Spoleczne i gospodarcze szanse i zagrożenia dla Polski w nadchodzącym ćwierćwieczu

Dr hab. Grzegorz Jędrzejczak 1

Wprowadzenie

• •

Problemy myślenia strategicznego Polska na mapie swiata

2

Problemy myślenia strategicznego

3

Problemy myślenia strategicznego

• • Cykl polityczny jest krótki i coraz krótszy – dominacja cyklu mediów elektronicznych 24/7 Programy strategiczne, obok naturalnej słabej przewidywalności, cechuje: – brak uwzględnienia ograniczen materialnych (woluntaryzm) – “Christmas tree syndrome” (sto priorytetow) – deklaratywnosc 4

Polska na mapie swiata

5

Co decyduje o statusie państwa?

• • • • •

Państwa dzielą się na państwa centralne (mocarstwa) i peryferyjne

Potencjał geopolityczny, w tym gospodarczy. Jakość systemu politycznego. Kwalifikacje elit i ich strategia Instytucje Otoczenie zewnętrzne (regionalne i światowe). 6

Polska na mapie swiata

• •

Polska jest krajem peryferyjnym

Polska ma więc ograniczone pole dla własnego rozwoju i strategii adaptacyjnej. Kluczem są adekwate reakcje na uwarunkowania zewnętrzne

– zwrot ku Zachodowi – budowanie potencjału własnego – umiejętności „wykorzystania okazji” 7

25 lat transformacji: rezultaty

8

strategia adaptacyjna

• • Prymat geopolityki - USA i RFN Adaptacja gospodarcza: – otwarcie na zewnętrznych inwestorów – środki pomocowe UE, – budowa gospodarki bazującej na otwartym 38 mln rynku zbytu i taniej sile roboczej. 9

Powiazania polskiej gospodarki Export do Niemcy Polska Francja W Brytania Włochy Rosja Chiny USA Hiszpania Austria Czechy

6.5

4.4

1.2

2.2

2.8

1.9

5.4

Polska (%)

24 - 6.5

6.6

6.4

2.7

5.9

7.1

3.3

5.0

2.7

Niemcy (%)

- 3.4

9.2

6.2

10

Transformacja: rezultaty

11

Transformacja: rezultaty

12

Transformacja: rezultaty

13

Transformacja: rezultaty

14

Transformacja: rezultaty

15

Problemy dotychczasowej strategii adaptacyjnej

• • • • • Wyczerpywanie korzyści dotychczasowej trajektorii rozwoju egzogenicznego (pułapka średniego dochodu) – malejący potencjał wzrostu i ryzyko załamania – ograniczony potencjał geopolityczny.

Trudności zmiany trajektorii rozwoju. Elity i ich strategia: zbyt silnie adaptacyjna (a zbyt mało autonomiczna), zbyt partykularna (elitarna). System polityczny: deficyt myślenia strategicznego, dość niski poziom kompetencji (i deficyt zaplecza eksperckiego), silne ciążenie konfliktów personalnych i symbolicznych, etatystyczna administracja. Destabilizacja zewnętrznego układu geopolitycznego. 16

Problemy Europy

• • • • Niejasność geopolityczna: między sojuszem z USA, autonomią wobec USA oraz próbą budowania osobnego bieguna europejskiego w polityce światowej. Egzystencjalny kryzys strefy euro Doraźna strategia rozwoju: ekspansja wspólnego rynku kosztem budowania potencjału konkurencyjnego. W poszukiwaniu nowej strategii: przełom technologii energetycznych, czy nowy etap eksploatowania wewnętrznych peryferii?

17

W poszukiwaniu nowej strategii

• •

Strategiczne pytania Obszary wyzwań

–

Demografia

–

Wzrost gospodarczy

–

Zarzadzanie/polityka gospodarcza

18

Strategiczne pytania

19

W poszukiwaniu nowej strategii

• • • • • • Czy stać nas na więcej autonomii i wzmacnianie własnych potencjałów?

