Transcript Slide 1
Teknologji Informative 1 Rrjetat kompjuterike Me rrjetat kompjuterike nënkuptojm lidhjen e dy apo më shumë kompjutorëve ndërmjet veti. Rrjeti kompjuteristik mundëson komunikimin midis shfrytëzuesve të sistemit/sistemeve informatike. Kompjutorët e lidhur në rrjetën kompjuteristike funksionojnë në mënyrë unike sipas standardeve të përcaktuara komunikuese çka do të thotë se “flasin gjuhën e njëjtë” 2 Rrjetat kompjuterike 3 Shembulli i lidhjes së dy kompjutorëve 4 Llojet e rrjetave kompjuterike LAN (Local area network) – ka karakter lokal dhe i lidhë kompjutorët në një hapsirë të kufizuar (ndërmarje, organizatë, e tj.) – Intraneti ndërlidhë sistemet kompjuteristike të një ndërmarje apo organizate duke u bazuar në teknikën e internetit posaqërisht në TCP/IP protokolin - Extraneti bënë zgjërimin e intranetit me ndërmarje të tjera si p.sh distributorët, furnitorët e tj. WAN (Wide Area Network) mbulon hapsirë të gjërë gjeografike dhe mundëson komunikimin në distanca të mëdha. (rrjetë e LAN-neve të ndërlidhura në hapirë të gjerë gjeografike) Interneti lidhë intranetët nga e gjithë bota 5 LAN dhe WAN 6 6 intraneti intraneti extraneti 7 7 Interneti Interneti përbëhet nga: një numër i shumtë i kompjuterëve të cilët direkt apo indirekt janë të ndërlidhur mes veti aplikojnë protokol të njejt transmisioni (TCP/IP) ku shërbime mundet të ofrohen ose/dhe të shfrytëzohen, dhe një numër i madh i shfrytëzuesve të cilët nga kompjutorët e tyre apo vendeve të tyre të punës kanë qasje direkte në këto shërbime një numër i madh i rrjetave të tjera të cilat ndërlidhen nëpërmjet të ashtuquajturëve gateways (kompjutor për komunikim) 8 9 9 The Internet is just like the Universe 10 10 Modelet e studimit të rrjetës - OSI Kah fundi i viteve 80 dhe fillimi i vt. 90 paraqitet rritje e përdorimit të rrjetave që implementonin vetëm hardver dhe softver që rezultonte në jokompatibilitet dhe dobësim të lidhjeve ISO erdhi ne përfundim që kishte nevojë të krijohet një model i rrjetës që do t'i ndihmonte konstruktuesve të rrjetës të implemetojnë rrjeta që mund të komunikojnë dhe funksionojnë së bashku. Si rezultat në vitin 1984 u publikua Modeli Referues OSI. Modeli referues OSI i lejon përdoruesve të vizualizojnë funksionet e rrjetës që zhvillohen në secilin nivel. 11 Modeli OSI Modeli referues OSI, ka shtatë nivele dhe secili prej tyre ilustron funksione të pjesëshme të rrjetës. Kjo ndarje e funksioneve quhet nivelizim. Ndarja e rrejtës në shtatë nivele ofron përparësitë vijuese: - E ndan komunikimin e rrjetave në pjesë më të vogla për ta bërë më të lehtë për ta kuptuar. - I standardizon komponentet e rrjetës për të lejuar zhvillimin dhe përkrahjen e ofruesve të shumëfishtë. - Mundëson lloje te ndryshme të hardver-it dhe softver-it të rrjetave për komunikim mes tyre. - Parandalon ndryshimet në njërin nivelizues nga efektet e tjerëve kështu që ata të mund të zhvillohen më shpejtë. - I ndan rrjetat komunikuese në pjesë të vogla për ta bërë procesin e të mësuarit më lehtë për t'u kuptuar. 