Dr. Engin TUTKUN, M.D., Ph.D.

S.B. Ankara Meslek Hastalıkları Hastanesi

Uluslararası Çalışma Örgütü(ILO) ya Göre

İş Kazası

:

270 milyon kişi iş kazalarına, 160 milyon kişi meslek hastalıklarına maruz kalmaktadır.

2.2. milyon kişi kaybetmektedir .

kazalar ve meslek hastalıkları nedeniyle hayatını

(Takala, 2005)

ILO Tahminleri

Dünyadaki işgücü İşle ilgili ölümler İş kazaları Meslek hastalıkları Dünya GSMH İSG kaynaklı kayıp 2.8 Milyar 2.2 milyon 270 milyon 160 milyon 30 trilyon $ % 4

*

ILO Verilerine Göre Ölümlü İş Kazası Oranları / 100.000 (2003-2007)

120000 100000 98318 91895 80000 77955 74847 72367 72344 76668 83830 73923 79.027

60000 40000 20000 0 1997 1998 1999 2000

ÇSGB (2006) İş Kazası Oranı: Binde 8 TUİK (2006) İş Kazası Oranı: Binde 28

2001 2002 2003 2004 2005

*

2006

*

TÜRKİYE - SGK İSTATİSTİKLERİ (2009)



İşyeri sayısı –

1.216.308



İşyerlerinin %99.7’si KOBİ (1-250 işçi)’dir.



İşçilerin %83.8’i KOBİ (1-250 işçi)’lerde çalışmaktadır.



İş kazalarının % 83’ü KOBİ’lerde olmaktadır.



İş kazası sayısı –

64.316



Ölümlü iş kazası ve MH sayısı –

1171

ILO 155: İş Sağlığı ve Güvenliği Çalışma Ortamına İlişkin Sözleşme • Kamu hizmetleri dahil olmak üzere, işçi çalıştırılan bütün iş kollarını kapsar.

• Her üye iş sağlığı ve çalışma ortamına yönelik tutarlı bir politika geliştirmek zorundadır.

• Bu politikanın geliştirilmesinde dikkat edilecek unsurlar: a) b) c) d) İşin maddi unsurlarının (işyerleri, çalışma ortamı, araçlar, makine ve teçhizat, kimyasal, fiziksel ve biyolojik maddeler ve etkenler, çalışma yöntemlerinin) tasarımı, test edilmesi, seçimi, ikamesi, montajı düzenlenmesi, kullanımı ve bakımı İşin maddi unsurları ile işi yapan ya da nezaret eden kişiler arasındaki ilişkilerin ve makine teçhizat, çalışma süresi, işin düzenlenmesi ve iş usüllerinin işçilerin fiziksel ve zihinsel kapasitelerine uyarlanması Yeterli sağlık ve güvenlik düzeyine ulaşılması amacıyla bütün çalışanların ileri düzeyde eğitiminin sağlanması Çalışma grubu, işletme düzeyi ve ulusal düzeyi de kapsayan uygun diğer bütün düzeylerde haberleşme ve işbirliği

• Yetkili makam ya da makamlar; Tehlikelerin niteliği ve derecesinin gerektirdiği durumlarda işyerlerinin tasarımı, inşası ve düzenlenmesi ve bunların faaliyete başlamasından, Maruz kalınması yetkili makam ya da makamların kontrolü ya da iznine bağlanacak ya da yasaklanacak, sınırlandırılacak maddelerin, etkenlerin ve çalışma usüllerinin belirlenmesinden, Birden fazla madde ya da etkene aynı anda maruz kalınmasından ortaya çıkan sağlık tehlikelerinin göz önünde bulundurulmasından İş kazaları ve meslek hastalıkları ve diğer sağlığa aykırı durumların iş sırasında ya da işle ilgili olarak ortaya çıktığı ve ciddiyet arz ettiği hallerde soruşturma yapılmasından SORUMLUDURLAR.

* Sağlığı ve hayatı için ciddi ve yakında gerçekleşmesinden korktuğu tehlike nedeniyle, haklı bir gerekçeyle, işinden uzaklaşan işçi, işinden uzaklaşması nedeniyle olabilecek uygunsuz sonuçlara karşı ulusal koşullar ve uygulamaya uygun bir şekilde KORUNACAKTIR.

