Transcript FOR_prezentacja_LB_Odkrywajac_wolnosc_FINAL, 714KB

Odkrywając wolność
Leszek Balcerowicz
Przewodniczący Rady Forum Obywatelskiego Rozwoju
20 lutego 2012 r.
2
I. Zamieszanie wokół
podstawowych pojęć
3
Zamieszanie wokół podstawowych pojęć
• Z faktu, że ludzie zawsze żyli w grupach, wynika
kilka podstawowych pojęć:
wolność
władza
własność
państwo
sprawiedliwość
praworządność
demokracja
prawo
4
Zamieszanie wokół podstawowych pojęć
• Jest wiele myślowego zamieszania wokół tych
podstawowych pojęć, po części wskutek
demagogii i manipulacji.
• Przykładowo nikt nie jest jawnie przeciw
wolności, czy demokracji, łącznie z ich
największymi wrogami.
5
II. Co to jest państwo ?
6
Co to jest państwo?
Koncepcja
utopijna
Koncepcja
realistyczna
• Państwo jako byt
nadprzyrodzony (deifikacja
państwa -> demonizacja rynku)
• Mentalność sowieckiego
działacza: bez państwa nie da się
rozwiązać żadnego problemu
• koncepcja Webera
• koncepcja Nozicka
7
Co to jest państwo?
Państwo to wielka fikcja, dzięki
której każdy usiłuje żyć kosztem
innych.
Wszelako nigdy jeszcze nie widziano
i nigdy się nie zobaczy, a i nie sposób
sobie tego wyobrazić, żeby państwo
oddawało społeczeństwu więcej, niż
mu zabrało
Frederic Bastiat (1801 – 1850),
francuski ekonomista i filozof
8
Co to jest państwo?
W istocie chodzi o to, że państwo nie jest i nie może być istotą
jednoręczną. Posiada dwie ręce: jedną do brania, drugą do
dawania. Innymi słowy, rękę surową i rękę łagodną. Działanie tej
drugiej jest z konieczności podporządkowane działaniu tej
pierwszej.
Tak dzisiaj, jak i w przeszłości każdy z nas, jeden mniej, drugi
więcej, chciałby skorzystać z pracy drugiego człowieka.
Frederic Bastiat (1801 – 1850),
francuski ekonomista i filozof
9
Co to jest państwo?
Gdyby ludzie byli aniołami,
żaden rząd czy administracja
nie byłyby konieczne.
Gdyby aniołowie mieli rządzić
ludźmi, ani wewnętrzna, ani
zewnętrzna kontrola nad
rządem nie byłaby konieczna.
James Madison (1757 – 1836),
4. Prezydent USA
10
Co to jest państwo?
Każda władza deprawuje,
władza absolutna deprawuje
absolutnie.
John Acton (1834 - 1902),
angielski historyk
11
Co to jest państwo?
Wniosek?
• Władza polityczna (państwo) powinna być
ściśle ograniczona.
12
III. Co to jest wolność?
13
Co to jest wolność?
• Wolność ≠ niepodległość kraju
• Wolność ≠ zamożność (posiadanie wielu
możliwości)
14
Co to jest wolność?
• Wolność odnosi się do relacji między
jednostką a:
– państwem
– innymi organizacjami lub grupami ludzi
• Jednostka ma tym więcej wolności w relacji z
państwem, im mniej czynów jest uznawanych
za przestępstwa przez państwowe prawo
karne.
15
Co to jest wolność?
• Przestępstwa
– pospolite (elementarne)
– „polityczne” (przeciw ustrojowi)
• „domniemanie wolności”
– co nie jest zakazane, jest dozwolone
16
IV. Normatywne granice
wolności
17
Normatywne granice wolności
Normy moralne (religijne)
nie powinny pokrywać się
w całości z państwowym
prawem.
Normy prawa powinny
mieć jednak uzasadnienie
w określonych normach
moralnych (religijnych).
18
Normatywne granice wolności
• Koniecznym, ale niewystarczającym
warunkiem ograniczenia wolności jest
zapobieganie określonym krzywdom
(szkodom).
19
Normatywne granice wolności
Jedynym celem, który usprawiedliwia
wtrącanie się, indywidualnie lub
zbiorowo, ludzkości w wolność działania
jakiegokolwiek jej członka jest
samoobrona, że jedynym celem, którego
osiągnięcie uzasadnia sprawowanie
władzy nad jakimkolwiek członkiem
cywilizowanej społeczności wbrew jego
woli, jest zapobieżenie krzywdzie innych.
John Stuart Mill (1806 - 1873),
angielski filozof
20
Normatywne granice wolności
• Ale:
– Problem paternalizmu
– Krzywda wyrządzona jakim istotom (bytom)?
– Krzywda przez działanie vs. Krzywda przez
zaniechanie
– Wolność umów vs. Doktryna „słabszej strony”
(pokłosie marksizmu)
– Negatywne skutki egzekwowania niektórych
zakazów (np. prohibicja w USA)
21
Normatywne granice wolności
• Jakie rodzaje krzywd uzasadniają ograniczenie
wolności? Czy przykładowo krzywdy
wyrządzane przegranym w rynkowej
konkurencji? A obraza uczuć?
