذایی را در نظر داشت .سازمان فائو با توجه به چشم انداز امنیت غذایی قرن ۲۱جهان مربوط به کمبود مواد غذایی ،تولید مواد غذایی را در قرن حاضر با مشکالتی پیش بینی نمودهاست .از این رو رقابت بر سر زمینهای کشاورزی و منابع آب ،قیمت باالی انرژی و تغییرات آب و هوایی همگی نشان میدهد که باید با منابع کمتر ،غذای بیشتری برای مردم سرتاسر جهان تولید شود .رشد پایدار در بخش کشاورزی، عاملی حیاتی برای تغذیه جهان در دهههای آتی است. سه چالش غذایی عمده جهان از نگاه بانک جهانی (نگران کننده) گرسنگی جهانی عدم وجود تعادل در رژیم غذایی نابودی محیط زیست و طبیعت گرسنگی جهانی گرسنگی در سطح جهان در حال افزایش است .اوایل دهه ،۱۹۹۰ افزایش تعداد افراد گرسنه در سطح جهان بعد از طی دو دهه سیر نزولی دچار تغییر فاحشی شد و از آن پس به دلیل افزایش قیمت غذا در اثر بحران مالی ،رو به افزایش گذاشت .بحران مالی نیز به نوبه خود موجب شد قیمت محصوالت کشاورزی تا حدودی افت کند و تجارت محصوالت کشاورزی و مبادلههای مرتبط با آن کاهش یابد .امروزه اقشار کثیری از مردم گرسنه جهان به طور مستقیم یا غیر مستقیم برای بقای خود به کشاورزی وابستهاند .بر اساس آخرین ارزیابی به عمل آمده از سوی سازمان فائو ( ،)FAOامروزه بالغ بر ۹۶۹میلیون نفر در جهان با هزینهای کمتر از یک دالر در روز زندگی میکنند و حدود سه چهارم از آنها برای بقا خود به کشاورزی وابسته هستند .در واقع ،فقر و تنگدستی شدید این افراد خروج از این وضعیت را برای آنها غیر ممکن ساختهاست عدم وجود تعادل در رژیم غذایی عدم وجود تعادل در رژیم غذایی روزانه افراد از دیگر چالشهایی است که اگر چه سوء تغذیه ناشی از فقر که یکی از دالیل عمده مرگ در سراسر جهان بر شمردهاند ولی امروزه بیماریهای مرتبط با رژیم غذایی از جمله چاقی ،بیماریهای قلبی و دیابت بسیار گسترش یافته بطوری که پرخوری و عدم تحرک ناشی از زندگی مدرن و چاقی به چالش مهم بهداشت عمومی انسانها در کشورهای صنعتی تبدیل شدهاست. نابودی محیط زیست و طبیعت چالش دیگر در زمینه تولید غذا ،نابودی محیط زیست و طبیعت میباشد .تخریب محیط زیست از دو جنبه با غذا در ارتباط است .این مساله با محدود کردن محصوالت غذایی ،تولید مواد غذایی را کاهش میدهد .از سوی دیگر ،این مساله حاصل فعالیتهای نادرست کشاورزی است .مشکالتی مانند فرسایش خاک ،آلودگی آب ،و از بین رفتن تنوع زیست محیطی ،تهدیدی جدی علیه تولید جهانی غذا به شمار میرود. اصالح الگوی مصرف؛ نیل به امنیت غذایی نیل به امنیت غذایی بیش از هر چیز دیگری توجه ما را به اصالح الگوی مصرف جلب میکند ،حجم زیاد ضایعات نان ،اتالف زیاد منابع آبی به دلیل استفاده روشهای نادرست آبیاری کشاورزی و از جهت دیگر عدم توجه به نگهداری مناسب از محصوالت زراعی و باغی از مصادیق نگران کننده در این زمینهاست .گذر از بحران غذا نیل به توسعه منابع طبیعی و انسانی با تکیه به کشاورزی ،به عنوان موتور توسعه پایدار امکان پذیر است .برای این منظور ،باید توانمندیها و قابلیتهای بخش کشاورزی را شناخت و برای برطرف کردن موانع و عوامل بازدارنده توسعه تالش کرد .