* SÖZ KONUSU KARAR AŞAĞIDAKİ ALANLARDA ÖNLEMLER ALINMASINI ZORUNLU HALE GETİRMİŞTİR: İşyerlerinin tasarımı, konumu, yapısal özellikleri, kuruluşu, bakımı, onarımı ve değiştirilmesi; bu işyerlerine giriş ve çıkış araçları ve yolları İşyerlerinin aydınlatılması, havalandırılması, düzenlenmesi ve temizliği İşyerlerinde sıcaklık, hava ve nem dolaşımı Tehlike oluşturabilecek makineler ve donanımın tasarımı, montajı, kullanımı, bakımı, test edilmesi ve denetlenmesi; gerektiğinde bunların onaylanması ve nakli İş koşullarından kaynaklanan zararlı fiziksel ve zihinsel stresin önlenmesi Yük ve materyallerin elle ya da mekanik olarak taşınması, yığılması ve depolanması Elektrik kullanımı Tehlikeli maddelerin ve ajanların imalatı, ambalajlanması, etiketlenmesi, nakledilmesi, depolanması ve kullanılması; bunların atık ve kalıntılarını tasfiyesi ve gerektiğinde bunların tehlikeli olmayan ya da daha az tehlikeli maddeler ve ajanlarla değiştirilmesi

Radyasyondan korunma Gürültü ve titreşimden kaynaklanan tehlikelerin önlenmesi ve kontrolü, bunlara karşı korunma İşyerlerinde havanın ve havada bulunan diğer etmenlerin kontrolü Radyasyondan korunma Gürültü ve titreşimden kaynaklanan tehlikelerin önlenmesi ve kontrolü, bunlara karşı korunma Yüksek ve alçak hava basıncından kaynaklanan tehlikelerin önlenmesi ve kontrolü Yangın ve patlamaların önlenmesi, yangın ve patlama durumlarınd alınacak önlemler Kişisel koruyucu donanımla koruyucu giysilerin tasarımı, üretimi, temini, kullanımı, bakımı ve test edilmesi Sanitasyon tesisleri, yıkama yerleri, elbise değiştirme ve tutma yerleri, içme suyu temini İlk yardım Acil durum planlarının hazırlanması İşçilerin sağlık durumlarının kontrolü

İş Kazasını Önleme Kavramında Rol Oynayan Paydaşlar • Yönetimsel Birimler: Hükümet kurumları, Enstitüler vs • Profesyonel Birlikler: ISSA (International Social Security Association) ICOH (International Comission on Occupational Safety and Health) • Ticaret Birlikleri International Federation of Free Trade Unions) • İşverenler • ILO (International Labor Organization) • Kamu Baskısı

SİVİL TOPLUM… « Örgütlü sosyal yaşamın gönüllü, kendi kendini üreten, kendi kendini destekleyen, devletten özerk olup bir yasal düzen ya da ortak kurallara bağlı olan alanıdır. Sivil toplum; özel alan ve devlet arasında duran aracı bir varlıktır.» SENDİKA… İşçilerin ve işverenlerin, çalışma ilişkilerinde, ortak ekonomik ve sosyal hak ve menfaatleri korumak ve geliştirmek için oluşturdukları tüzel kişiliğe sahip kuruluş

• 1931 yılında Heinrich’in «Endüstriyel Kazaların Önlenmesi» kitabı, İş Güvenliği kavramını ilk kez sistematik bir biçimde ele alan metindir.

İş Kazasını Nedenlerini İnceleyen Modeller - Çoklu Etkenler Modeli (Gordon) Enerji Değişimi Modeli (Haddon) Nedensellik Modeli (Wiggelsworth) Hümanistik Yaklaşım (Petersen) 1978’de Petersen’in «Humanistik Yaklaşım Felsefesini» tanımlaması iş güvenliği kavramında bir dönüm noktası olmuştur. Zira daha önceki modellerde insanı geri planda bırakan ve kazaları daha çok insan dışı etkenlerle ilişkilendiren bir yaklaşım söz konusu.

