Transcript Wolność negatywna

Współczesne koncepcje
filozofii i etyki
22. Liberalizm a komunitaryzm jako podstawowe
koncepcje etyczne współczesności:
uzasadnienie i nakreślenie historii idei liberalizmu i
komunitaryzmu od XVIII w.
23-24. Liberalna koncepcja wolności Isaiaha Berlina:
wolność pozytywna (do) i wolność negatywna (od).
Historia idei liberalizmu
•
•




•
•
•
•
•
•
•
Liberalizm to doktryna etyczna przyjmująca za nadrzędną wartość wolność jednostki.
Z wartością tą łączą się:
prawo do zdobywania własności (jako gwarancja wolności jednostki);
swoboda działalności gospodarczej;
ograniczenie roli państwa i ścisłe określenie kompetencji i rodzajów władz;
jawność prawa;
Rola państwa ogranicza się do ochrony własności prywatnej i kreowania warunków do rozwoju gospodarczego. Państwo jest jako tako niezbędne, ale należy czuwać nad tym by nie przekraczało swoich kompetencji. Społeczeństwo postrzegane jest jako zbiór autonomicznych jednostek które zawierają kontrakt
społeczny (kontraktualistyczna koncepcja społeczeństwa) - w zakresie wspólnie podzielanych wartości i
obowiązujących praw - kierując się swoim własnym interesem.
Za prekursorów liberalizmu uważa się myślicieli z okresu XVII i XVIII w.: Thomasa Hobbesa, Hugo
Grotiusa, Barucha Spinozę, Johna Locke’a, Monteskiusza, Adama Smitha.
Jako spójna doktryna liberalizm pojawia się w okresie napoleońskim (początek XIX w.), w 1823 r. liberałowie francuscy przyjęli ogólny plan działania mający na celu wprowadzanie zasad liberalizmu w życie
(Plan liberałów na rzecz wzmocnienia rewolucji). Partie liberalne z różnych krajów zaczęły współpracować ze sobą od ok. 1910 r. a w 1947 r. powstała działająca do dzisiaj Międzynarodówka Liberalna (Liberal
International).
Klasyczny liberalizm przypada na XIX w. a najbardziej znanymi jego przedstawicielami są John Stuart
Mill, Alexis de Tocqueville.
Za skrajną postać XIX-wiecznego liberalizmu uważa się leseferyzm (Adam Smith, David Ricardo).
Pod wpływem idei komunizmu w końcu XIX w. powstaje liberalizm socjalny (Leonard T. Hobhouse), z
inspiracji którego wprowadza się reformy społeczno-ekonomiczne obejmujące głównie ustawodawstwo
ubezpieczeniowe.
Po II wojnie światowej wyróżnia się dwie główne odmiany liberalizmu: liberalno-demokratyczny (demoliberalizm) głoszący wolność i równouprawnienia wszystkich jednostek, demokratyzację systemu politycznego, konkurencyjność partii politycznych, upowszechnienie bezpłatnej i bezwyznaniowej oświaty) oraz
liberalizm konserwatywny lub neoliberalizm (Milton Friedman, Frank Knight, George Stigler, Friedrich
Hayek) zmierzający do ograniczenia roli państwa, związków zawodowych i innych ograniczeń krępujących wolny i swobodny rozwój rynku.
John Locke: etyka (teoria ustroju republikańskiego)
•
•
•
•




John Locke jest zaliczany do głównych myślicieli, którzy w okresie XVII-XVIII wieku stworzyli podstawy
filozoficzne ustroju republikańskiego (demokratycznego). Idee filozoficzne składające się na tzw. klasyczny republikanizm, który stał się podstawą nowoczesnych systemów demokratycznych, dominujących
we współczesnym świecie.
Locke wyszedł od teorii państwa wyłożonej w Lewiatanie (1651) Thomasa Hobbes’a (1588-1679). Wg
Hobbesa, ludzie są z natury egoistyczni i dążą do własnych celów (walka wszystkich przeciwko
wszystkim). Dlatego, żeby ukonstytuować społeczeństwo, ludzie zrzekli się części swojej woli na rzecz
suwerena – władcy (kontrakt społeczny).