22
Normatywne granice wolności:
problem paternalizmu
Nie można zasadnie zmusić go do uczynienia
lub zaniechania czegoś, ponieważ tak będzie
dla niego lepiej, ponieważ uczyni go to
szczęśliwym, ponieważ zdaniem innych
będzie to mądre, czy nawet słuszne. Istnieją
dobre powody, by go napominać,
przemawiać mu do rozumu, przekonywać go
lub usilnie prosić lecz nie, by go zmuszać lub
wyrządzać mu jakiekolwiek zło w razie,
gdyby postąpił przeciwnie.
John Stuart Mill (1806 - 1873),
angielski filozof
23
V. Wolnościowe stanowisko w
sprawie granic wolności
24
Wolnościowe stanowisko
w sprawie granic wolności
1. Normy moralne (religijne) ≠ normy prawne
2. Zbiór czynów uznawanych za przestępstwa
jest ściśle ograniczony do przestępstw
elementarnych.
3. Obowiązuje domniemanie wolności.
4. Nie ma paternalistycznych ograniczeń
wolności.
25
VI. Wolność a równość
26
Wolność a równość
• Dwa rodzaje (nie)równości
– Szans
– Sytuacji (w tym dochodu)
27
Wolność a równość
• Równość szans obejmuje równość wobec
prawa
• Pewne kolizje mogą występować między
wolnością a innymi aspektami ideału równości
szans, np. obowiązek oświatowy (ograniczenie
wolności rodziców wobec ich dzieci w imię
równości szans dzieci)
• Wolność i równość szans nie dają się pogodzić
z egalitaryzmem sytuacji (dochodu).
28
VII. Prawa „negatywne” versus
prawa „pozytywne”
29
Prawa „negatywne” vs. prawa pozytywne
Prawa
„negatywne”
=
wolnościowe
pozytywne
Ochrona jednostki
przed agresją ze
strony innych ludzi
Inne,
głównie
socjalne
prawa klasyczne
30
Prawa pozytywne
• Ruch socjalistyczny od XIX wieku
prawa
socjalne
• Słabe intelektualne uzasadnienie praw
socjalnych: sprawiedliwość społeczna itd.
• Współczesna ideologia praw człowieka kładzie
nacisk na prawa socjalne a pomija lub
lekceważy prawa klasyczne
31
Normatywne granice wolności
W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ własność
prywatna jest na marginesie, zepchnięta tam przez imponującą
listę praw pozytywnych, zwłaszcza socjalnych.
Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu uznał prawo do
świadczeń socjalnych jako element praw własności (!), na co sędzia
Trybunału Konstytucyjnego w Belgii, Marc Bossuyt, zareagował
taką oto opinią: „Jeśli świadczenie socjalne stało się przedmiotem
własności, to sędziowie w Strasburgu zdołali stworzyć właściciela z
kogoś, kto niczym nie włada. Nawet Marks nie dokonał takiej
sztuki” (Mchangama, Rhodes 2012). Te przykłady pokazują
praktyczny wpływ głośnych intelektualistów – orędowników praw
pozytywnych.
32
Rozrost państwa socjalnego
Rozrost państwa socjalnego (etatyzm socjalny)
• Rosnące podatki= ograniczanie prawa własności
(wolności)
• W wielu przypadkach: ograniczanie wzrostu gospodarki
– Kryzysy (Grecja)
– Redystrybucja od biedniejszych do bogatszych
– Rozbudowana biurokracja
• Wypieranie indywidualnej przezorności ,wzajemnej
pomocy oraz pomocy innym (mentalność sowieckiego
działacza nie pozwala tego dostrzec )
33
Normatywne granice wolności
Przejawem jaskrawej
niesprawiedliwości byłoby
przymuszanie kogoś do łożenia na
działalność, która nie wspiera jego
interesów lub której jest
zdecydowanie przeciwny.
Knut Wicksell (1851 - 1926),
Szwedzki ekonomista
34
Rozrost państwa socjalnego
Największa demagogia dotyczy rozrośniętego
państwa socjalnego - „czułe słówka”, np.
solidarność, pomaganie biednym, spójność,
społeczne
Nienawistne słowa: wilczy kapitalizm, biedni
ofiarami bogatych, wyzysk, umowy
„śmieciowe”
35
Prawa „negatywne” vs prawa „pozytywne”
Klasyczny
liberalizm
• nacisk na prawa klasyczne,
sceptycyzm wobec
rozbudowanych praw socjalnych
Marksizm
• wrogi wobec praw klasycznych;
akredytacja wobec praw
socjalnych
Socjaldemokracja
• niechętna akceptacja praw
klasycznych, nacisk na prawa
socjalne
36
VIII. Rodzaje wolności
37
Rodzaje (sfery) wolności
Rodzaje (sfery) wolności
Wolność polityczna ≈ władza wybieralna ≈
demokracja
38
Normatywne granice wolności
Każdy, komu przyszło żyć […] za
panowania dyktatury, której nie można
obalić bez rozlewu krwi – wie, że za
demokrację, mimo całej jej
niedoskonałości, warto walczyć i w moim
przeświadczeniu nawet umrzeć.
