Transcript 5. kafli - glrur

Nóg til af vatni?
Menningarsamfélög til forna voru byggð
þar sem nægt vatn var.
Þurr svæði setja samfélögum skorður.
Vatn er auðlind!
Um 1 milljarður fólks býr við skort á
vatni í þróunarlöndunum.
LAN-103
1
Flóð
Eru algengust náttúruhamfarir í heiminum.
Flóð eru eðlilegur þáttur í vistkerfinu.
Auka frjósemi árdala.
Hættulegust eru flóðin í berum árdölum.
Hvernig getur maðurinn átt þátt í flóðum?
Þök og malbik (vatn kemst ekki niður).
Holræsakerfi (styttir tíman).
Brýr þrengja að árbökkum.
Gömul holræsi (taka ekki við öllu vatninu).
LAN-103
2
Nóg til af vatni?
Menn hafa sótt grunnvatn djúpt niður
og dælt upp til neyslu.
Sumt grunnvatn endurnýjast á 10.000
árum.
Þar sem yfirborðsvatn er tekið er hætta
á sjúkdómum s.s. húð-og
augnsjúkdómum.
LAN-103
3
Vatn- aðgengi og eftirspurn
WHO telur að hver maður þurfi 150l á dag til
matar, drykkjar og þvotta.
Í Kenía eru 5 l á mann!
Gerið samanburð á iðnríkjum og
þróunarlöndum.
Íbúar jarðar nota núna 5x meira vatn en
1950.
Til að ákvarða hvort til sé nægilegt vatn er
notað hugt. Flæðieining = 1 milljón m3
LAN-103
4
Vatn- aðgengi og eftirspurn (2)
Ef 500 manns eru um 1 flæðieiningu er
talað um vatnskort v/ þess að þá er ekki
hægt að fullnægja þörfum
samfélagsins. D: miðríki U.S.
Hámark er 2000 manns á flæðieiningu.
D: Ísrael.
Varanleg lausn að nota gamalt
grunnvatn?
LAN-103
5
Hver á vatnið?
50% þurrlendis er
alþjólegt vatnasvið.
Aukin fólksfjölgun =
Aukin krafa um vatn.
Fólk sem býr
neðarlega verða
alltaf fyrir
neikvæðum áhrifum
þeirra sem búa ofar.
LAN-103
Ár sem nýttar er af mörgum
löndum.
Dóná
15 lönd
Níger
10 lönd
Níl
9 lönd
Kongó
9 lönd
Rín
8 lönd
Amasón
7 lönd
Mekong
6 lönd
Amú & SyrDarja
5 lönd
Efrat & Tígris
4 lönd
6
Vatnskortur
Vatnsskortur = meiri uppgufun en úrkoma.
Svæðið þar sem viðvarandi vatnsskortur er:
Norður, Suðvestur- og Austur-Afríka.
Norður Kína.
Indlandi.
Kringum Kaspíhaf og Aralvatn.
Bandaríkin (mið og vesturhluti landsins).
Mið-Austurlönd
Innri hluti Ástralíu.
LAN-103
7
Nytjavatn á Íslandi
Af landinu renna um 5000 m3.
1000 m3 er lindarvatn.
Verst er að ná lindarvatni á gömlu
blágrýtissvæðunum.
Íslenskt vatn er gott vegna þ/ að það er gerla
og efnasnautt.
Íslenskt vatn er ekkert afburðarvatn.
Inniheldur ekki mikið af steinefnum
(steindum).
LAN-103
8
Hafið
Meðalhæð meginlandana yfir sjó er 875m.
Frá strönd og út á 200m dýpi er landgrunn
(6-7% hafsvæðisins).
Af landgrunninu tekur við landgrunshlíð og
nær niður á djúpsjávarbotninn.
Djúpsjávarbotninn er þakinn þykkri eðju sem
er gerð úr kísil og kalkskeljum lífvera.
LAN-103
9
Hafið 2
Meðaldýpi 3800 m.
Dýpst 11 km.
Meðalhæð lands og sjávarbotns 2500
m.
90% af fæðunni sem sótt er í höfin
kemur af landgrunninu.
LAN-103
10
Hafstraumar
Hafstraumarnir eru v/ upphitun sólar, snúnings jarðar,
tunglsins, vinda o.f.l.
Heitir hafstraumar flytja varma til kaldari svæða
(mynd bls. 144).
Hitastig er 25°C hærra á Íslandi en á sambærilegum
breiddargráðum sem ekki njóta hlýs sjávar.
Færibandið! Kaldur og eðlisþungur sjór sekkur við
heimskautin og berst í átt til miðbaugs, við miðbaug
streymir upp næringarríkur djúpsjór sem og í
Indlandshafi og Kyrrahafi.
LAN-103
11
Sjávarföllin (flóð & fjara)
2x á sólahring fáum við flóð og fjöru.