12 Modeli OSI Shtatë nivelet e modelit referues OSI janë: • Niveli 7: Niveli i aplikimit (Aplication layer) • Niveli 6: Niveli i prezentimit (Presentation layer) • Niveli 5: Niveli i sesionit (Session layer) • Niveli 4: Niveli i transportit (Transport layer) • Niveli 3: Niveli i rrjetës (Network layer) • Niveli 2: Niveli i lidhjes se shënimeve (Data link layer) • Niveli 1: Niveli fizik (Physical layer) 13 Protokolet Përshkrimi preciz i rregullave dhe mënyra në të cilën kompjuterët e ndryshëm mund të komunikojnë në rrjet quhet protokol. Me anë të protokoleve arrihet lidhja në mes të kompjuterëve personalë dhe qendrës së madhe kompjuterike. Softveri i cili mundëson funksionimin normal të Internetit përbëhet nga dy komponente të protokoleve të cilat sipas standaradeve ndërkombëtare quhen: TCP (Transmission Control Protocol ) dhe IP ( Internet Protocol) TCP ka për detyrë organizmin dhe shpërndarjen e të dhënave në pakete të cilat duhet që të dërgohen, kurse IP ka për detyrë bartjen e tyre nëpër rrjet, që në terminologjinë kompjuterike quhet rutim (routing). 14 TCP/IP Komunikimi/bartja e të dhënave ndërmjet sistemeve kompjuterike në internet realizohet nëpërmjet të të ashtuquajturit transmision control protocol/internet protocol-TCP/IP - me ndarje të të dhënave me madhësi të njejtë - të ashtuquajtura paketa të cilat munden të jenë me gjatësi të njejta apo të ndryshme. 15 Modeli TCP/IP I krijuar nga Departamenti i Mbrojtjes i SHBA-ve. Modeli TCP/IP ka katër nivele: nivelin e aplikimit, nivelin e transportit, nivelin e Internetit dhe nivelin e qasjes në rrjetë. 16 Modeli TCP/IP Niveli 4: Niveli i aplikimit (Aplication layer) Dizajnerët e TCP/IP kuptuan që protokolet e niveleve të larta duhet të përfshijnë detale për nivelin e aplikimit dhe të prezentimit. Ata e krijuan një nivel të aplikimit që merret me protokolet e niveleve të larta, çështjet e përfaqësimit, dekodimin dhe kontrollën e dialogut. Niveli 3: Niveli i transportit (Transport layer) Niveli i transportit merret me cilësinë e shërbimeve të sigurisë, kontrollës së rrjedhjeve dhe korrektimit të gabimit. Një nga protokolet e tij, protokoli për kontrollë të transmetimit (transmission control protocoI-TCP), ofron mundësi të shkëlqyeshme dhe fleksibile për të krijuar komunikim të besueshëm, rrjedhje të mire informatash dhe gabime të vogla në rrjetë. 17 Modeli TCP/IP Niveli 2: Niveli i Internetit (Internet layer) Qëllimi i nivelit të Intemetit është të dërgojë pakot nga burimi në ndër-rrjetë (internetwork) dhe të bejë ato të arrijnë në destinacion pavarësisht nga rruga dhe rrjeta që ata zgjedhin. Protokoli specifik që udhëheq me këtë nivel quhet Protokoli i Intemetit (Internet Protocol -IP). Niveli 1: Niveli i qasjes në rrjetë (Network access layer) Emërtimi i këtij niveli është shumë i gjerë dhe disi konfuz. Gjithashtu njihet edhe si niveli konferencier në rrjetë (host-tonetwork). Është niveli që merret me të gjitha çështjet që i kërkon një IP adresë për të bërë lidhjen fizike. Përfshinë detalet e teknologjisë së LAN dhe WAN, dhe të gjitha detalet në nivelin fizik OSI dhe atë të lidhjes se shenimeve (data link). 