• Rassmussen’in SRK Modeli… Skill-Based Behaviour (Beceriye Dayalı Davranış): Sadece belli düzeyde akıl becerisi gerektiren davranış. Ör; Deneyimli bir sürücünün alışık olduğu bir güzergahda araç kullanması Rule-Based Behaviour (Kurala Dayalı Davranış): Sıklıkla karar verme zorunluluğu içeren davranışlar Ör: Deneyimli bir sürücünün alışık olduğu bir güzergahda araç kullanırken trafik kurallarına uyma zorunluluğu Knowledge- Based Behaviour (Bilgiye Dayalı Davranış): Deneyimli bir sürücünün alışık olduğu bir güzergahda araç kullanırken trafik lambalarının bozulduğu bir kavşakta geçiş üstünlüğü ve kontrolsüz risk kavramlarını göz önünde bulundurarak güvenli sürüş sağlama zorunluluğu Daha birçok model ve yaklaşım söz konusu, ancak sistemlerin kendi modellerini seçmeleri en doğru yöntem…

İşyeri Düzeyinde Güvenlik Kültürü

Geri Bildirimleri alma ve Sürekli İyileştirme İşin Kapsamını Tanımlama Kontroller Dahilinde İşi Gerçekleştirme İşlevsel Yetkilendirme GüvenlikiçinY önetimin Sorumluluğu Tanımlanmış Görev ve Sorumluklar Sorumlulukların Yeteneklerle Uyumu Tehlike Kontrolleri Çalışanın Katılımı Dengelenmiş Öncelikler Güvenlik Standartları ve Gerekliliklerinin Tanımlanması Tehlikeleri Analiz Etme Tehlike Kontrolleri Geliştirme& Uygulama

ÇALIŞANIN SAĞLIĞINI ETKİLEYEN ÇEVRE FAKTÖRLERİ * Çalışan, prosedür, çevre, teçhizat, çalışılan malzemeler bu sürecin belirleyicileridirler.

* Bileşkeler Arası İlişkiler

MAKİNA-ÇEVRE: MAKİNA-İNSAN:

Makinanın bulunduğu ortam kullanımına engel midir? Örnek: Zemin makinayı taşımak için çok mu yumuşak ya da makinanın vibrasyonunu ememeyecek kadar sert mi?

Makinayı kullanacak olanlar eğitimli ve deneyimli mi?

İNSAN-ÇEVRE:

PROSEDÜRLER ÇEVRE MALZEME TEÇHİZAT: Çevre koşulları uygun mu? Örnek: Aşırı sıcak, aşırı soğuk, rüzgarlı, nemli vs.

Çevre koşulları prosedür sırasındaki güvenliği sağlamaya elverişli mi? Örnek: Komşu makina işçinin rahat ve güneli çalışmasına engel olacak kadar yakın mı?

Alev alabilecek solventleri karıştıran makine kıvılcım korumalı mı?

İNSAN-MALZEME: Çalışanla patlayıcı malzeme arasında yeterli mesafe ve koruma var mı?

* Güvenli Çalışma Standartları Üzerine Etkili Çevresel Faktörler: Anormal ısı koşulları (aşırı sıcak, aşırı soğuk) Yeterli ve uygun aydınlatmanın olmaması Özel kıyafetler ve ekipmanlar nedeniyle hareketlerin kısıtlanması Uygun işyeri dizaynının sağlanamaması Aşırı gürültü ve vibrasyon Stres: Uzun süre molasız çalışma, izolasyon Duygudurumu Etkileyen Stresler: Korku, anksiyete

* RİSK YÖNETİMİNDE KULLANILAN TEKNİKLER • 1.

ADIM: Odaklanılacak Parametreler… İNSAN KAYNAKLARI EKİPMAN ÇEVRESEL KOŞULLAR PROSEDÜRLER SÜPERVİZYON Çalışan Kullanılan teçhizat, üretimhane Aydınlatma, ısınma vs İşin yürütümü sırasında kullanılan yöntemler Kontrol ve yönetim • Riskler: Yeterli bakım-onarım yapılmayan ekipmanlar Etkisiz güvenlik prosedürleri Teçhizatsız çalışma sırasında karşılaşılan riskler Eğitimsiz çalışanlar Yeterli donanıma Yetkin ve yeterli bilgisel donanıma sahip olmayan kontrol personeli