Sjávarfallsbylgjan er af völdum aðdráttarafls
tunglsins (sólar).
Flóð verður á þeim hluta jarðar sem snýr að
tunglinu og þeim sem snýr frá því vegna
miðflóttaafls.
Þegar sól, jörð og tungl mynda beina línu er
stórstreymt.
Þegar sól, jörð og tungl mynda 90° horn er
smástreymt.
LAN-103
12
Maðurinn og ströndin
Ströndin er auðlind.
Ferðaþjónustan er ört stækkandi tekjulind ríkja.
Miðjarðarhafi er innhaf, 100 milljónir manna búa
umhverfis það.
120 stórborgir losa skólpið út í það.
Um 75% skólpsins er óhreinsað.
Út í M. renna 70 stórar ár og um 85% af þeim erum
mengaðar (iðnaðarúrgangur, skólp, eiturefni o.f.l.)
1/3 olíuflutningaskipa sigla um M.
Stærstu strendur við M. eru hreinsaðar með sterkum
efnum áður en ferðamenn mæta á staðinn.
LAN-103
13
Nýting hafsins
Fiskveiðar í dag eru hrein
verksmiðjustarfsemi.
Fiskur er auðlind sem endurnýjast með
takmörkunum.
Gengið var á fiskistofna í heiminum með þeim
afleiðingum að þeir hrundu og sumum var
nær útrýmt s.s. síld og makríl í Norðursj.
(Ansjósuveiðar Perúmanna)
LAN-103
14
Nýting hafsins 2
Samkvæmt útreikningum geta höfin séð
meirihluta íbúa jarðar fyrir
nauðsynlegum næringarefnum (einkum
próteini).
Í dag er fimmti hver maður háður
próteini úr hafinu.
¼ af því sem veiddur er hafnar í
dýrafóðri.
LAN-103
15
Hver á hafið?
Árið 1982 var skrifað undir
hafréttindasáttmála þar sem kveðið var á um
nýtingu hafsins og hafsbotn.
Mikilvægustu ákvæði sáttmálans voru,
12 mílna landhelgi
200 mílna efnahagslögsaga
Það var þó ekki fyrr en 1994 sem nógu mörg
ríki höfðu skrifað undir hann og hann öðlaðist
gildi.
LAN-103
16
Hafréttindasáttmálinn 1982
Landhelgi 12mílur:
Eign viðkomandi ríkis.
Skip, flugvélar þurfa að fá leyfi til að fara inn fyrir
landhelgi viðkomandi ríkis.
En ferðaréttur virtur.
Efnahagslögsaga 200mílur:
Einkaréttur á nýtingu hafsins og auðlinda á hafsbotninum.
Strandríki geta set lög til að vernda hafsvæðin í kringum
landið (Ísland).
Ef hafsvæðið er ekki nægilega stórt skal fara eftir miðlínu
t.d. á milli Grænl. og Ísl.
LAN-103
17
200 mílur
LAN-103
18
Íslenskur sjávarútvegur
Á hverju byggir íslenskur efnahagur?
Sjórinn umhverfis Ísl. er mjög auðugur af
næringarefnum og birtuskilyrði eru góð.
Fyrir A og V land mætast hlýir og kaldir
hafstraumar. Við slík skilyrðir berst
næringarríkur djúpsjór upp á yfirborðið.
Næringarsöltin nýtast í ljóstillífun.
Svifþörungar eru í hlutverki frumframleiðenda í
hafinu.
LAN-103
19
Íslenskur sjávarútvegur 2
Að vori tekur yfirborð sjávar að hitna.
Lóðrétt blöndun er lítil en birta eykst, vöxtur
hleypur í þörungagróðurinn sem gengur á
næringarsöltin.
Framleiðni minkar svo þegar líður á sumarið.
Um haustið eykst svo lóðrétta blöndunin svo
aftur og þá verður annar kippur.
Plöntusvif dýrasvif uppsjávarfiskur
(loðna)  botnfiskar (ýsa, þorskur,
steinbítur).
LAN-103
20
Nytjastofnar
Helstu nytjastofnar við Ísl:
Botnfiskar: þorskur, ýsa, steinbítur.
Liðdýr: Humar og rækja
Lindýr: Hörpudiskur og kúfiskur
Spendýr: Hvalur og selur (áður fyrr)
Flestir stofnar eiga sín kjörsvæði s.s. Þorskur
og ýsa sem eiga hrygningarstöðvar fyrir
vestan land (verbúðir) og uppsjávarfiskur sem
gengur fyrir austan land (bræðslur).
LAN-103
21
Saga sjávarútvegsins
Uppistaða íslensks sjávarútvegs síðan um
landnám hafa verið árabátar eða fram á
20.öld.