Locke zrewidował założenia Hobbes’a: ludzie są częściowo egoistyczni a częściowo altruistyczni. Są
egoistyczni tym bardziej, im mniej identyfikują się ze wspólnotą (państwem) i są altruistyczni tym bardziej,
im bardziej identyfikują się ze wspólnotą (państwem) w którym żyją. Stopień identyfikacji ludzi ze wspólnotą zależy od ich udziału w rządach: im jest on mniejszy (państwa absolutystycznie), tym bardziej są
egoistyczni i do posłuchu oraz działań na rzecz wspólnoty trzeba ich zmuszać siłą. Im natomiast większy
udział ludzi w rządach (republika), tym bardziej są oni altruistyczni i w tym mniejszym stopniu trzeba ich
zmuszać do działań na rzecz wspólnoty (państwa). Do tych poglądów Locke doszedł obserwując m.in.
kolonistów w angielskich koloniach w Północnej Ameryce (późniejszych Stanach Zjednoczonych).
W związku z takim poglądem na siły rządzące społeczeństwem ludzkim, Locke sformułował zasady
najlepszego (najbardziej optymalnego) ustroju politycznego (prawnego):
konstytucja: to podstawowy akt prawny. Jest on jawny i precyzuje zakres praw i obowiązków członków
wspólnoty w taki sposób, że przyznają im tyle wolności, ile jest to tylko możliwe. Konstytucja jest podstawą innych aktów prawnych, które nie mogą być z nią sprzeczne;
rządy prawa: członkowie wspólnoty zobowiązani są do przestrzegania prawa i mogą być karani tylko za
jego złamanie. Prawo musi być ogólnie dostępne i stanowione przez wspólnotę większością głosów;
władza jest stanowiona przez wspólnotę, która wyposaża wybrany przez siebie rząd tylko w określone
prerogatywy (uprawnienia), niezbędne do jego sprawnego funkcjonowania i zarządzania ogólnymi sprawami wspólnoty. Rząd może ograniczać prawa jednostek tylko o tyle, o ile jest to niezbędne dla dobra
całej wspólnoty;
wolność wypowiedzi, zrzeszania się i działalności gospodarczej: rząd i istniejące prawa nie mogą
ograniczać podstawowych praw członków wspólnoty, którymi są prawo do swobodnego wypowiadania
swoich poglądów, zrzeszenia się w partie i stowarzyszenia dla realizacji swoich celów, oraz swobody
prowadzenia działalności gospodarczej, której podstawą jest majątek prywatny (prawo własności).
Historia i główne idee komunitaryzmu
•
•
•
•
•
•
Komunitaryzm (komunitarianizm) to opozycyjny wobec liberalizmu pogląd etyczny, dużo młodszy od
liberalizmu (narodził się w latach 70 i 80 XX w.). Jako bezpośrednie źródło powstania komunitaryzmu
można przyjąć reakcję na proceduralny liberalizm autorstwa Johna Rawlsa a źródło pośrednie: widoczny i
narastający od lat 70 kryzys – początkowo ekonomiczny a następnie społeczny – świata kapitalistycznego.
Główni przedstawiciele (pochodzący z różnych tradycji filozoficznych) to Amitai Etzioni, Charles Taylor,
Alasdair MacIntyre Robert Putnam, Michael Walzer, Robert Bellah, Michael Sandel.
Komunitarianizm postrzega jednostkę jako część otaczających ją wspólnot społecznych (rodzina, grupa
sąsiedzka, grupa etniczna itd.) w kształtowaniu której najważniejsza jest tradycja wspólnoty (wspólnot).
Jednostka nie jest w pełni autonomiczna w wyborze konstytuujących ją wartości. Wspólnota jest pierwotna względem jednostki i ta kształtowana jest przez jej wartości, a nie na odwrót (jak chcieliby liberałowie).
Jednostka najpierw nabywa pewne wartości wspólnot z którymi zetknęła się w toku swojego życia i dopiero na tej podstawie podejmuje wybory co do takiego lub innego kierunku działania. Wybór ten jest jednak
zawsze już podyktowany przez system wartości wpojony jednostce przez wspólnotę.
Jednostka nie jest zatem w stanie sama ukształtować się i w pełni samodzielnie podejmować decyzje.