دولتها در قالب برنامههای توسعه اقتصادی ،اجتماعی و فرهنگی در صدد هستند تا ضرورتها و چالشهای اساسی کشورهای خود را مانند جوانی جمعیت ،افزایش سطح مشارکتهای اجتماعی ،توجه به امر اشتغال و فراهم آوردن رشد اقتصادی مورد نیاز برای کاستن از نرخ بیکاری فعلی ،توسعه منابع انسانی ،فناوری و بهره مندی از منابع و امکانات کشور را جهت رشد و پیشرفت هر چه سریع تر جوامع خود بکار گیرند .اصالح الگوی مصرف و تقویت فرایند بازاریابی و رسیدگی بیشتر به امور بسته بندی و توزیع مناسب محصوالت غذایی جهت جلوگیری از اتالف آنها مانند نان و سایر اقالم خوراکی از مهمترین وظایف مسئولین و مردم در هر نظام اجتماعی میباشد . سرمایه گذاری در کشاورزی؛ نیل به امنیت غذایی رهایی از گرسنگی حق اساسی مردم است .گرسنگی حرمت انسان را خدشه دار میسازد و مانعی در راه پیشرفت اجتماعی ،سیاسی و اقتصادی و فرهنگی جامعهاست .سرمایه گذاری در کشاورزی از اهمیت باالیی برخوردار است .با سرمایه گذاری در بخش کشاورزی و حمایت و توسعه آموزش و بهداشت در جامعه میتوان به امنیت غذایی در جامعه کمک کرد تا همه دنیا از آن سودمند شود .سازمان فائو برای ارتقاء امنیت غذایی با کشورهای جهان همکاری نزدیک دارد .در ایران گرچه وضعیت امنیت غذایی خوب است اما در سطح بسیاری از کشورهای دیگر دنیا این گونه نیست .سازمان فائو از سال ۱۹۶۴میالدی با همکاری بنگاههای مالی دولتی و خصوصی به کشورهای عضو یاری رساندهاست و برنامههای بسیاری در سرمایه گذاری در کشاورزی و توسعه بخش روستایی به اجرا گذاشتهاست .سازمان فائو در ایران نیز بعد از انقالب اسالمی ،بیش از دهها پروژه در زمینههای گوناگون مانند امنیت زیستی ،تغذیه ،سالمت و کیفیت غذا ،اقتصاد و آمار ،آبیاری و ذخائر آبی ،ماهیگیری و آبزیان و همچنین تولیدات و بهداشت دام ،با هدف باال بردن سطح تغذیه ارتقاء تولیدات کشاورزی ،بهبود زندگی جمعیت روستایی و توانمندسازی به انجام رساندهاست .این پروژهها به طور مستقیم یا غیرمستقیم در خدمت دستیابی به امنیت غذایی در ایران بودهاست .هدف برخی پروژهها تدوین چارچوبی برای توسعه پایدار کشاورزی و کمک به کشورهای عضو از جمله ایران ،جهت طراحی برنامه منطقهای برای امنیت غذایی بودهاست و از طریق این پروژهها کمکهای اضطراری ،به نیازهای اضطراری کشورها در زمان بحرانهایی چون زلزله ،سیل ،خشکسالی و آنفلوآنزای مرغی ،پاسخ داده شدهاست. امنیت غذایی؛ هدف توسعه هزاره سوم سران کشورها و دولتهای سراسر دنیا در اجالس جهانی غذا در سال ۱۹۹۶میالدی برای کاهش به نصف تعداد گرسنگان جهان تا سال ،۲۰۱۵سرمایه گذاری بخش دولتی و خصوصی در کشاورزی به اتفاق نظر رسیدند تا هدف اول توسعه هزاره نیز بر کاهش گرسنگی و فقر به نصف تا سال ۲۰۱۵پایه ریزی شود و رهبران کشورها در اجالس جهانی سال ۲۰۰۵در مقر سازمان ملل متحد در نیویورک ،این تعهد را تکرار نمودند .هفتاد درصد گرسنگان جهان در مناطق روستایی زندگی میکنند؛ مناطقی که کشاورزی در آنجا یا به طور مستقیم شکم گرسنگان را سیر میکند و یا از طریق اشتغال در این بخش به طور غیرمستقیم به عنوان منبع درآمد جهت خرید مواد غذایی عمل میکند .مطالعات نشان دادهاند که رشد کشاورزی ،حتی بیش از رشد صنعتی و یا شهری ،منجر به کاهش فقر و گرسنگی میگردد و بنابر گزارش فائو کشورهایی که بیشترین سرمایه گذاری دولتی و خصوصی را در بخش کشاورزی داشتهاند ،در حال حاضر پایین ترین سطح سوء تغذیه را دارند .