RADYASYON GÜVENLİĞİ ve KORUNMA

RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL KURALLAR 1

RADYASYON ve RADYASYON KAYNAKLARI

Doğal 88% Yapay 12% Doğal Radyasyon Kaynakları

•

Radyoaktif atomlarda parçalanma sırasında ortaya alfa, beta, gama adı verilen ve çıplak gözle görülmeyen ışınlar çıkar. Bu ışınlara “radyasyon” denir.

•

Girdiği ortama iyonları ayrıştıran radyasyonlara iyonlaştırıcı radyasyon denir.

•

Doğal ve yapay radyasyon kaynakları vardır.

YAPAY RADYASYON KAYNAKLARI

• Radyasyon ve radyoaktif maddeler ile çalışanlar doğal radyasyonlara maruz kalmaktadır. Buna, ‘mesleki ışınlama ‘ denir.

Mesleki ışınlamaların en büyük grubunu tıpta radyasyon alanlarında çalışanlar ve radyoaktif maddeler kullanarak teşhis ve tedavi yapanlar oluşturur.

RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİ

• Radyasyona maruz kalan hücre ölebilir veya zamanla doku tarafından onarılarak kurtulabilir. Eğer kurtulan hücre, kromozomlarındaki kırılmalar nedeniyle fiziksel ve kimyasal yapısı değişerek mutasyona uğrarsa, bunun sonucunda hücre normal işlevini yapamaz ve ileride kişinin kendisinde (somatik) veya gelecek nesillerde (genetik) zararlar meydana getirebilir.Kısa bir süre içinde ve bir defada yüksek dozlara maruz kalınması durumundan hemen sonra meydana gelecek hasarlara erken etkiler (akut ışınlanma etkileri), kanser, ömür kısalması ve genetik bozukluklar gibi sonradan çıkacak hasarlara da gecikmiş etkiler (kronik ışınlanma etkileri) denir.

HÜCRELERİN RADYASYONA KARŞI DUYARLILIK SIRASI

( Bölünen hücreler radyasyona karşı daha hassastır.) • Beyaz kan hücreleri (Lenfositler) • Kırmızı kan hücreleri (Eritrositler) • Sindirim sistemi hücreleri • Üreme organı hücreleri • Cilt hücreleri • Kan damarları • Doku hücreleri (Kemik ve Sinir Sistemi)

Radyasyona Karşı Doku ve Organ Duyarlılığı

• Karaciğer, böbrek, kas, kemik, kıkırdak ve bağ dokuları yetişkin canlılarda farklılaşmış ve bölünmediği için radyasyona karşı dirençlidirler.

• Kemik iliği, ovaryum ve testislerin (üreme organları) bölünen hücreleri, mide-bağırsak ve derideki epitel hücreler ise duyarlıdırlar.

RADYASYONDAN KORUNMA STANDARTLARI

• • •

Maksimum müsaade edilebilir doz sınırı 5000 mrem/yıl olarak kullanılmaktadır.

yaklaşık 30 yıldır Bu değerin gerçekten çalışanların sağlığını uygun şekilde koruyacak bir sınırda olduğu günümüzde artık iyice kabul edilmiş ve benimsenmiştir.

Maksimum müsaade edilebilir doz tüm radyasyon çalışanları için standardize edilmiş ve bu dozun tüm çalışma hayatı boyunca alınacağı da gözönüne alınmıştır.

•

Müsaade Edilen Maksimum Doz

Radyasyona karşı korunmada ana fikir, tahammül edilebilen (tolere edilebilen) dozları bilmek ve radyasyon çalışanları ile çevre halkının bunun üstünde doz almasını önlemektir.

•

Radyasyon korunmasının hedefi ise;

- Doku

hasarına sebep olan deterministik önlemek,

- Kalıtımsal

ve kronik etkilerin meydana olasılıklarını kabul edilebilir düzeyde sınırlamak etkileri gelme

•

ICRP’nin önerilerine göre; radyasyon çalışanları için müsaade edilen maksimum doz sınırı, birbirini takip eden beş yılın ortalaması 20 mSv’i geçemezken (yılda en fazla 50 mSv), toplum üyesi diğer kişiler (halk) için aynı şartlardaki bu sınır 1 mSv’in altında tutulmaktadır. 16-18 yaş arasındaki stajyerler ve öğrenciler için etkin doz, herhangi bir yılda 6 mSv'i geçemez. Ancak el, ayak veya deri için yıllık eşdeğer doz sınırı 150 mSv, göz merceği için 50 mSv'dir.