Głoszony przez liberałów kontraktualistyczny model społeczeństwa jest w świetle tych założeń nie do
utrzymania. Zasada konsensusu i formalne (prawnie formułowane) reguły współżycia oparte są na błędnym przekonaniu liberalizmu że każda jednostka sama w sobie jest w stanie dokonać wyboru własnych,
indywidualnych wartości.
Neutralności moralna głoszona przez liberalizm okazuje się w praktyce złudzeniem ponieważ zrównuje
wszystkie wartości a tym samym wolny wybór jednej z nich okazuje się bez znaczenia: jeśli wszystkie
wartości są sobie równe, to jakie znaczenie ma wybór tych czy innych?
Człowiek nie jest abstrakcyjnym bytem, lecz konkretnym, istniejącym w określonej rzeczywistości społecznej i politycznej, zakorzenionej w określonej kulturze. Ludzie jako wspólnota są zjednoczeni więzami
wielorakiej solidarności: krwi, historii, kultury, wspólnych wartości; pojedyncze istoty ludzkie nie są izolowane, lecz wchodzą w skład wielu współzależnych od siebie wspólnot: rodzin, społeczności sąsiedzkich,
stowarzyszeń społecznych, religijnych, etnicznych, pracowniczych, zawodowych i politycznych.
Odmiany komunitaryzmu
•
•
•
•
•
Komunitaryzm jest młodą ale wpływową koncepcją etyczną, jedną z dwóch podstawowych stanowisk
etycznych współczesnej cywilizacji Zachodu. Andrzej Szahaj (Jednostka czy wspólnota? Spór liberałów z
komunitarystami a «sprawa polska», 2000) dokonał podziału istniejących stanowisk komunitarystycznych
na 4 główne stanowiska:
komunitaryzm liberalny (Amitai Etzioni, Robert Bellah, Michael Walzer): należy zachować podstawowe
zdobycze liberalizmu, przede wszystkim obronę jednostki i jej uprawnień wobec wspólnoty ale bez
odrzucania społecznej solidarności i odpowiedzialności społecznej, należy z szacunkiem odnosić się do
zastanych i praktykowanych wartości (systemy religijne, tradycja kulturowa itp.) i nie dyskredytować ich;
komunitaryzm republikański (Charles Taylor): wartości mają kluczowe znaczenie dla ukonstytuowania
tożsamości jednostki która może być autentyczna (zgodna z sobą samym) tylko wtedy, gdy będzie działać zgodnie ze swoim „naturalnym” (bezwiednie wyuczonym) nastawieniem. Autentyczność wynika zawsze z wyuczonych w społecznej wspólnocie wartości i nawyków, niemożliwe jest przyjęcie opcji demokratycznej (równości autonomicznych jednostek decydujących większością głosów), życie społeczne bardziej przypomina ustrój republikański: ale decyzje podejmowane są nie tyle przez mniejszość będącą u
władzy (delegowaną lub nie przez większość), co w oparciu o dominujące wartości i tradycje które przesądzają o kształcie społeczeństwa i kierunku jego rozwoju;
komunitaryzm radykalny (Michael Sandel): w praktyce niemożliwe jest przyjęcie zasady zasłony niewiedzy (veil of ignorance), jednej z podstawowych zasad liberalizmu (John Rawls) tj. uwolnienia podejmowanych decyzji od partykularnych okoliczności (pozycji społecznej, historii, tradycji, kultury itp.). Wszelkie
decyzje podejmowanie są zawsze w konkretnych warunkach i zdeterminowane przez okoliczności szczegółowe wśród których główną rolę odgrywają zastane wartości (tradycje wspólnoty);
komunitaryzm nostalgiczny (Alasdair MacIntyre): liberalizm zniszczył podstawowe wartości cywilizacji
Zachodniej wywodzące się ze Starożytnej Grecji. Indywidualizm i bezwzględny racjonalizm zniszczyły
związki społeczne i spowodowały zanik naturalnych cnót moralnych: szczodrości, przyjaźni i radości, a
industrializm który narodził się w następstwie wcielenia w życie ideałów liberalizmu, jest odpowiedzialny
za panowanie „bezosobowego kapitału” który pozbawia ludzi wpływu na ich własne życie i wydaje ich na
pastwę bezosobowych sił ekonomii. W tej odmianie komunitaryzmu podnosi się wartości pierwotnych,
tradycyjnych więzi wspólnotowych, w których wyżej ceni się wspólnotę i troskę okazywaną innym jednostkom niż indywidualne osiągnięcia.