دکتر ژاک دیوف مدیر کل فائو معتقد است افزایش سرمایه گذاری دولتی در بخش کشاورزی و مؤثرتر کردن این کمک از اهمیت بسزایی برخوردار است .چالش افزایش سرمایه گذاری در کشاورزی بویژه در آفریقا چالشی عظیم است .دولتهای آن منطقه فوریت امر تخصیص منابع خود را به کشاورزی دریافتهاند .افزایش سرمایه گذاری در کشاورزی به معنای تمرکز بر کشاورزان جهان است که اکثریت آنان کشاورزان خرد میباشند .به عنوان یک گروه آنان بزرگترین سرمایه گذاران در بخش کشاورزی هستند که خود دسترسی به غذای کافی ،سالم و مطمئن ندارند .اگر آنان بتوانند از کشت خود سودی به دست آورند ،از آن طریق میتوانند غذای خانوادههای خود را در طول سال تأمین کنند و با خرید کود ،بذر بهتر و تجهیزات اولیه ،به سرمایه گذاری مجدد در مزارع خود بپردازند .اما آنان گذشته از عوامل طبیعی چون خشکسالی ،سیل ،آفات و بیماریها ،با موانع بی شماری همچون کمبود اعتبار ،ناامنی در مالکیت زمین ،حمل و نقل نامناسب ،قیمتهای پایین و ارتباط ضعیف با مشاغل دیگر کشاورزی ،روبه رو هستند .مشاغل کشاورزی عبارتی است که در برگیرنده کلیه شرکتهای محلی ،ملی و یا بین المللی بوده که در چرخه تولید ،محصول مزرعه را تغییر شکل داده و یا جابه جا میکند تا به دست مصرف کننده برسد .وی پیشنهاد میکند تا از طریق بهبود مشارکتهای زودبازده میان بخشهای دولتی و خصوصی و مساعد نمودن شرایط سیاسی و اجتماعی پایدار و تدوین چارچوبهای حقوقی جهت دسترسی به آب و زمین توسط دولت ،فضای بهتر برای سرمایه گذاری خصوصی را به وجود آورده و زیربنای روستایی الزم همچون جادهها ،برق و ارتباطات را فراهم میآورد. آثار سوء تغییرات اقلیمی بر امنیت غذایی با وقوع سیل پاکستان و آتش سوزیهای فراگیر و مخرب روسیه و بالیای طبیعی مشابه دیگری در آمریکا و اروپا ،انتظار میرود زمین آبستن پیامدهای بالقوه دیگری از نمایش آثار سوء تغییرات اقلیمی باشد و دنیا شاهد سوگیری آشکار تغییرات اقلیمی به سمت ایجاد الگوهای آب و هوایی متفاوتی است که بر اساس آن دیگر نه تنها کشاورزان بلکه همه مردم به آن مبتال هستند .موضوعات مهمی همچون خشکسالی در روسیه و سیل در پاکستان بخشی از یک روند جهانی از الگوهای غیرقابل پیش بینی آب و هوایی و بویژه بارندگی می باشد که مساله امنیت غذایی جهان را هدف تهدید قرار دادهاست .خانم سونیتا نارین ،مدیرمرکز علوم و محیط زیست هند درخصوص مسائل منطقهای و جهانی آب میگوید: «ما هم اکنون به نقطهای رسیدهایم که طی آن در حال روبه رو شدن با آب بیشتر ،روزهای بارانی بیشتر و البته وضعیتی ناپایدار و تغییرپذیرتر هستیم ،به طوری که چنین جایگاهی به مفهوم روبه رو شدن با خشکسالیهای بیشتر و در نتیجه سیلهای ویرانگری است که نمونه روشن آن پیش روی ماست». آب و امنیت غذایی طبق گزارش منتشر شده موسسه بین المللی مدیریت آب( ،)IWMIموضوع آب و هوای غیرقابل پیش بینی نیازمند سرمایه گذاریهای کالن در ارائه متنوعی از گزینههای ذخیره آب است تا جامعه جهانی بتواند از این رهگذر برای مقابله با چنین وضعیتهای نامعلوم و بالتکلیفی مهیا باشد .هم اکنون میلیونها کشاورز در جوامع وابسته به کشاورزی تغذیه شونده با آب در وضعیت ریسک و مخاطره ناشی از کاهش و دسترسی پذیری نامنظم و غیرقابل پیش بینی این منبع حیات به سر میبرند .