Karl Popper (1902 - 1994),
żydowski filozof
39
Demokracja a wolność
Ale demokracja nie gwarantuje:
• Szerokiego zakresu wolności gospodarczej
• Wysokiego poziomu praworządności
40
Wolności cywilne
Demokracja wymaga określonych wolności
cywilnych (obywatelskich):
• Wolności zgromadzeń
• Wolności zrzeszania się
• Wolności słowa
• Wolności mediów
41
Wolności obywatelskie
Wolności obywatelskie
społeczeństwo
obywatelskie, czyli ludzie grupujący się dla celów
innych niż zarobkowe i polityczne:
1. Wspólne zainteresowania(np. filateliści, ornitolodzy)
2. Wzajemna pomoc i pomoc innym
3. Nacisk na władzę polityczną (państwową)
3.1. Zmierzający do rozrostu państw
ograniczenie pewnych wolności, zwłaszcza
gospodarczej
3.2. Zmierzający do ograniczenia rozrostu państwa =
mniej wolności, zwłaszcza gospodarczej
42
Wolność gospodarcza
O zakresie wolności gospodarczej i poziome
praworządności decydują w demokracji relacje sił
między następującymi wolnościami:
•Wzajemna pomoc i pomoc innym
•Naciski na rozrost państwa = ograniczenie wolności,
zwłaszcza gospodarczej
•Naciski na ograniczenie rozrostu państwa= mniej
wolności, zwłaszcza gospodarczej
43
IX. Wolność gospodarcza
44
Wolność gospodarcza
Najbardziej zagrożona wolność: wolność praktycznego działania
(gospodarcza)
Konsumpcja
Składniki
Działalność produkcyjna
praca
własność
prywatna
45
Wolność gospodarcza
• Prawo do pracy: wolnościowe czy socjalne ?
• Własność prywatna ≈ swoboda
przedsiębiorczości
Uprawnienia do decydowania
Uprawnienia do korzystania
46
Wolność gospodarcza
Wolność gospodarcza (własność prywatna,
wolny rynek) są fundamentalnie ważne dla:
1. Rozwoju gospodarki
usuwanie ubóstwa;
czyli dla mas
2. Istnienia demokracji (nie ma demokracji bez
kapitalizmu)
47
Ataki na wolność gospodarczą
A jednocześnie wolność gospodarcza - spośród
wszystkich wolności – jest najbardziej atakowana
przez część kręgów intelektualnych i politycznych:
• Marksizm
• Interwencjonizm (etatyzm)
– własność państwowa
– etatyzm regulacyjny
– etatyzm socjalny (rozbudowane państwo
socjalne)
48
X. Propaganda etatystyczna
(antyrynkowa, antykapitalistyczna)
49
Propaganda etatystyczna (antyrynkowa,
antykapitalistyczna)
Dwa przykłady:
1. Ubóstwianie państwa (mentalność
sowieckiego działacza; „czułe słówka”)
2. Demonizacja własności prywatnej i wolnego
rynku –
Mity antyrynkowe ≈ antykapitalistyczne.
50
Mity antyrynkowe i antykapitalistyczne,
•
Wolny rynek
Socjalizm
chciwość
lepszy człowiek
• Wymiana rynkowa jest z natury niemoralna.
Jakie alternatywne rozwiązania?
• Wolny rynek
nierówności
Jakie nierówności dochodu są dopuszczalne?
51
Mity antyrynkowe i antykapitalistyczne
• Rynek (spontaniczny porządek) nie może
działać w złożonej gospodarce
• Gdyby nie było rynku, to w społeczeństwie
panowałoby powszechne braterstwo („jeden
wielki kibuc”)
• Kapitalizm tworzy społeczeństwo, które składa
się z :
a) Wyzyskiwaczy
b) Wyzyskiwanych
marksizm
52
Podłoże mitów antykapitalistycznych
U podłoża tych i innych mitów leżą:
• Utopijne rojenia na temat natury człowieka,
państwa, społeczeństwa
• Rażące błędy myślowe, np.
Obwinianie wolnorynkowego kapitalizmu za
słabości innych odmian kapitalizmu:
przeregulowanego , przesocjalizowanego ,
kapitalizmu kolesiów (crony capitalism)
53
XI. Co robić?
54
Co robić?
1.
2.
3.
4.
5.
Nie dać się ogłupić
Nie być biernym
Nie snobować się na apolityczność
Nie narzekać
Bronić zagrożonych wolności, zwłaszcza
gospodarczej, działaniu w wolnościowej
części społeczeństwa obywatelskiego
55