Algengastir voru sexæringar, flestir urðu þeir
3000 talsins í lok 19.aldar.
Útgerð þilskipa hófst í byrjun 19.aldar og í lok
hennar barst um ¼ af afla landsmanna með
þeim (flest urðu þau um 100-200).
Seint á 19.öld hófust tilraunir með vélbáta
eða 1881.
LAN-103
22
Saga sjávarútvegsins 2
Fyrst í stað settu menn vélar í gömlu
sexæringana.
Á fyrstu áratugum 20.aldarinnar komu fyrst til
sögunnar eiginlegir togarar.
Í kringum 1940 höfðu þeir leyst árabátana af
hólmi.
Bátar fyrri alda þurftu ekki hafnarmannvirki.
ATH!
Við það breyttust landfræðilegar forsendur
hina ýmsu bæja.
LAN-103
23
Saga sjávarútvegsins 3
Útgerðin fluttist á staði sem voru skammt frá
fiskimiðunum og hafnarstaða var góð.
Afleiðingin varð sú að byggðarlög við sjávarsíðuna í
kringum landið stækkuð.
Framan af öldinni voru helstu útgerðastaðirnir
Hafn. og Rvk.
Eftir WWII voru keyptir 40 togarar og dreift niður á
bæjarfélögin (nýsköpunartogarar).
Þeim fylgdi uppbygging í bæjarfélögunum, betri
hafnaraðstaða, aukin atvinna, frystihús o.s.frv.
Um togarana voru stofnaðar svokallaðar
bæjarútgerðir
LAN-103
24
Saga sjávarútvegsins 4
1970 komu til sögunar ný tæki,
skuttogarar (ísfisktogarar).
1984 breyttust landfræðilegar forsendur
aftur þar sem frystitogararnir komu til
sögunnar.
Frystitogarar eru ekki háðir neinni
staðsetningu þar sem þeir vinna aflann
um borð og frysta.
LAN-103
25
Vinnsla sjávarafurða
1)Mikilvægast vinnslugreinin er frysting.
50% útflutningsverðmæta af sölu
sjávarafurð.
Frystihús 150 en fer fækkandi v/ frystitog.
Nú er 30% af aflanum unnin um borð.
2)Söltun
20% útflutningsverðmæta
50% þorsk sem veiddur er fer í söltun
LAN-103
26
Vinnsla sjávarafurða 2
3) Bræðsla (mjöl & lýsi)
Uppsjávar fiskurinn fer í bræðslu.
Staðsetning verksmiðja er mikilvæg í þessu.
Fram á 19.öld var helsta útflutningsvara
hertur fiskur.
Nú er farið að bera á útflutningi á flugfiski.
Fullvinnsla: Niðursoðnar vörur auk fiskrétta.
Ný vinnsla hefur verið í farvatninu og er það
vinnsla á kítini.
LAN-103
27
Kvótinn
Aðgangur að sjó var frjáls fyrst í stað.
Tæknivæðing fiskiskipaflotans leiddi til
þess að setja varð hömlur á nýtingu
nytjastofna sjávar.
Segja má að kvótakerfið hafi fært
fiskistofnanna úr sameign í einkaeign.
LAN-103
28
Kvótakerfið
Markmiðin eru þríþætt: (Fyrstu tvö voru
efnahagsleg en það þriðja var samfélags.)
1.
2.
3.
Koma í veg fyrir ofnýtingu og hámarka lífrænan
afrakstur sem hafið gefur frá sér.
Koma í veg fyrir sóun á fjármagni vegna
offjárfestingar í skipum og öðrum búnaði,
hámarka fjárhagslegan afrakstur .
Að dreifa arðinum með sem réttlátustum hætti
aftur til samfélagsins.
LAN-103
29
Kvótakerfið 2
Fyrsta veiðistjórnin tók til síldar, rækju
og loðnu (ekki þorsks).
Eftir að svartaskýrslan kom út árið 1975
og sett var heildaraflamark þorsks fyrir
árið.
Árið 1978 var skrapdagakerfið sett á þar
sem fjöldi daga sem stunda mátti
þorskveiðar var kynntur.
LAN-103
30
Kvótinn 3
Árið 1983 var kynnt til sögunar kvótakerfið eins og
það er í dag.
Upprunalega var það tvískipt, afla- og sóknarmark.
Sóknarmarkskerfið var fljótlega lagt til hliðar en
aflamarkið (kvótinn) varð meginreglan.
Hverju skipi var úthlutaður kvóti í heildarafla 7
botnfisktegunda og fór það eftir veiðireynslu áranna
1981-83 hvað hver fékk úthlutað.
Í upphafi var framsal milli fyrirtækja/skipa bannað en
árið 1991 var það gefið frjálst.
Afleiðing: Samþjöppun á fárra hendur aflaheimilda.
LAN-103
31