این وضعیت هشداردهنده درخصوص پس آیندهای تغییرات آب و هوایی نامنظم و غیرقابل پیش بینی و آمار قابل توجه جمعیت تولیدکنندگان غذای جهان که در معرض تهدید جدی آن هستند در جایگاهی است که به اذعان کارشناسان جهانی نگاه تازه و جدیت افزون تری را در جهت توجه و اتخاذ رویکردهای مدیریت آب میطلبد .حدود ۶۶درصد از کل زمینهای کشاورزی محصوالت زراعی در آسیا آبیاری نمیشوند و این در حالی است که در آفریقا رقمی معادل ۹۴درصد از کل زراعتها تحت تغذیه با بارندگی هستند و با توجه به همین آمار و ارقام ،کارشناسان برآورد میکنند حدود ۵۰۰میلیون نفر در آفریقا و هندوستان از شیوههای اصالحی مدیریت آب کشاورزی منتفع خواهند شد. فاجعه بارشهای غیرقابل پیش بینی به رغم فراوانی بارشها نمیتوانیم آن را به نحوی که قابل بهره برداری باشد در اختیار بگیریم .به عنوان نمونه ،کشاورزان آفریقایی از گذشته در خصوص اطالع از زمان مناسب بذر افشانی برای کسب بهترین زراعت و محصول آشنایی و خو گرفتهاند ،اما در حال حاضر آنها نمیتوانند پیش بینی مناسب و دراز مدتی درخصوص زمان فرا رسیدن بارشها داشته باشند .از این رو ،چنین کشاورزانی که بقا و معیشت آنها وابستگی کامل به بارشها دارد و در واقع نزدیک به کل زراعت منطقه از نوع تغذیه با بارندگی است ،برای احتراز از ریسک ضرر و زیانهای احتمالی ،هر بار در طول فصل کاشت مبادرت به کشت و بذرافشانی ناچیزی میکنند ،چون میدانند محصول شان ممکن است هر لحظه براثر بارشهای بی موقع شسته شده یا به دنبال تأخیر در بارندگی خشک شود و باید اذعان کرد که تغییرات اقلیم احتماال دارد این گونه نوسانات را فوق العاده تر سازد. ضایعات محصوالت کشاورزی؛ مانعی در نیل به امنیت غذایی از بین رفتن بخش زیادی از محصوالت کشاورزی و اتالف آنها از چرخه تولید تا مصرف رایج میباشد ،به طوری که به طور متوسط ۳۵درصد از محصوالت کشاروزی در ایران و در مراحل گوناگون ضایع میشوند و این مقدار غذای ۱۵تا ۲۰میلیون نفر از جمعیت کشور است. ضایعات کشاورزی در سه مرحله پیش از برداشت ،برداشت و پس از آن روی میدهد ولی قسمت عمده ضایعات مربوط به مراحل برداشت و توزیع محصوالت میباشد .ضایعات پس از برداشت محصوالت غیر دانهای در مرحله جابهجایی ،حمل و نقل ،انبارداری و فرآوری و محصوالت دانهای در مرحله خشک کردن و ذخیره سازی رخ میدهد .جابهجایی نامناسب در زمان رساندن محصول به بازار موجب زخمی شدن محصول و آسیبهای مکانیکی میشود و امکان فاسدشدن محصول را فراهم میکند .در مرحله نگهداری در انبار نیز عدم کنترل شرایط محیطی سبب افت کمی و کیفی قابل مالحظهای میگردد .به طور کلی نگهداری مناسب و فرآوری پس از برداشت با گسترش صنایع تبدیلی کشاورزی افزون بر رعایت مراقبتهای قبل از برداشت ،بروز فساد به وسیله عوامل خارجی یا داخلی را به تعویق انداخته یا ممانعت به عمل میآورد که در نتیجه آن مواد غذایی میتواند برای مدت طوالنیتری قابل مصرف باقی بماند ،بنابراین کاهش ضایعات محصوالت کشاورزی ،اصالح سیستم غذایی و متعادل کردن مصرف نیاز به برنامهریزی منسجم و هماهنگ با جمیع عوامل مؤثر دارد .