Liberalizm: Isaiah Berlin
•
•
•
•
•
•
•


•
Isaiah Berlin (1909-1997) jest jednym z głównych myślicieli liberalnych w okresie XX w.
Isaiah Berlin znany jest z koncepcji dwóch wolności łączących w sobie różne odmiany liberalizmu:
wolność pozytywna - "wolność do..." zgromadzeń, wpływu na władze, wyborów, reprezentacji, wolności
słowa, postulowana przede wszystkim przez demokratyczne odmiany liberalizmu (liberalizm demokratyczny, klasyczny republikanizm);
wolność negatywna - tzw. "wolność od..." przymusu ze strony państwa, obciążeń podatkowych,
ingerencji władz w życie prywatne, to główne idee liberalizmu klasycznego (konserwatywnego);
Isaiah Berlin podzielał pogląd że to "wolność negatywna" jest prawdziwą wolnością, tj. w większym stopniu przychylał się do idei klasycznego liberalizmu. Demokracja stwarza zagrożenie dla wolności gdyż
mami jednostki złudnym "prawem wyboru” które w rzeczywistości ogranicza się do niewielu opcji reprezentowanych przez wpływowe stronnictwa (partie polityczne).
Wolność negatywna to krytyka determinizmu (społecznego i naturalnego), odrzucenie konieczności
(poza koniecznością logiczną), usankcjonowanie stosowania przymusu (wobec przekraczających granicę
wolności negatywnej), zasięg indywidualnej wolności, czyny jednostki jako ucieleśnienie wolności i oraz
stosunek do niej innych wolnych jednostek. Jednostka powinna mieć przed sobą zawsze możliwość
wyboru z przynajmniej dwóch opcji oraz wolny od wpływu innych jednostek i instytucji obszar w której
może realizować swoje wybory (jest to tzw. wolność podstawowa - basic freedom).
Wolność pozytywna jest ograniczeniem „właściwej” (negatywnej) wolności i ograniczenie to może
nastąpić z dwóch podstawowych przyczyn:
decyzja wynikająca z aktu własnej woli, podyktowana konkretnymi okolicznościami;
uznanie za autorytet innego podmiotu ograniczającego wolność negatywną jednostki lub grupy jednostek;
Pierwsza opcja w normalnych okolicznościach jest trudna do przyjęcia: jednostka nie jest w stanie świadomie zrezygnować ze swojej indywidualnej wolności (zmniejszyć jej zakresu). Drugą jest niebezpieczna i
może nastąpić jedynie w sytuacji, gdy człowiek straci swoją jednostkową świadomość w kolektywnej lub
ideologicznej „nad-świadomości”. Jeśli jednostka uznaje ograniczenia wolności narzucane przez inny
podmiot za swoje własne, i utożsamia je z "wyzwoleniem", to można dojść albo do wewnętrznie sprzecznej koncepcji dwóch jaźni w jednym podmiocie, albo do przyjęcia wyimaginowanego „ja transcendentnego”, również jest wewnętrznie sprzeczne. Jeśli natomiast jednostka sama rezygnuje z wolności negatywnej (bez względu na powód), to tym samym grzebie indywidualną wolność konstytuującą jej człowieczeństwo.
John Rawls: teoria sprawiedliwości
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
John Rawls (1921-2002) autor Teorii sprawiedliwości (1971) zaliczanej do nurtu liberalistycznego, uważany jest obecnie za najbardziej typowego reprezentanta liberalizmu (etycznego,
filozoficznego).
Główne hasło: sprawiedliwość jako bezstronność (Justice as Fairness) gdyż zakłada ono
że sprawiedliwość jest wynikiem bezstronnej (nie kierującej się partykularnymi okolicznościami) oceny sytuacji. To stanowisko Rawlsa wywołało liczne polemiki w następstwie których
narodził się współczesny komunitaryzm.
Dwie Zasady Sprawiedliwości:
Pierwsza: każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej wolności
możliwej do pogodzenia z podobną wolnością dla innych.
Druga: nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone, by (a) można się było
rozsądnie spodziewać, że będzie to z korzyścią dla każdego, i (b) wiązały się z pozycjami i
urzędami na równi dla wszystkich otwartymi.