2. ADIM… Organizasyonel şemanın çıkarılması (işletme içerisindeki bölümlerin belirlenmesi – büro, üretim, satış vs) 3. ADIM… Risk haritasının çıkarılması Güvenlik teftişlerinin gerçekleştirilmesi Kaza istatistiklerinin tutulması, kazanın nedenlerine yönelik analizlerin gerçekleştirilmesi Raporlama

* Tehlikelerin Uzaklaştırılması (Daha güvenli bir iş akış şeması planlanması) Enerjilerin Düşürülmesi (özellikle patlama enerjisinin kontrol altına alınması) Fiziksel Bariyerlerin ve Güvenlik Araçlarının Kullanılması (kilitler, basınç azaltma valfleri gibi) İnsani Hata Potansiyelinin En Aza İndirgenmesi (insani faktörlerin gözden geçirilmesi ve azaltılması) Koruyucu Prosedürlerin Görsel Olarak Sergilenmesi (uyarı levhaları, kullanım prosedürleri, iş akış şemaları gibi) Personelin Seçimi, Eğitimi, Motivasyonu ve Kontrolü

*

*

*

GEMİ GERİ DÖNÜŞÜM İŞKOLUNDA İŞVERENİN İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ SORUMLULUKLARI

* Kaçınılamayan nedenler %1.1

Önlenebilir nedenler % 98.9

- Dikkatsizlik, - İşin hatalı yapılması, - Tehlikeli davranış, - Psiko-motor uyumsuzluk - Kişinin fiziksel yapısının işe uygunsuzluğu olarak tanımlanmaktadır.

*Yüksel, İ.,Kurt,M.,Dizdar, E. ,Atatürk barajı ve hidroelektrik santrali yapımında meydana gelen iş kazalarının analizi, Tekn olo ji ,Yıl 5 (2002), sayı3 -4, 105-111

İŞ KAZALARI NEDENLERİ

        Çevresel Faktörler Teçhizatın bakımsızlığı Kişisel koruyucu donanımların kullanılmaması Fiziki faktörler Kimyasal faktörler Vardiya sistemleri Çalışma saatleri vb.

Kişisel Faktörler Mesleksel Olmayan Risk Faktörleri Bilişsel Potansiyeller *** Haksöz’ün (1985) MKE’de yaptığı çalışmalara göre %95 i, *** Kepir’in (1981) çalışmalarına göre %88’i , *** Schineder ve Tucker’ın(OSHA,1989) çalışmalarına göre %98’i kişisel faktörlerden kaynaklanır.

MESLEKSEL OLMAYAN RİSK FAKTÖRLERİ

          Kas-İskelet Uyumu ve Fonksiyonel Bütünlüğü (güç, dayanıklılık, esneklik gibi) Vücut yağ ve vücut kitle indeksi (BFI ve BMI) Yaş Cinsiyet Sigara içimi Vücut ekzersiz kapasitesi (kondüsyon) Yaşam tarzı, alışkanlıklar, davranışlar ( alkol, uyuşturucu vb kötü alışkanlıklar, araba kullanma alışkanlıkları, emniyet kemeri bağlama, kullanım sırasında kızgınlık, taşkınlık sergileme gibi) Eğitim Mesleksel olmayan aktiviteler (hobiler, spor alışkanlıkları gibi) Eşlik eden hastalıklar *

Personal and Nonoccupational Risk Factors and Occupational Injury/Ilness (Brian N.Craig, American Journal of Industrial Medicine, 49: 249-260, 2006)

BİLİŞSEL POTANSİYELLER

* Yetenek (Kişinin belli işleri gerçekleştirmekte gösterdiği kapasite) * Yatkınlık (Bir işi öğrenme ve geliştirme kapasitesi) * Beceriklilik (Teorikte öğrenilen işin uygulamaya geçirilme kapasitesi/Bilgi İşlem Hızı) * Yetkinlik (Belli bir iş koluna özel olarak sergilenen özellikler ve yeteneklerin bütünü)