18 Krahasimi i modelit OSI dhe modelit TCP/IP 19 Krahasimi i modelit OSI dhe modelit TCP/IP Ngjashmëritë: Dallimet: - Që te dy posedojnë nivele - Që të dy posedojnë nivele të aplikimit ndonëse ato kryejnë shërbime të ndryshme - Që të dy posedojnë nivele transport të krahasueshëm dhe nivele të rrjetës - Profesionistët e rrjetave duhet që t'i dijnë që të dyja - TCP/IP kombinon nivelin e sesionit dhe të prezentimit në nivelin e aplikimit - TCP/IP duket më i thjeshtë sepse ka më pak nivele por kjo është vetëm ide e gabuar. Niveli OSI, me nivelet e tij më shume në numër dhe më pak kompleks, është më i thjeshtë për t'u zhvilluar dhe për të zgjidhur probleme. 20 Grafi i protokolit TCP/IP 21 Grafi i protokolit TCP/IP FTP (File Transfer Protocol) – protokol që mundëson qasje të fajllave. Shumë serverë në mbarë botën u mundësojnë njerëzve të kyçen dhe të zbresin fajlle të ndryshme. HTTP (Hypertext Transfer Protocol) – specifikon çfarë mesazhesh klientët dërgojnë tek serverët dhe çfarë përgjigje marrin ato si kthesë. SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) – e-mail DNS (Domain Name System) – shndërrimi i emrave të konferencierëve(host) në IP adresa TCP (Transmission Control Protocol) – mundëson një rrjedhje bajtësh e dalë nga një burim (dërguesi) të dërgohet te pranuesi në internet. I fragmenton rrjedhjet e bajtëve në mesazhe diskrete dhe e bart secilin nga ta në shtresën e Internetit. UDP (User Datagram Protocol) – protokol jo fort i besueshëm për aplikacionet. Është me rëndësi të bëhet dërgimi i mesazhit shpejt pa krijuar ndërlidhje dhe se saktësia nuk është faktor vendimtar. 22 23 Arhitektura e Internetit ndrimi i protokolit Legjenda Sistemi kompjuterike router ndërlidhja gateway Paketi (TCP/IP-Protokoli) Paketi (protokol tjetër) 24 Gateways Të gjitha rrjetat kompjuterike nuk shfytëzojnë protokollin të njejtë për bartjen e të dhënave TCP/IP Për të komunikuar sistemet kompjuterike të rrjetave të tilla duhet ndërlidhur kompjutorët për komunikim të të ashtuquajturit gateways të cilët bëjnë ndarjen e rrjetave totalisht njërën prej tjetrës, duke mos dhënë kurfar informatash për protokollin e rrjetit në fjal, por vetëm bëhet bartja e të dhënave (bazë) 25 2 Router Paraqesin pajisje speciale planifikuese të rrugës në nyjet e rrjetave dhe janë përgjegjës për zgjedhjen e pjesës së rrugës të paketit që bartet në bazë të analizës së adresës së memoruar në vet paketin (ku duhet arritur paketi) dhe në bazë të tabelës së adresave interne (routing tables) bën përcaktimin/zgjedhjen e rrugës së mëtutjeshme të paketit të të dhënave nëpër rrjet. 26 2 27 Shërbimet në Internet e-mail (electronic mail)– paraqet shërbimin më të shfrytëzuar të internetit, zakonisht kanë prapashtesat: .com -për organizata komerciale dhe prfitabile .org – organizata të përziera dhe joprfitabile .net – infrastrukturën dhe dhënësit e shërbimeve të internetit .edu – fakultete dhe univerzitete .gov – institucione qeveritare SMTP-(simple mail transport protocol)protokoli për bartjen e postës elektronike SMTP –Server – sistem kompjuterik nëpërmjet të cilit bëhet bartja e postës VoIP (Internet telephony, voice over IP- bartja e telefonatave nëpërmjet rrjetave kompjuterike të bazuara në IP posaqërisht nëpërmjet Internetit Weblogs – online ditarë (Web faqe private apo të ndërmarjeve, të radhitura kronologjikisht, kurse përmbajtja e tyre mundë të komentohet nga të tjerët. Përpos Weblogjeve personale ekzistojnë poashtu edhe Weblogje sipas