Wzmacnianie endogenicznej gospodarki: sektor bankowy, polskie championy?

Aktywna polityka rozwoju: przemysłowa, innowacyjna, naukowa, regionalna? Aktywna polityka demograficzna?

Reforma systemu politycznego i administracji? Budowa siły Europy Środkowej oraz nowej polityki wschodniej? 20

Obszary wyzwań

• • • Demografia: – Problem fiskalny : Emerytury Wzrost gospodarczy: – Produktywność, Innowacyjnosc, Zmiana struktury gospodarki – Oszczednosci i kapital inwestycyjny – Doganianie Zachodu Polityka gospodarcza – – Strategia Instytucje – Wdrożenie 21

Demografia

22

Demografia: Polska

2060

• • • • Polaków o niemal 20% mniej (nie licząc emigracji) ilości dzieci do lat 15 mniejsza o 40% w stosunku do stanu obecnego ilośc osób starszych niż 65 lat ponad dwukrotnie większą niz dzisiaj liczba Polaków w wieku produkcyjnym spadnie o ponad 40% (znowu nie licząc emigracji) 23

600% 500% 400% 300% 200% 100% 0%

Bomba emerytalna?

Ukryty publiczny dług emerytalny

24

Scenariusz 2015 - 2040

• • • • • • Ludnosc 38 mln -> 32 mln Pracujący 16 mln -> 12 mln PKB 1 700 mln -> 3400 mln (założony 3% realny wzrost) Srednia płaca 4 tys -> 8 tys (wzrost jak PKB) Emeryci 5 mln -> 8 mln Emerytura 2.4 tys (60% zastapienia) -> 2.4 tys (30% zastąpienia jak w reformie rządowej) 25

Rezultaty scenariusza

2015

Płace 4000 x 16 mln = 768 000 mln; 45% PKB Emerytury 2400 x 5 mln = 144 000 mln; 8% PKB

(płace+emerytury)/PKB = 53% 2040

Płace 8000 x 12 mln = 1 152 000 mln; 34% PKB Emerytury 2400 x 8 mln = 230 400 mln; 7% PKB

(płace+emerytury)/PKB = 41%

26

Co sie stanie z 12 pp?

• • • • Publiczne inwestycje i konsumpcja Premia polityczna dla emerytow Zysk od kapitalu Kognitywne elity 27

Wnioski

• • • Nie ma problemu niedoboru zamożnosci, jest problem: – Wzrostu produktywności – Nowego mechanizmu podziału – Ekonomii politycznej: • Krótkowzroczności cyklu politycznego • Harmonii interesow grupowych Pozorny konflikt pracujących (młodych) z emerytami (starymi) wynikający z używania anachronicznej bismarkowskiej formuły pracowniczego miedzypokoleniowego solidaryzmu (transferu) Prawdziwy rosnący konflikt miedzy kognitywną elitą i wlaścicielami kapitalu z jednej strony (młodzi i starzy) a resztą społeczeństwa (młodzi i starzy) 28

Produktywno ść, innowacyjnosc, zmiana struktury gospodarki

29

Polska na mapie konkurencyjnosci

30

Produktywnosc pracy

31

Struktura wydatkow innowacyjnych

32

Dylematy innowacyjnosci

• • W deklaracjach polityków, przedsiębiorców i menadżerów, innowacje - szczególnie oparte na rodzimej wiedzy – przedstawiane są jako mające same zalety i warte bezwarunkowego poparcia. Jest to o tyle podejrzane, że innowacje powodują większe lub mniejsze zakłócenie porządku gospodarczego i społecznego dla wielu grup społecznych i na wielu poziomach, przynajmniej w krótkim i średnim horyzoncie czasowym.

