Transcript Wolna wola - Marcin Miłkowski

Dr hab. Marcin Miłkowski, prof. IFiS PAN
WOLNA WOLA
Plan na dziś
 Neuronauka odkryła, że nie ma wolności?
 Wola, wolność i wolna wola
 Determinizm a wolność
 Eksperymenty Libeta, neuronauka i wolność
działania
(Neuro)naukowcy odkryli, że
nie ma wolnej woli?
 Ludzie nie mają wolnej
woli, lecz są marionetkami
swoich mózgów.
 Albo: za wszystko odpowiadają geny.
 Ale czy to w ogóle
jest rozsądne postawienie
sprawy?
Wolna wola
 Pojęcie „wolna wola” jest kluczowe u
Augustyna z Hippony, który wykorzystuje je,
aby rozwiązać problem teodycei, czyli
„dlaczego wszechmocne bóstwo nie
przeciwdziała złu”.
 To problem, który postawił
wcześniej Epikur.
Epikur (341 – 270 p.n.e.) i
i teodycea
 „Czy Bóg chce zapobiegać złu, lecz nie
może? Zatem nie jest wszechmocny.
Czy może, ale nie chce? Jest więc
niemiłosierny. Czy może i chce? Skąd
zatem zło? Czy nie może i nie chce?
Dlaczego więc nazywać go Bogiem?”
 Do czasu Augustyna brak jakiejkolwiek
interesującej odpowiedzi.
Wolna wola a zło
 Odpowiedź Augustyna: Bóg dał człowiekowi
wolną wolę. Człowiek może czynić dobro, ale
też i zło, bo jest wolny. A więc zło istnieje
dlatego, że człowiek jest wolny.
 Tylko rezygnując z wolności, ludzie mogliby
przestać doświadczać zła (od siebie).
Wola w filozofii
europejskiej
 Zdaniem M. Heideggera, pojęcie woli jest
sercem metafizyki europejskiej:
 Dialektyka woli u Hegla stanowi uzasadnienie jego
koncepcji wolności i prawa.
 Wola jako rzecz sama w sobie u A. Schopenhauera
 Wola mocy Nietzschego jako apogeum
woluntaryzmu
Związek woli i wolności
 Po polsku związek wydaje się ewidentny
 inaczej w innych językach; will / liberty, Wille /
Freiheit itd.
 Ale czy „chcieć” znaczy „być wolnym”?
 Czym jest wolność?
Determinizm i wolność
 Pierwsza istotna idea wolności w filozofii
europejskiej pochodzi też od Epikura, który
dopatrywał się wolności w przypadkowym
ruchu atomów.
 U wcześniejszego atomisty Demokryta nie
było przypadku; Epikur wprowadza go, aby
uzasadniać, czemu ludzie są wolni.
 Intuicja: byłem wolny, gdybym mógł
postępować inaczej, niż postępowałem.
Replika deterministy
 Ale czy gdybym wypowiadał przypadkowe
bzdury, a nie to, co chcę wypowiedzieć,
byłbym wolny?
 Wolność indeterministy jest osobliwa, bo
polega na niezależności od regularnych
związków przyczynowych, ale uniemożliwia
istnienie wolnego działania, które byłoby
nieprzypadkowe.
Wolność a sprawstwo
 Problem przyczynowości umysłowej: jeśli
moje przekonania są przyczynami mojego
działania, to nie mogą się z działaniem wiązać
przypadkowo.
 Jeśli tak, to indeterminizm jest złym
wypowiedzeniem intuicji, że gdybym mógł
postępować inaczej, byłbym wolny.
Deterministyczna idea
wolności
 Jeśli robię to, co chcę robić, to jestem wolny;
czyli jestem wolny, gdy sam jestem sprawcą
(przyczyną) swoich działań.
 Wolności działania nie wyklucza to, że czyjeś
słowa mogą spowodować moje działania.
Fatalizm
 Fatalizm to radykalniejsza postać
determinizmu: wszystko jest przesądzone z
góry, a więc nikt nie jest wolny.
 Mamy więc:
 Determinizm = w przyrodzie są ścisłe
prawidłowości (trudne do utrzymania z powodu
fizyki kwantowej)
 Indeterminizm = nie wszystkie prawidłowości są
ścisłe
 Fatalizm = są ścisłe prawidłowości i nie ma
wolności.
Wolność a determinizm
 Kompatybilizm = pogląd, że determinizm i
wolność są do pogodzenia
 Inkompatybilizm = pogląd, że determinizm i
wolność są nie do pogodzenia
Dwie idee wolności
 Rozróżnia się zwykle dwie idee wolności:
 Wolność negatywną (wolność od), odpowiadającą
częściowo intuicji indeterministycznej:
 Być wolnym to nie mieć przeszkód w działaniu.
 Ta idea jest podstawą współczesnego liberalizmu, gdzie –
za Johnem Stuartem Millem – przyjmuje się, że granicą
wolności jest tylko krzywda innego.
 Wolność pozytywną (wolność do), odpowiadającą
częściowo intuicji sprawstwa:
 Być wolnym to być przyczyną samodzielnego działania.
 Idea autonomii od Jana Jakuba Rousseau do Kanta i
Hegla.
Dennett o wolności
 Nie chcielibyśmy być wolni od swoich
przekonań, kiedy działamy, tylko od
przeszkód w działaniu.
 Innymi słowy, być wolnym to:
 mieć margines swobody (brak przeszkód w
działaniu),
 powodować działania zgodne z własnymi
przekonaniami.
Eksperymenty Benjamina
Libeta (1916-2007)
 Nieświadome procesy elektryczne (potencjał
gotowości) poprzedzają świadome akty
wolicjonalne.