temave të caktuara, si dhe Weblogje të ndërmarjeve të cilat shërbejnë për komunikim, diskutim si dhe për transferimin e diturisë) 28 ViC (virtual community)- Shoqëritë virtuele Paraqet term gjenerik (i përgjithshëm) për të gjitha llojet e shoqërive, të cilat formohen nëpërmjet komunikimit përmes kanaleve elektronike Shoqëritë virtuele përshkruajnë bashkimin e individëve apo organizatave, të cilat kanë interese dhe vlera të përbashkëta,të cilat ndërmjet veti i këmbejnë, dhe për një kohë të gjatë përmes mediumeve elektronike në mënyrë të pamvarur në hapsirë (dhe pjesërisht) edhe në kohë komunikojnë Kategorit/llojet e shoqërive virtuele - shoqëri të interesit (Communities of Interest) - shoqëritë për hobby(Hobby Communities) - shoqëritë e ndër/lidhjeve(Communities of Relationship) -shoqëritë e imagjinatave dhe lojrave(Communities of Fantasy) -shoqërit afariste(Business Communities) - shoqërit tregtare(Communities of Commerce) -shoqëritë e transakcioneve (Communities of Transaction) 29 2 newgroups– mundëson të ashtuquajtura komjuter konferenca- Usenet më e njohura në internet (çdo grup posedon një e-mail në të cilën edhe bazohet ky shërbim) kategorit kryesore të newgroups janë : - Comp, news, sci, soc, talk, dhe misc Chat (internet relay chat)– biseda në internet pothuajse në kohë reale – tekst e orientuar vegël komunikimi ftp (file transfer protocol)– është zhvillua për bartjen e të dhënave në internet/distanc ndërmjet sistemeve kompjuteristike Telnet – është zhvilluar që duke manipuluar me sisteme kompjuteristike nga distanca/nëpërmjet internetit të shfrytëzohen – sistemi personal i shfrytëzuesit vepron si një terminal i ndërlidhur në sistemin kompjuteristik qëndror 30 www (world wide web) – rrjet kompjuteristik i bazuar në internet e cila lejon që individët nga një kompjuter të i qasen informatave të deponuara në ndonjë kompjuter tjetër. Sistem i serverëve të internetit i cili mbështetë dokumente special të formatuara. Këto dokumente janë të formatuara në markup language të ashtuquajturën HTML (Hyper Text Markup Language) e cila mbështet linke me dokumentet tjera si p.sh grafika, audio dhe video fajlle, e që nënkupton se mundet të kalohet prej një dokumenti në tjetër dokument vetëm duke klikuar në linkun gjegjës, dhe paraqet bazën e Web-it. Nuk janë të gjithë serverët e internetit pjesë e World Wide Web e cila poashtu nuk është sinonim i Internetit 31 32 33 Client-server arhitektura client-server-sistem në përpunimin elektronik të të dhënave paraqet apo quajm atë strukturë rrjetore ku resurset ofrohen nga një server qëndror (softver) e të cilave munden t’ u qasen të shtuquajturit client-ët (stacionet punuese) Serveri ofron një shërbim kurse clienti një spërfaqe punuese apo një interfejs të aplikacionit p.sh: shfrytëzuesi i Web browserit bën kërkesat e clientit pë faqet(sajtet) nga serveri nëpër Webin e tërë. 34 Client-server Architecture Peer to peer Network Architecture client server 35 Peer to peer ndërlidhja/arhitektura Paraqesin/emrim sinonim për një komunikacion ndërmjet të barabartëve në një rrjetë kompjuterike Në një rrjetë të quajtur peer to peer të gjith kompjutorët janë të barabart dhe munden të kërkojnë shërbime dhe poashtu