افزایش تولید محصوالت کشاورزی با توجه به شرایط آب و هوایی ،محدودیت منابع آبی و نیز محدودیت زمینهای دارای پتانسیل تولید کشتهای دیم در بسیاری از نقاط جهان امکان پذیر نیست بنابراین برای تأمین مواد غذایی باید بهرهوری از عوامل تولید به ویژه آب و خاک افزایش و ضایعات مواد غذایی تا حد امکان کاهش یابد .در کشور ما به دلیل نارساییهای موجود در سیستم نگهداری ،تبدیل و توزیع مقداری از محصوالت کشاورزی ضایع میشود که مقدار آن نسبتا باال است. عوامل ایجاد کننده ضایعات )1ضایعاتی که منشأ فیزیکی دارند )2عواملی که موجب پیری محصول در طول مدت نگهداری در انبار میشود )3آسیبهایی که منشأ بیولوژیکی یا میکروبیولوژیکی دارند )4آسیبهای مکانیکی که به علت نبود روشهای مناسب در طول دوره برداشت ،بستهبندی و حمل و نقل منجر به زخمهای پوستی ،خراش ،شکستگی، فشردگی و لهیدگی میوه و سبزیها میگردند به طوری که مستعد فعالیت و رشد ریززندهها میشوند، )5ضایعات ناشی از عوامل اجتماعی و اقتصادی شامل الف) سیاستگذاریها ب) منابع ج) آموزشی د) خدماتی ه) حمل و نقل نقش مراحل گوناگون در اتالف محصوالت کشاورزی تولید نگهداری در انبار فرآوری تولید در رابطه با محصوالت دامی .بازرسی قبل و پس از کشتار زمان تولید گوشت و معاینه دامهای شیری در زمان تولید شیر و به کار بستن روشهای صحیح و بهداشتی دوشش و سردکردن شیر از جمله اقدامات ضروری برای جلوگیری از رشد میکرب ها و تغییرات شیمیایی نامطلوب در محصول و به عبارت دیگر افزایش کیفیت و ماندگاری آن میباشد .در رابطه با مواد غذایی با منشأ گیاهی باید محیط را برای رشد و نمو و تکثیر آفتها و عاملهای بیماریزا نامساعد ساخت .از روشهای کاهش ضایعات قبل از برداشت محصوالت کشاورزی، میتوان به تناوب یا گردش زراعی ،شخم و از بین بردن بقایای محصول و گیاهان خودرو ،تاریخ کاشت مناسب ،انتخاب بذر و نهال سالم و استفاده از گونهها و ارقام مقاوم در برابر آسیب حشرات و بیماریها ،ضدعفونی کردن خاک و استفاده از مقادیر مناسب کود اشاره کرد. نگهداری در انبار بیشتر فرآوردههای کشاورزی فصلی هستند و پس از برداشت باید در انبارها و سیلوها نگهداری شوند .افزون برآن کشاورزان برای تامین نیاز خود به انبار کردن محصوالت کشاورزی نیاز دارند ضمن این که انبار کردن محصوالت کشاورزی جهت برقراری تعادل در عرضه و تقاضا امری ضروری است از طرفی با همة اقدامها و فعالیتهایی که در کشورهای گوناگون برای توسعه اقتصادی و افزایش رشد کشاورزی به عمل میآید مقدار زیادی از محصوالت به علت نبود شرایط مناسب نگهداری از بین میروند و از این راه زیانهای فراوانی به تولیدات کشاورزی وارد میشود. فرآوری یکی از علتهای مهم وجود ضایعات و یا افت کیفیت در محصوالت کشاورزی عدم توسعه فعالیتهای صنعتی و تبدیلی است .به کمک فرآوری میتوان موجب کاهش حجم و وزن مواد اولیه شد و آنها را به اشکالی که از نظر عملی و اقتصادی قابل حملتر و قابل مبادلهتر باشد تبدیل نمود .