Z Dwóch Zasad Sprawiedliwości ważniejsza jest Pierwsza: w warunkach gdy nie są spełnione obydwie lub jest spełniona
tylko Druga, należy dążyć do spełnienia Pierwszej nawet jeśli odbędzie się to kosztem Drugiej Zasady.
Druga Zasada Sprawiedliwości dzieli się na dwie (pod)zasady:
(a) zasada dyferencji (różnicy);
(b) zasada równości szans;
Rawls nie zakłada że ludzie powinni być równi: nierówności są dopuszczalne pod warunkiem że nie naruszają wolności,
np. blokując drogi awansu (zdolnym i energicznym), oraz jeśli nikogo nie krzywdzą, np. jeśli osoby o uprzywilejowanej
pozycji społecznej wykorzystują osoby o niższej pozycji.
Sytuacja pierwotna zakłada że ludzie nie są ani dobrzy ani źli, ale że są podmiotami racjonalnie kalkulującymi. W rzeczywistych sytuacjach (relacjach) społecznych ludzie kierują się całym szeregiem partykularnych okoliczności w wyniku czego
nie zawsze są skłonni do przyjęcia zasad sprawiedliwości (szerokiego dostępu do wolności oraz ułożenia nierówności
społecznych w taki sposób by korzystali na nich wszyscy). W praktyce ludzie starają się wykorzystać swoją przewagę w
pozycji społecznej lub – jeśli nie mają takiej przewagi – domagać się przywilejów lub/i większego obciążenia (karania)
jednostek o wyższej pozycji społecznej.
Ponieważ jednostki kalkulują racjonalnie, więc w sytuacji zasłony niewiedzy wybiorą zasady oscylujące wokół Dwóch
Zasad sprawiedliwości, tzn. opowiedzą się za takim rozwiązaniem w którym każda jednostka ma dostęp do jak największej
wolności (swobód) a jednocześnie ewentualne nierówności społeczne niosły ze sobą korzyści dla wszystkich (bardziej
zdolni zajmują bardzie odpowiedzialne stanowiska dzięki czemu zyskują również mniej zdolni gdyż są kierowani w bardziej
efektywny sposób i żyją w społeczeństwie które jest racjonalniej zarządzane).
Główny zarzut formułowany przez komunitarystów pod adresem Rawlsa to przyjęcie przez niego założenia o sytuacji
pierwotnej: jednostki znajdują się w stanie wyjściowym, charakteryzowanym przez zasłonę niewiedzy, tzn. nie wiedzą nic
o pozycji społecznej, bogactwie, rasie, płci, przynależności etnicznej itp. innych jednostek oraz relacji w jakiej się do nich
znajdują, nie kierują się zawiścią i muszą podjąć decyzję jakie zasady współżycia społecznego należy ustalić.
John Rawls: teoria edukacji społecznej
•
Zasady Sprawiedliwości powinny być upowszechniane w społeczeństwie również poprzez
odpowiednią edukację, w związku z czym Rawls formułuje teorię edukacji społecznej.
• Celem edukacji powinno być dostarczenie człowiekowi brakujących do racjonalnej analizy
sytuacji motywów: pragnienia bezinteresownego czynienia tego, co słuszne dla niego
samego oraz nie czynienia tego, co niesłuszne. Jednostka powinna być wychowywana w
taki sposób by jej zachowania były prospołeczne, a najbardziej prospołeczne zachowania
oznaczają przestrzeganie Dwóch Zasad Sprawiedliwości oraz legitymację liberalizmu
politycznego (systemu społecznego-politycznego opartego na Dwóch Zasadach Sprawiedliwości) jako podstawy ustroju społecznego.
• Teoria edukacji społecznej natrafiła na krytykę z uwagi na swoją sprzeczność z aksjomatem sytuacji pierwotnej oraz Zasadami Sprawiedliwości:
• Idea edukacji społecznej kłóci się z założeniem o analizie sytuacji tylko w oparciu o racjonalną kalkulację w warunkach zasłony niewiedzy: jednostka zostaje już w określony sposób
ukształtowana i kieruje się de facto wartościami której zostały jej wpojone w toku edukacji a
nie wynikają z bezstronnej i racjonalnej oceny sytuacji.
 uznanie zasady wolności za priorytetową kłóci się z założeniem, iż już od małego dziecka
społeczeństwo będzie w człowieku kształtować konkretny system przekonań na długo
przedtem nim wykształci się w nim wolna wola i racjonalność.
 teoria edukacji społecznej nie stoi w sprzeczności z zasadą wolności negatywnej (wolność
od ucisku, prześladowań itp.) ale stoi w sprzeczności z zasadą wolności pozytywnej
(wolność do wyboru swojej własnej opcji światopoglądowej i drogi życiowej). Tym samym
teoria edukacji społecznej stoi w sprzeczności z zasadami przyjętymi przez liberałów (i to
mimo że została sformułowana w obrębie nurtu liberalnego).