33

Dylematy innowacyjnosci

Poziom przedsiębiorstwa

• • Na poziomie przedsiebiorstwa deczja o wprowadzaniu lub nie innowacji to „wybór z piekła rodem”. Z jednej strony w szybko zmieniającej się gospodarce rosnąca ilość sektorów tradycyjnie chronionych przed konkurencją zewnętrzna obecnie jest wystawiana na konkurencje globalną i innowacyjność staje się głównym sposobem jeśli nie wzmocnienia pozycji rynkowej to conajmniej przetrwania. W całkiem licznych przypadkach brak innowacji doprowadził do spadku udziału w rynku czy nawet upadku renomowanych firm które przegapiły nowe produkty. Z drugiej jednak strony, innowacje zakłócają istniejące hierarchie decyzyjne w utrwalonej strukturze zarządzania przedsiębiorstwami, a w przypadku innowacji przełomowych wymuszają zmianę całej kultury zarządzania. Wprowadzenie innowacji to również podjęcie ryzyka ekonomicznego związanego z koniecznością finansowania innowacji, zadanie znacznie trdniejsze niż w przypadku działalności rutynowej. Wprowadzanie nowych produktów to również ryzyko „zjadania” swoich poprzednich produktów. 34

Dylematy innowacyjnosci

• • • Poziom sektora gospodarki. W tradycyjnej gospodarce, między firmami operującymi w danym sektorze istniała swoista wspólnota interesów opisywana przez ekonomię modelem równowagi oligopolistycznej. Obecne szybkie i wciąż rosnące tempo wprowadzania innowacji – szczególnie nowych substytucyjnych produktów - oraz globalizacja czynią strategię oligopolistyczną bezużyteczną. Innowacje stają się bezpośrednim zagrożeniem dla dominujących producentów danego sektora – nowe produkty są z reguły bardziej atrakcyjne dla nabywcy i często oferowane przez outsiderów spoza tradycyjnego sektora w tym przez producentów zagranicznych. 35

Dylematy innowacyjnosci

• •

Poziom gospodarki.

Sukces gospodarki oceniany jest standardowo przez trzy wskaźniki: – Produkt Krajowy Brutto, – napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich, – oraz poziom bezrobocia. W długiej perspektywie innowacje są najlepzym gwarantem sukcesu, jednak w sredniookresowej perspektywie kilku lat, innowacje mogą powodować pogorszenie wszystkich trzech wskaźników. 36

Dylematy innowacyjnosci

• Poziom symbolicznym (kultury). Innowacje końca XX wieku dotknęły sferę kultury w stopniu niespotykanm od czasów wynalazku Guttenberga – – Pojawienie się internetowych księgarni doprowadziło do rewolucji handlu detalicznego książkami (w tym wprowadzenie ksiązek elektronicznych), muzyką i filmami, eliminując pośredników, a w następnej kolejności i sprzedawców detalicznych.

Pojawienie się blogosfery i portali informacyjnych – społecznej innowacji polegającej na możliwości bezkosztowego zamieszczania amatorskich wpisów medialnych.

37

Innowacje sfery publicznej

• • •

Nowym obszarem innowacji jest sfera publiczna:

Udział sektora publicznego rośnie w miarę wzrostu gospodarki – w gospodarkach z dochodem $2000-5000 sektor publiczny zagospodarowuje jedną czwartą PKB, w gospodarkach $5000 10000, jedną trzecią PKB, w gospodarkach z dochodem ponad $20000, połowę PKB Dla innowacji w sferze rynkowej niezbędne jest zapewnienie nowych podejśc do regulacji (np. gwarancji praw własności Internetowego darmowego dostępu do muzyki czy filmów oraz allokcji czestotliwości radiowych dla telewizji cyfrowej czy telefonii mobilnej).

Sfera publiczna sama dostarcza znaczaca ilość specyficznych produktów i uslug, takich jak bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne, opieka społeczna, oświata czy ochrona zdrowia. 38

Społeczeństwo innowacyjne

• Społeczeństwo innowacyjne musi byc tym co North, Wallis, Weingast (2009) określają jako społeczeństwo „otwartego porządku dostępu” (open access order society). Społeczeństwo otwartego porządku dostępu ma następujące atrybuty: – – – – – Powszechnie przyjęte przekonanie o powszechnej przynależności do społeczeństwa i równości wszystkich obywateli. Nieograniczony dostęp do wszelkiej działalności gosodarczej, politycznej, religijnej, czy edukacyjnej.