برای حفظ خواص فیزیکی و کیفیت مواد اولیه صنایع تبدیلی باید دقتها و مراقبتهای ویژهای در جریان حمل و نقل ،تخلیه و نگهداری آنها به عمل آید و سرعت خاصی به کار گرفته شود که در دیگر صنایع تا این حد مطرح نبوده و ضرورتی ندارد تا مقدار ضایعات تا حد امکان کاهش یابد. پیشنهادات برای افزایش بهرهوری انجام عملیات زراعی مناسب ،شامل تهیه زمین ،عملیات داشت ،مبارزه با آفات و بیماریها ،استفاده بهینه از کود و سمهای شیمیایی و برداشت محصول در زمان مناسب آن ،ضایعات برداشت و قبل از آن را کاهش میدهد. از نظر مقاومت به فساد بین محصوالت دانهای شامل غالت و دانههای روغنی و محصوالت فاسد شدنی شامل میوه ،سبزی و گیاهان غدهای بصورت طبیعی تفاوتهای اساسی وجود دارد هر چند در حالت کلی در تمامی این محصوالت نیازهای اولیه مانند زمین ،آب ،کود و دیگر نهادهها یکسان خواهد بود ولی به کارگیری برنامه مجزایی برای جلوگیری از ضایعات مراحل پس از برداشت آنها ضروری است. به حداقل رساندن نواقص سیستم حمل و نقل ،استفاده از دستگاههای سورتینگ برای جدا کردن محصول معیوب یا بیمار و کنترل مؤثر بر دمای محیط نگهداری به طور قابل مالحظهای به حفظ کیفیت محصوالت باغی و کاهش ضایعات پس از برداشت آنها کمک میکند .اگر در مرحله پس از برداشت ،تا حد امکان ،دما در حد بهینه نگهداشته شود ،میتوان برای هر محصول طول مدت ذخیره سازی را افزایش داد. جلوگیری از تأخیر زمانی بین مراحل گوناگون پس از برداشت .هر چه محصول بیشتر دچار تأخیرهای زمانی شود بیشتر تحت اثرات منفی محیط قرار گرفته ،کیفیت آن کاهش مییابد .که با هدف به تأخیر انداختن مرحله تخریب و ضایع شدن محصول میتوان عملیات فرآوری را بر روی آنها انجام داد. گسترش و توسعه صنایع تبدیلی ضمن جلوگیری از اتالف و ضایعات محصوالت کشاورزی ،به امنیت غذایی در جامعه کمک مینماید. گسترش خدمات تحقیقاتی ،آموزشی و ترویجی به کشاورزان به عنوان یکی از سیاستها و برنامههای کشاورزی کشور پیشنهاد برای رهایی از مشکل نا امنی غذایی شاید اولین و مهمترین کار برای تامین امنیت غذایی تقویت دبیر خانه شورای عالی سالمت و امنیت غذایی است .این شورا باید یک اطاق فکر از خبرگان ،متخصصین و دست اندر کاران تغذیه ،کشاورزی ،اقتصاد ،متولیان آموزش و فرهنگسازی و سایر مسوولین ذیربط بوجودآورد و وزارت جهادکشاورزی میتواند در این مجموعه نقش متولی امنیت غذایی را داشته باشد .اصفهانی یکی از اعضای هیات علمی موسسه پژوهشهای برنامهریزی و اقتصاد کشاورزی معتقد است :کشاورزی ارگانیک یکی از روشهای تولید غذای سالم است و تولید غذای کافی و سالم برای آحاد جامعه از اهداف بخش کشاورزی است .وی در مورد علل توجه زیاد به کشاورزی ارگانیک در جهان میگوید :استفاده زیاد از کود و سم شیمیایی نگرانیهایی را درباره از بین رفتن گونههای حیات وحش و زیستگاههای طبیعی، بیماریهای ناشی از باقی ماندن سموم در مواد غذایی ،افزایش آگاهی عمومی درباره مصرف محصوالت ارگانیک و جهتگیری مجدد کشاورزی به سوی نیازهای مردم موجب افزایش سطح اراضی تحت مدیریت ارگانیک در جهان شدهاست .باید کشاورزی کشور از معیشتی به اقتصادی تبدیل شود .رسیدن به رتبه برتر در حوزه علم و فن آوری از اهداف برنامه پنجم توسعهاست تبدیل کشاورزی معیشتی به اقتصادی و تامین امنیت غذایی در منطقه راه را برای رسیدن به این هدف مهم هموار میکند و در واقع تامین امنیت غذایی شاه کلید امنیت سیاسی و اقتصادی است .با برنامه ریزی و توجهبه این نامگذاری باید از تمام ظرفیتها واستعدادهای موجود در بخش کشاورزی استفاده شود تا تحول بزرگی در بخش کشاورزی بوجود آید. پایان