 Ale badani mówią, że sami te decyzje
podejmowali.
 Ergo: wolnej woli nie ma.
 Czyżby?
Przebieg eksperymentu
 Użyto EEG do badania aktywności mózgu podczas
naciskania przycisku.
 Badany miał zapamiętać, kiedy podjął decyzję
naciśnięcia przycisku.
 Ale tę decyzję można było już przewidzieć na
podstawie wcześniejszej aktywności mózgowej.
Nawet 7 sekund wcześniej (eksperymenty z 2008).
Założenia Libeta
 Ta teza uderza jedynie w inkompatybilizm lub
mocny dualizm: jeśli akt woli jest wolny tylko
wtedy, kiedy nie ma przyczyn, to wiadomo,
że takiej wolnej woli nie ma.
 I co z tego?
 O takiej wolności nie marzą ludzie, którzy są
przetrzymywani w nieludzkich warunkach czy
torturowani, czyli ludzie w elementarnym
sensie pozbawieni wolności.
A może świadomość jest
niepotrzebna?
 Niektórzy interpretują eksperymenty Libeta
jako mówiące, że świadomość jest zbyt
powolna, aby podejmować decyzje, a są one
podejmowane nieświadomie, bez udziału
wolnej woli.
 Libet uznaje, że świadomość ma „prawo
weta” (100-150 ms na zawetowanie
nieświadomie planowanego działania).
Problemy metodologiczne z
eksperymentem
 Pomiar czasu, wbrew temu, co mówi Libet, nie
jest w pełni obiektywny:
 Zależy od tego, co raportuje badany, a więc od
zdolności introspekcyjnej (zarzut Dennetta).
 Ale w tym raporcie tylko badanym się wydaje, że
właśnie wtedy podjęli decyzje. Przecież ich gałki oczne
musiały przetworzyć informacje na temat położenia
wskazówek (to też trwa!). To jest też modulowane
przez procesy uwagowe (i można zmienić przez
rezonans przezczaszkowy).
 Libet zakłada coś w rodzaju homunkulusa, który
patrzy i podejmuje decyzje. Osobliwa wizja,
pomijająca równoległe przetwarzanie informacji w
mózgu.
Badania neuronaukowe nad
podejmowaniem decyzji
 Współczesna dziedzina badań nad
podejmowaniem decyzji, poczuciem
sprawstwa, wolą.
 Konsensus: poczucie chęci nie jest przyczyną
podejmowania działania (P. Haggard).
 Ale czy wolność to po prostu tylko świadome
poczucie chęci działania?
 Zdroworozsądkowe pojęcie intencji jest dosyć
trudno uchwytne.
Pewne rodzaje wolnej woli
nie istnieją.
 Rzeczywiście, nie ma wolnej woli rozumianej
jako świadoma chęć działania, która
poprzedza czynności motoryczne i mózgowe
procesy, które za nie odpowiadają.
 Ale na takiej wolnej woli nam nie zależy. I nie
powinno.
 Nie chcielibyśmy chyba mieć wolności
polegającej na niezależności od naszych
własnych przekonań czy umiejętności
motorycznych?
Odpowiedzialność
 W naszym systemie prawnym
odpowiedzialność przypisuje się tylko tam,
gdzie można mówić o swobodzie działania:
 Osoba pod narkozą nie może być sądzona za
morderstwo, nawet gdyby jej część ciała
spowodowała zabójstwo.
 Uznaje się, że można częściowo wytłumaczyć
czyjeś złe decyzje wpływem środowiska (np.
dziecka, nad którym się latami znęcano).
Czas i odpowiedzialność
 Eksperymenty nad podejmowaniem decyzji
pokazują, że ludzie są w stanie świadomie
rejestrować decyzje (z grubsza) później niż
realizują się procesy mózgowe związane z
tymi decyzjami.
 Ale to dotyczy tylko mikroskali czasowej.
Żadne badania EEG nie mogą dotyczyć
wieloletnich planów, które dają dużo czasu
do namysłu, np. planów ludobójstwa.
Odpowiedzialność lekarza
 Skuteczność leczenia zależy od tego, czy
choroba rzeczywiście (przyczynowo) zależy
od czynników, które zmienia lekarz.
 Ale to, że świat nie jest losowy, lecz istnieją
prawidłowości dotyczące chorób, nie
zdejmuje odpowiedzialności z lekarza.
 Nie zaprzecza też wolności lekarza. Jeśli nie
wie, jakie są przyczyny chorób, ma mniejszą
swobodę działania, bo działa po omacku.
Determinizm genetyczny
 Prawdziwych deterministów genetycznych
wśród biologów już nie ma. Wymarli wraz z
rasistami.
 Ale to nie znaczy, że nie ma genetycznych
przyczyn zachowania. Tyle że genetyczne
podłoże zachowania tylko w szczególnych
przypadkach zdejmuje odpowiedzialność.
 Patrz: gwałty, dzieciobójstwo, przestępczość
Biologiczne podstawy „wolnej
woli”
 W przypadku skomplikowanych zwierząt
społecznych są ewolucyjne powody, aby były
dla siebie i drapieżników nie w pełni
przewidywalne (unikanie drapieżników i
oszustw), a jednocześnie przyjmowały
odpowiedzialność (lepsza współpraca).
 Dlatego ludzkie działania są w dużej mierze
mało przewidywalne, bo mała przejrzystość
opłaca się biologicznie.
Polecane lektury
 Hasło Free Will z encyklopedii
stanfordzkiej:
 O'Connor, Timothy, "Free Will", The Stanford
Encyclopedia of Philosophy (Fall 2014 Edition),
Edward N. Zalta (ed.), URL =
<http://plato.stanford.edu/archives/fall2014/entries/
freewill/>