Wsparcie organizacyjne dla wszystkich form działalności otwartych dla wszystkich potrzebujących (np. zapewniene egzekucji kontraktu).

Przestrzeganie prawa przez jego bezstronne egzekwowanie wobec wszystkich obywateli.

Bezosobowy charakter wymiany (np. przyznanie publicznego kontraktu nie zależy od osobistych znajomosci zamawiającego). 39

Export Polski

40

Miejsca potencjalu wzrostu

41

Oszczednosci i kapital inwestycyjny

42

Oszczednosci

43

Inwestycje

44

Zadluzenie – wypychanie inwestycji

45

Doganianie Zachodu

46

Czy grozi nam sekularna stagnacja?

• • • • Ryzyko sekularnej stagnacji - długotrwałego spowolnienia wzrostu gopodarczego. Spowolnienia to ma wielowarstwowe przyczyny związane z: rosnącym rozwarstwieniu dochodowym – ciągłym dynamicznym wzrostem dochodów wąskich grup pracowników kreatywnych (cognitive workers) przy stagnacji a nawet realnego spadku dochodów klasy średniej strukturalnym bezrobociem szczególnie wśród ludzi młodych i wycofywania się znaczących grup z rynku pracy, wyczerpaniem się efektu edukacyjnego przez w krajach które przeszły etap powszechej edukacji pogarszaniu się sytuacji demograficznej w wyniku starzenia się społeczeństw. 47

Pulapka sredniego dochodu?

48

Pulapka sredniego dochodu?

49

Czy możliwy 3% sekularny wzrost PKB?

• • • • • •

Rezerwy do wykorzystania:

Wzrost poziom aktywności zawodowej Spadek bezrobocia Przesuniecie zatrudnienia do sektorów o wysokiej wartosci dodanej Usuwanie ograniczeń regulacyjnch i instytucjonalnych dla przedsiebiorczosci Większe naklady na B&R Wzrotst innowacyjnosci

Efekt: wzrost produktywność pracy – obecnie Niemiec czy Francuz wytwarza ponad dwukrotnie większy PKB (wg. parytetu siły nabywczej) w godzinę pracy niż Polak

50

Polityka gospodarcza - implementacja

51

• • • • •

Rola panstwa

Przytłaczająca wiekszość krajów ma ambicje istotnego zwiększenia konkurencyjności swoich gospodarek w wymiarze globalnym. Ambicje te znajdują swój wyraz w przyjętych programach/strategiach transformacji modernizacyjnej. Jednakże zaledwie kilku krajom udało się osiągnąć znaczące rezultaty w tym zakresie, a jeszcze mniej udanych reform można przypisać oficjalnym programom.

Proponowana recepta jest bowiem biurokratyczna, polegająca na wtłaczaniu pieniędzy w istniejące instytucje sektora badawczo-rozwojowego i mierzeniem sukcesu przez poniesione nakłady, a nie osiągnięte efekty. Nie zwraca się dostatecznej uwagi na strukturalne fundamenty tychże zmian – przewartościowanie szeroko rozumianej kultury zarządzania. Nie uwzględnia się też zmian w otoczeniu biznesu: wzrostu znaczenia funkcjonowania firm w globalnej sieci konkurencji/ kooperacji czy przewartościowania tradycyjnej roli fizycznego miejsca i czasu w działalności gospodarczej. Programy nie są dostatecznie elastyczne i otwarte na zmiany – w swym języku pojęciowym i metodologii nie potrafią sprostać wyzwaniu szybkich i fundamentalnych zmian i pojawiania się nowych liderów „znikąd”. Dla przykładu, kto niecałe 10 lat temu mógłby przewidzieć, że idea wysyłania przez telefon wiadomości 140-znakowych wsparta niecałymi 60 milionami dolarów venture funds doprowadzi w 2013 roku do IPO Twittera z kapitalizacją 31 miliardów dolarów?