• • • • •

Çalışanların radyasyondan ve etkilerinden korunması için ; Radyasyondan korucu aygıtları kullanma Dozimetre taşıma Doz, zaman,mesafe ilkelerini bilmek ve uygulama Çalışılan ortamın, X-ışını odasının standartlara uygun olması,Zırhlanması ve bariyer bulundurması gerekmektedir..

1-RADYASYONDAN KORUYUCU AYGITLAR

Bu amaçla; kurşun önlük, eldiven, gözlük, boyunluk, paravanlar, gonadal koruyucular ve kurşun camlar yaygın olarak kullanılmaktadır. Koruyucu aygıtların kalınlıkları 0,255-0,5-1 mm gibi kurşun eşdeğeri olarak belirlenmiştir.

• • •

RADYASYONDAN KORUYUCU AYGITLAR

Kurşun önlük olarak pratikte en çok 0,50 mm kurşun eşdeğeri koruyucu önlükler kullanılır. 1 mm önlükler daha iyi korudukları halde oldukça ağırdırlar. Kurşun koruyucuların içerisindeki kurşun tabakalarının çatlama riski nedeniyle kurşun önlükler katlanmamalı, saklanırken askıya asılmalıdır.

Hamileliği belirlenmiş kadın çalışan, çalışma şartlarının yeniden düzenlenebilmesi amacıyla yönetimi haberdar eder. Hamileliğin bildirilmesi kadın çalışanın çalışmasına engel teşkil etmez, gerekiyorsa çalışma koşulları yeniden düzenlenir. Bu nedenle, doğacak çocuğun alacağı dozun mümkün olduğu kadar düşük düzeyde tutulması sağlanır ve toplum için belirlenen doz sınırlarına uyulur.

Emzirme dönemindeki kadın çalışanlar, radyoaktif kontaminasyon riski taşıyan işlerde

RADYASYONDAN KORUNMA (MONİTORİNG) 2-DOZİMETRE TAŞIMA

•

Monitoring,

iyonlaştırıcı radyasyonların ve radyoaktif kontaminasyonun varlığını ve derecesini tayin etmektir. • •

PERSONEL MONİTORİNG:

Kişiler tarafından alınan toplam seconder vücut dozunun rutin olarak ölçülmesidir.

PERSONEL MONITORING DOZİMETRE TÜRLERİ

Film Dozimetreleri TLD Dozimetreleri Ekzo-elektrodozimetreleri Kimyasal Dozimetreler Cam Dozimetreleri

PERSONEL MONİTORİNG HİZMETİNİN AMAÇLARI

1- Personelin maruz kaldığı kişisel radyasyon dozlarının maksimum müsaade edilen seviyenin altında tutulabilmesi için, alınan dozları ölçmek ve kayıtlarını tutmak, 2- Personele, radyasyon bakımından sağlığının korunduğu güvencesini vermek, 3- Kuruluş ve personel arasındaki fazla doz alma anlaşmazlıklarında kanuni koruma olanağı sağlamaktır.

ALAN MONİTORİNG

Radyasyon Alanlarının Sınıflandırılması Maruz kalınacak yıllık dozun 1 mSv değerini geçme olasılığı bulunan alanlar radyasyon alanı olarak nitelendirilir ve radyasyon alanları radyasyon düzeylerine göre sınıflandırılır: 1- Denetimli Alanlar 2- Gözetimli Alanlar

DENETİMLİ ALANLAR

Radyasyon görevlilerinin giriş ve çıkışlarının özel denetime, çalışmalarının radyasyon korunması bakımından özel kurallara bağlı olduğu ve görevi gereği radyasyon ile çalışan kişilerin yıllık doz sınırlarının (ardışık beş yılın ortalaması) 3/10’undan (6 mSv) fazla radyasyon dozuna maruz kalabilecekleri alanlardır.

Örneğin kumanda odası. Çekim odası…

GÖZETİMLİ ALANLAR

Radyasyon görevlileri için yıllık doz sınırlarının 1/20’sinin aşılma olasılığı olup, 3/10’unun aşılması beklenmeyen, kişisel doz ölçümünü gerektirmeyen fakat çevresel radyasyonun izlenmesini gerektiren alanlardır.

Örneğin sekreterlik, kayıt evrak, hasta kabul alanları..

• • • •

3-İYONİZAN RADYASYONDAN KORUNMADA TEMEL PRENSİPLER

Dr= D0 (r0/r)2 Noktasal bir kaynağa göre uzaklığı arttırmak alınan dozun kare kökü kadar azalmasını sağlar.

Bundan dolayı radyoloji çalışanları hastaların tutulması için görevlendirilemez.