edhe të ofrojnë shërbime, pra kompjutorët munden në të njejtënkohë të shërbejn si stacione punuese/client/ por poashtu edhe të marin përsipër detyra nga rrjeti./server/ 36 3 Mbështetja kompjuteristike e prodhimit – fabrika automatizuar Koncepti i fabrikës së informatizuar bazohet në: - mbështetjen kompjuterike të projektimit – Computer Aided Desing/CAD - mbështetjen kompjuterike të inzhinjeringut- Computer Aided engineering/CAE - mbështetjen kompjuterike të prodhimit- Computer Aided Manufacturing/CAM - mbështetjen kompjuterike të planifikimit- Computer Aided planning/CAP - mbështetjen kompjuterike të kontrollit të cilësisë- Computer Aided Quality assurance CAQ Computer Aided Design/CAD Computer Aided Manufacturing/CAM 37 Telematika Integrimi i informatikës dhe të telekomunikimeve solli deri te TELEMATIKA nëpërmjet cilës dy teknologji krijojnë një teknologji të re të përbashkët. p.sh. ekonomia digjitale paraqet: - impaktin/ndikimin e teknologjisë informatike në ekonomi 38 38 kanosjet…. viruset, worms, trojan, horse….. Interneti dhe teknologjitë tjera e kanë ndryshuar mënyrën në të cilën ekonomia funksionon/zhvillohet, dhe për këtë arsye këto teknologji paraqesin mundësi të konsiderueshme për të gjitha llojet e bizneseve legjitime. Mirëpo gjersa teknologjitë janë të reja, ekzistojnë/paraqiten poashtu edhe numër i madh i mundesive për keqpërdorimin e tyre nga ana e kriminelëve të ndryshëm, si dhe mospërcjellja/mosazhuriteti i ligjit për t’i përcjellur teknologjitë e reja mundet të sjell gjer te rritja e problemevel. Virus's, trojans, spyware and……. 39 Në përgjithësi kanosjet të cilët janë përfshirë në këtë lëmi mundë të ndahen në dy kategori: - ato të cilët qëllimisht lëndojnë mirëqenjen e të tjerëve për qëllime politike apo/dhe finansiare(viruse të ndryshme, spyware e tj.) dhe - ato të cilët nuk kanë qëllijme të tilla (spam si shembull kryesor i tyre) Viruset – paraqesin programe apo pjesë të kodeve programore i cili është futur në kompjutor pa dijën e pronarit dhe funksionon pa dëshirën e të njejtit. Worm – program apo algoritëm i cili e shumëfishon/riprodhon vehtëvetën nëpërmjet rrjetit kompjuterik dhe zakonisht kryen akcione qellimkëqija. Trojan Horse – program destruktiv i cili maskohet/paraqitet si aplikacion i mirë(zëmërgjërë, qëllimmirë). Për dallim nga viruset Trojan Horse nuk e riprodhojnë/shumfishojnë vehtëvetën. Blended threat – i kombinojnë karakteristikat e virusave, të worms-ve dhe të Trojan Horse-ve dhe kodeve/programeve qëllimkëqija me cenueshmëri/lëndueshmëri të serverit dhe internetit. 40 40 – mundet të definohet si softwer i cili futet fshehurazi në kompjutorë me qëllim të mbikqyrjes/përcjelljes së punës së shfrytëzuesit dhe tia përcjellë informatat prapë burimit kryesorë(sajtet nga vie ) Junk e-mail apo “spam” –dërgimi i reklamale/porosive të padëshiruara nëpërmjet e-meilit-dikur u paraqite si kërcnim më i madh për ekonominë digjitale, tash më nuk paraqet ndonjë problem serioz si pasojë e rritjes së mundësive për pastrimin e emaileve dhe kujdesit të shfrytëzuesve Antivirus program – vegël (program) i cili kërkon/hulumton hard diskun nga viruset dhe i largon ata të cilët i gjen “pirateria” Spyware 41 Thank You! PYETJE??? 42