52

Ograniczenia regulacyjne

53

Rola panstwa – przypadki sukcesu

• Analiza przypadków krajów, które odniosły spektakularny sukces w transformacji do gospodarki znacząco wykorzystujących wiedzę, takich jak Korea, Finlandia czy Izrael, pokazuje, że zmiany te były wielowymiarowe, w każdym też przypadku pojawiał się egzogeniczny niepowtarzalny bodziec historyczny oraz że nie istnieje jeden algorytm tworzenia sprzyjających warunków takiego rozwoju. W praktyce oznacza to, iż trzeba odrzucić atrakcyjne, lecz nieskuteczne mechaniczne przeniesienie modelu z krajów sukcesu, jakkolwiek oczywiście doświadczenie takie powinno być studiowane i brane pod uwagę przy proponowaniu własnego programu narodowego.

54

Porazka Agendy Lizbońskiej

• • • Spektakularnym przykładem porażki biurokratycznego podejścia do wyzwania rosnącej dominacji wiedzy w gospodarce była tzw. Agenda Lizbońska UE, mająca „uczynić Europę najbardziej konkurencyjną i dynamiczną opartą na wiedzy gospodarkę w świecie, zdolną zapewnić trwały wzrost gospodarczy z większą ilością lepszych miejsc pracy i większą spójnością społeczną przed końcem 2010 roku.” Agenda Lizbońska błędnie koncentrowała się na nakładach (inputs) na naukę i edukację oraz na identyfikacji i usuwaniu pojedynczych ograniczeń (dostęp do finansowania, ograniczenia regulacyjne itp.).

Jakkolwiek czynniki te są w ostatecznym rozrachunku ważne, to jednak ich mechaniczna „naprawa”, np. zwiększenie wydatków budżetowych na naukę, nie mogła dać oczekiwanych rezultatów bez funkcjonalnego systemu społecznego, gotowego i zmotywowanego do wchłaniania wiedzy i jej wykorzystywania w unowocześnianiu gospodarki. 55

Struktury instytucjonalne, prawne i regulacyjne.

• • • Dopasowanie regulacji do potrzeb innowacyjności na danym etapie rozwoju technologii i globalnej gospodarki przez tworzenie nowych regulacji ale również usuwanie nieadekwatnych starych regulacji. Zapewnienie stabilności, przejrzystości i jednoznaczności interpretacyjnej regulacji. Funkcjonowanie potencjalnych innowatorów w środowisku regulacyjnym w coraz wiekszym stopniu odbywa się przez Internet, co wymaga i sprzyja innowacjom w ICT. 56

Administracja

• • • Sprzeczność między cechami dobrej administracji – postępowania według standardowych reguł i unikania ryzyka – a innowacjami, z definicji, zakłócającymi zastany porzadek i obciążonych znacznym i słabo mierzalnym ryzykiem co do osiąganych efektów. Nawet najlepsze regulacje pozostaną na papierze jeśli nie wprowadza ich w życie sprawny i sprzyjający innowatorom aparat administracyjny. Sprawność aparatu oznacza jego stabilność i odpolitycznienie oraz selekcje urzędników w oparciu o kryteria merytoryczności i uczciwości.