* Zeka (Belli bir iş kolunda sergilenen faaliyetlerdeki özelliklerin toplam başarı göstergesi) * Dikkat (Yapılan işe konsantrasyon yeteneği) * Bellek (Kazanılan becerinin geliştirilmesinde rol oynar) * Beceri (Teorik donanımın uygulamaya dökülebilme kapasitesi) * Dayanıklılık-Mukavemet (İşin icrası sırasında teorik ve pratik yeteneklerin verim kaybı olmaksızın devam ettirilmesi kapasitesi) (Brilliant Selection Test Results-Susan Hodgson/Pearson Education Limited-2003)

İş Psikolojisinin bir dalı olan psikoteknik; psikoloji, mekanik, biyoloji ve tıp gibi bilim dallarının bazı bulgularına dayalı testler yardımıyla, kişinin öz olarak ya da gruba göre değerlendirilmesi yöntemidir.

Sanayide kaza nedenlerinden kişisel faktörleri analiz ederek, bu faktörleri PSİKOTEKNİK uygulamasıyla değerlendirerek uygun işe uygun personeli yerleştirmek amaçlı kullanılabilir.

*Elif İ. İş kazalarının minimize edilmesinde psikotekniğin rolü, 2. Trafik Güv. Sem., BURSA, 1990, s: 75 *

Kişilik belirlenmesi, duygudurum saptanması, ilgi düzeyi ve psikiyatrik hastalığın saptanması MUAYENE yoluyla gerçekleştirilir.

Ancak bilişsel potansiyelleri değerlendirebilmek için

testlerle ölçüm

yapılmalıdır.

Beyinde gerçekleşen ve gözle göremediğimiz süreçleri ifade eden bilişsel potansiyeller, ancak nöropsikolojik testlerle ölçülebilir.

* *

Objektiflik

*

Güvenilirlik

*

Geçerlilik

*

Sürdürülebilirlik

Yüksek gerilim hatlarında çalışan bir elektrik teknisyeninin yaptığı işte kaza geçirmemesi için sahip olması gereken optimal yetenek ve kapasiteler.

* Uzun Süreli Dikkat Yeteneği * Kısa Süreli Bellek Yeteneği * Yeterli Reaksiyon Zamanı, Reaksiyon Kalitesi ve Kapasitesi * Görsel Algı Yeteneği * Akıl Yürütme Yeteneği * Öğrenme Yeteneği şeklinde sınıflandırılabilir. Değerlendirilmesi gereken bu özellikler kazaya yatkınlıkla doğrudan ilişkilidir ve yapılması mutlak surette gerekli olan bir ön değerlendirme sisteminin ana unsurları olmalıdır.

Hayırlı,A.Yılmaz,N.(2009).TEDAŞ elektrik teknisyenliği iş analizi

PSİKOTEKNİK DEĞERLENDİRME Ülkemizde sadece bazı alanlarda işe alımlarda ve terfi sistemlerinde geçememiştir.

bir değerlendirme ölçütü olarak olarak kullanılmaktan, ehliyetine el konulan sürücülerin, ehliyetlerini geri alabilmeleri için girmeleri gereken yasal bir sınavdan öteye İş kazası oranın yüksek olduğu hiçbir ağır ve tehlikeli iş sektöründe

kullanılmamıştır.

Ülkemizde her 6 dakikada 1 iş kazası olmakta, her işçimiz hayatını kaybetmektedir. Bu, sabah evlerinden çıkan ve geçimlerini sağlamak için çalışmaya giden 5-6

4-5

saatte 1 işçimizin akşamları evlerine dönememeleri anlamına gelmektedir.

SONUÇ ve ÖNERİLER İş kazalarına neden olan İNSAN FAKTÖRÜNÜ büyük ölçüde kontrol altına almak ve ölçeklendirmek için iş kazalarına yaklaşım çok boyutlu bir hale getirilmelidir .

Ağır ve Tehlikeli İşler’de çalışanların o işe uygunluğunun tıbbi ve psikolojik yeterliliğini bilimsel yöntemlerle saptanmasını tüm ülkede yaygınlaştırılmalıdır.

Bu çerçevede eleman seçme mevzuatlaştırılması gereklidir.

yönteminin standartlarının

*

İş Kazalarının

%

50 kolaylıkla önlenebilir

%48

sistemli bir çalışmayla önlenebilir %2

önlenemez

.