Transcript Say sistemləri - Informatik.az

Say sistemləri arasında əlaqə
Xətai rayonu 265 saylı məktəbin informatika müəllimi
Yeganə Xəlilova
Ədədlərin yazılışı üçün istifadə
olunan simvollar və üsullar
toplusu say sistemi adlanır
Say sistemləri iki yerə ayrılır.

Mövqesiz say
sistemləri
Bu say sistemində
rəqəmin miqdar
ekvivalenti onun ədədin
yazılışındakı
mövqeyindən asılı olmur.
Misal olaraq
 Roma say sistemi
Əlifba sistemi

Mövqeli say
sistemləri
Bu say sistemində rəqəm
tutduğu yerdən asılı olaraq
müxtəlif qiymətləri ifadə
edir.
Misal olaraq
İkilik say sistemi (Binary)
Səkkizlik say sistemi(Oct)
Onluq say sistemi(Decimal)
Onaltılıq say sistemi(Hex)
Roma say sistemi
Bu say sistemində 7 simvoldan istifadə
olunur.
1
I
5
V
10
X
50
L
100
C
500
D
100 + 10 =110
1000
M
MC=1000+100=1100
Əgər kiçik rəqəm böyük
rəqəmdən sonra gələrsə
toplanır.
C X
Əgər kiçik rəqəm böyük
rəqəmdən əvvəl gələrsə çıxılır.
1
I
5
V
10
X
50
L
100
C
500
D
1000
M
XC
-10 + 100 =90
CM
-100+1000=900
MCMXCVII
1000+900+90+7=1997
Mövqeli say sistemi


Bu sistem bizim eradan təxminən 40 əsr əvvəl qədim
Babilistanda mövqeyə görə nömrələmə əsasında
yaranmışdır. Yəni eyni bir rəqəmin tutduğu yerdən asılı
olaraq həmin rəqəm müxtəlif ədədləri ifadə edir. Bizim
onluq say sistemində nömrələmədə mövqeyə görə
nömrələməlidir.
Mövqeli say sistemində istifadə olunan simvolların sayı
say sisteminin əsası adlanır. Yəni 2-lik say sistemində
2, 8-lik say sistemində 8, 10-luq say sistemində 10, 16lıq say sistemində 16 simvoldan istifadə olunur.
İkilik say sistemi


Kompüterdə 2-lik kodlaşdırmadan istifadə
olunur. Çünki, elektrik siqnalların iki
dayanıqlı vəziyyəti var. Siqnal olan hal “1”,
siqnal olmayan hal isə “0” kimi qəbul edilir.
Yəni, ikilik say sistemini texniki cəhətdən
reallaşdırmaq asandır.
Ikilik say sistemində O və 1 rəqəmlərindən
istifadə olunur.
Səkkizlik say sistemi
 0,1,2,3,4,5,6,7
istifadə olunur.
rəqəmlərindən
10-luq say sistemi
 Bizim
istifadə etdiyimiz say sistemidir.
 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 rəqəmlərindən
istifadə olunur.
Onaltılıq say sistemi
 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9
rəqəmlərindən və
A,B,C,D,E,F simvollarından istifadə
olunur.
Müxtəlif say sistemlərində ədədləri
aşağıdakı kimi göstərmək olar.
2-lik 8-lik 10-luq
16-lıq
2-lik
8-lik 10-luq
16-lıq
0000
0
0
0
1000
10
8
8
0001
1
1
1
1001
11
9
9
0010
2
2
2
1010
12
10
A
0011
3
3
3
1011
13
11
B
0100
4
4
4
1100
14
12
C
0101
5
5
5
1101
15
13
D
0110
6
6
6
1110
16
14
E
0111
7
7
7
1111
17
15
F
P əsaslı say sistemində verilən istənilən
ədədi
A  anan1...a1a0  an  p  an1  p
n
n1
 ... a1  p  a0  p
1
0
kimi göstərmək olar.
p  (an  pn1  an1  pn2  ... a2  p1  a1  p0 )  a0
p  (an  pn2  an1  pn3  ...a3  p1  a2  p0 )  a1
p  (an  pn3  an1  pn4  ...a4  p1  a3  p0 )  a2
...
p  an  an1
Deməli, həmin ədədi p-yə bölsək qalıqda a0 mərtəbəsini alarıq. Alınan
natamam qisməti yenidən p-yə bölsək, a1 mərtəbəsini alarıq və sairə.
7810  ?2
78 2 2
78 39
38 19 2
0
1 18 9 2
2
8
4
1
1 4 2 2
0 2 1
0
78 10 =
2
7810  ?8
7810  ?16
78 8
72 9 8
8 1
6
1
78 10 =
78 16
64 4
14
8
78 10 =
E
10-luq
16-lıq
8
8
9
9
10
A
11
B
12
C
13
D
14
E
15
F
Kəsr ədədləri 10-luq say sistemindən digər say
sisteminə keçmək üçün ədədin tam hissəsini
bildiyimiz qayda ilə, kəsr hissəni isə
keçəcəyimiz say sisteminin əsasına vurub tam
hissəni götürürük. Bu əməliyyat kəsr hissə “0”
olana və ya dövr alınana kimi davam etdirilir.
0,187510  ?2
0,1875 x 2=0,375
0,375 x 2=0,75
0,75 x 2=1,5
0,5 x 2=1,0
0,187510 = 0,00112
0,187510  ?8
0,1875 x 8=1,5
0,187510  ?16
0,1875 x 16=3,0
0,5 x 8=4,0
0,187510  0,148
0,187510  0,316
Digər say sistemlərindən onluq say
sisteminə keçmək üçün həmin ədədin
mərtəbələrini qeyd edirik.
2 1 0 -1 -2
127,248  ?10
1
2
1 8  2  8  7  8  2  8  4  8 
 64  16  7  0,25  0,0625 87,312510
2
1
0
5 4 3 2 1 0 -1 -2 -3
101011,0112  ?10
1 2  0  2  1 2  0  2  1 2 
5
4
3
1
2
2
1
3
 1 2  0  2  1 2  1 2 
0
 32  8  2  1  0,25  0,125  43,37510