57

Podsumowanie

• • •

Dwa scenariusze Zmiana narracji Czwarta nieciągłość

58

Scenariusz pesymistyczny

• • • Wedlug scenriusza pesymistycznego, do 2020 roku Polska będzie miała ciągle dosyć imponujący 4 procentowy przeciętny wzrost dochodu na mieszkańca rocznie, aby jednak – według tej prognozy - spowolnic do 2 procent w latach 2020-40, i ponownie spowolnić do 1 procenta w latach 2040-60. W ciągu nastepnych 50 lat Polska z jednej z najszybciej rozwijających sie gospodarek Unii, spadłaby na pozycję jednej z najwolniej rozwijających sie gospodarek grupy na koniec okresu, właśnie z powodu wyjątkowo niekorzystnych tendencji demograficznych W efekcie mogłoby to doprowadzić do społecznych konfliktów wokół podziału dochodu narodowego. Można mówić o trzech możliwych płaszczyznach konfliktu wokół podziału dochodów: młodzi vs. starzy; osoby twórcze (cognitive elite) vs. osoby odtworcze; bogaci vs. biedni Konflikty te mogłyby nawet doprowadzić do erozji systemu demokracji: tak się bowiem sklada, że co prawda młodzi, tworczy i bogaci są beneficjentami procesu ekonomicznego, ale to starzy, odtwórczy i biedni sa tymi ktorzy stanowią większość wyborców.

59

Scenariusz optymistyczny

• • Przedstawiona prognoza jest jedynie (i aż) możliwym scenariuszem w sytuacji gdy proces zostanie pozostawiony samemu sobie, nie powstanie szeroki front poparcia i presji społecznej dla działań modernizacyjnych, a polityka gospodarcza będzie ograniczona do zmian nastawionych na doraźne efekty w horyzoncie czasowym cyklu politycznego.

dlugofalowy wzrost gospodarki Polski powinnien kształtować się na poziomie zbliżonym do 3% średniorocznie. Oznacza to, ze za 25 lat PKB byłby dwukrotnie większy na mieszkańca niż dzisiaj.

60

Dwie rozbieżne narracje co do przyszlości gospodarki

Makroekonomiczna:

w centrum nakłady kapitalu i pracy: F(K, P) > PKB > podzial pierwotny miedzy K i P > podzial wtorny > konsumpcja + oszczędnosci >inwestycje > PKB

Schumpeterowska:

w centrum przedsiębiorca: przedsiebiorczosc > innowacje > produktywnosc > PKB 61

Konsekwencje obu narracji

• • • •

Narracja makroekonomiczna:

Spadek podaży pracy (demografia) Spadek podaży kapitalu (nadmierna konsumpcja i brak oszczędnosci) Sekularna stagnacja załamanie finansow publicznych • • • • •

Narracja schumpeterowska:

Trzecia rewolucja przemyslowa (robotyzacja, automatyzacja) Zbędna siła robocza – trwałe strukturalne bezrobocie Rozwarstwienie dochodowe Wzrost podaży produktow, ale kto to kupi?

Zakłócenia/konflikt 62

Wyzwanie czwartej nieciągłości

• • • • •

Dlugofalowa polityka gospodarcza to kombinacja wyobrazni i przymusu

W ostatnich stu latach, Polska musiała poradzić sobie z trzema nieciągłościami: – zcalenia organizmu państwowego i gospodarczego po I wojnie swiatowej; – odbudowy po II wojnie, – przejścia od zbankrutowanej gospodarki socjalistycznej do gospodarki rynkowej w latach 90-tych. We wszystkich tych trzech przypadkach Polska odniosła niezwykły sukces, szczególnie biorąc pod uwage brak uksztaltowanych struktur administracyjnych i doświadczonych specjalistów zarządzania, oraz - z definicji nieciąglości – braku modelu do naśladowania. Polska stoi przed wyzwaniem czwartej nieciągłości, spowodowanej zmianami demograficznymi oraz zanikaniem przewag konkurencyjnych oparteych na taniej sile roboczej . Nieciągłość ta jest jednak inna niż poprzednie trzy: obecne wyzwanie nie będzie widoczne przez nastepne kilkanaście lat, a nawet będziemy mieli do czynienia z przejściowym polepszaniem sie sytuacji na rynku pracy oraz wysokim tempem wzrostu przez następne kilkanaście lat.

Czy Polsce grozi los ugotowanej żaby?

63