Görevlendirilen kişinin kurşun koruyucular kullanması gerekir.

• • • •

RADYASYONDAN KORUNMA

Doz= (Doz Şiddeti)x(Zaman) Alınan doz, zaman ile doğru orantılıdır.

Böylece, bir ölçüm cihazının 50 mSv/saat’lik radyasyon dozunu gösterdiği bir bölgede kalınması halinde maruz kalınacak doz; saatte 50 mSv, 2 saatte 100 mSv, 3 saatte 150 mSv, vs. dir.

Radyoloji çalişanlarının çalışma saatleri bu esas üzerine ayarlanır.

RADYASYONDAN KORUNMA

• • •

Yüksek yoğunluklu maddelerden yapılmış malzemeler özellikle X ve gama ışınlarına karşı etkili bir korunma sağlarlar.

Uranyum metali, X ve gama ışınları için en etkili zırh malzemesidir. Ama maliyet açısından ona en yakın koruma değerde olan kurşun kullanıyoruz.

4- X-IŞINI ODASININ DÜZENLENMESİ

•

Röntgen edilmelidir.

ünitelerini kurarken yer seçiminde mümkün olduğunca zemin kat ve dış mekanlara komşu kesimler tercih

•

Duvarlar betonsa en az 20 cm tuğlaysa en az 30 cm kalınlığında olması gerekir. Eğer duvarlar istenen kalınlıkta değil ise 2 mm kurşun plakalarla kaplanması gerekir.

•

Teknisyen koruyucu bariyerinin de 2 mm’lik kurşun plakalarla kaplanması gerekir.

X-IŞINI ODASININ DÜZENLENMESİ

• • • • •

Kurşunlamanın yanısıra, röntgen ünitelerinde iyi bir havalandırma sistemi olmalıdır.

X-ışınlarının havayı iyonize etmesi sonucu toksik gazlar oluşur.

Bu gazlar havadan ağır olduğundan zemine yakın birikir.

Bu toksik gazlar nedeniyle, x-ışını odalarının, zemine yakın kesimde emici, tavana yakın kesimde ise üfleyici sistemlerle havalandırılması gerekir.

Kapılar 2 cm kurşun ile kaplanmalıdır.

RADYASYON ÇEŞİTLERİNE GÖRE ZIRHLAMA

tahta kağıt beton

Zırhlamada kullanılan bazı malzemelerin yaklaşık yarıdeğer tabaka kalınlıkları.

HASTA ,HASTA YAKINI ve HALKI KORUMA YÖNTEMLERİ

• • • • • •

Gereklilik, etkinlik, kişisel doz kuralları bilmek ve uygulamak Hasta ve hasta yakınlarına koruyucu aygıt sağlama Hamile veya hamilelik şüphesi olan hasta ve yakınlarını X-ışını odasından uzak tutma (eğer grafi alınması gerekliyse özel muamele ve koruma yapma) Gonadal korumaya önem verme Hastanın tutulması kaçınılmaz olan pozisyonların dışında X-ışını odasına hastadan başka kimseyi almamak.

Hasta ve hasta yakınını gerekli durumlarda radyasyon ve zararlarıyla ilgili bilgilendirmek.

• •

HASTAYA UYGULANACAK İYONİZAN RADYASYONDAN KORUMADA TEMEL PRENSİPLER a)Gereklilik (Justification) Net fayda sağlamayan hiçbir radyasyon uygulamasına izin verilmemelidir.

• •

b)Etkinlik (Optimizasyon ALARA) Maruz kalınacak dozlar mümkün oldukça düşük tutulmalıdır.

• •

c) Kişisel Doz-Risk Sınırları: Alınmasına izin verilen dozlar sınırlandırılmalıdır.

Hamile olma olasılığı olan hastalarda, pelvis bölgesine tetkik uygulanacaksa mensturasyon başladıktan sonraki ilk 10 gün içinde yapılmalıdır.Diğer vücut bölgelerine pelvise kurşun koruyucu koyarak 10 günlük dönemin dışında da da tetkik yapılabilir.

Hamile olduğu bilinen hastalar da özellikle ilk 3 ay içerisinde radyolojik tetkikten kesinlikle kaçınılır.Ama yapılması zorunlu bir durum varsa akciğer ve ya kranial çekimlerde uterus kurşun koruyucuyla örtülerek grafi alınır.Eğer hamile bir hastaya bilerek yada bilmeden bir tetkik yapılmışsa mutlaka fötal dozu hesaplamak gerekir.Fötal doz 1-3 rad arasında belirlenmiştir.