Charles Taylor: etyka autentyczności
Alasdair MacIntyre: dziedzictwo cnoty
•
•
•
•
•
•
•
•
Alasdair MacIntyre (1929 –) uchodzi za twórcę najbardziej tradycyjnej (konserwatywnej) odmiany komunitaryzmu.
Główne dzieło Dziedzictwo cnoty jest krytyczną analizą koncepcji etycznych powstałych w okresie nowożytności (od końca średniowiecza do oświecenia) rozpatrujących
problemy etyczne przede wszystkim z punktu widzenia autonomicznej (wolnej) jednostki. W okresie nowożytności odrzucono stopniowo koncepcję jednostki kierującej
się bożymi nakazami na rzecz koncepcji umowy społecznej i wolności (jednostka
realizuje się w swojej własnej wolności ograniczanej tylko wymogiem uzgadniana
własnych celów i zakresu wolności z innymi jednostkami).
W wyniku rozwoju etyki w okresie od starożynej Grecji do europejskiego chrześcijaństwa uformowała się koncepcja
moralności którą można wyrazić w trzech założeniach:
(1) nieuformowana (pierwotna, zwierzęca) natura człowieka;
(2) człowiek wychowany (ukształtowany) w duchu praw moralnych;
(3) moralność jako powinności formujące człowieka;
Nowożytność odrzuciła ideał człowieka wychowanego w duchu praw moralnych przez co zburzyła cały tradycyjny schemat.
Do okresu Oświecenia etycy zakładali istnienie Boga, praw moralnych i ludzkiej natury – ale nie uważali już za oczywiste że
człowiek obarczony jest przede wszystkim powinnością stawania się coraz lepszym przez formowanie swojej natury w
duchu nakazów moralnych.
Stopniowo przyjęto założenie (ucieleśniane przez koncepcje liberalne) samoświadomego kształtowania jednostki której
najwyższą wartością (dobrem) jest wolność a nakazy moralne wynikają przede wszystkim z konieczności ułożenia relacji
społecznych.
W okresie XIX w. pojawiły się emotywistyczne koncepcje moralności (od Nietzschego do postmodernizmu) które jedynych
podstaw dobra i zła upatrują w subiektywnej woli jednostki która albo ustanawia swoją własną moralność, albo jest zmuszona przyjąć obowiązującą moralność która została stworzona wcześniej przez inną jednostkę. Możliwości kształtowania
systemów moralnych okazują się w świetle tych założeń niemal nieograniczone.
W konkluzji, MacIntyre postuluje powrót do tradycyjnego schematu arystotelejskiego: natura człowieka jest kształtowana
przez nakazy moralne aż do punktu osiągnięcia przyrodzonej jej doskonałości (istoty). Natura ludzka odznacza się dużą
różnorodnością (istnieją różne charaktery i naturalne zdolności) i każda z tych natur może zostać ukształtowana (osiągnąć
pełnię doskonałości) przez odpowiednie dla niej cnoty moralne.
Człowiek powinien poddać się powinnościom które pozwolą mu się zrealizować (w zależności od jego przyrodzonych
zdolności) i osiągnąć pełnię szczęścia. Nakazy moralne, podobnie jak ludzka natura, są zróżnicowane i oferują bardzo
różne drogi osiągania szczęścia. Nakazy te są jednak uniwersalne a naczelnym zadaniem etyki jest ustalenie ich kanonu:
dyskusje współczesnych etyków powinny zostać sprowadzone z powrotem na drogę poszukiwania cnót które pozwolą
ludziom o zróżnicowanych charakterach na osiągnięcie pełni szczęścia poprzez ukształtowanie swojego charakteru w ich
duchu.