Transcript Blóðrás líkamans

Mannslíkaminn
Kafli 3.1
BLÓÐRÁSIN
Ásthildur Jónsdóttir &
Margrét Gauja Magnúsdóttir
Flutningskerfi líkamans
• Blóðrás líkamans: blóðið verður að vera í
hringrás um líkamann til þess að súrefni,
næringarefni og úrgangsefni flytjist til frumnanna
og frá þeim. Hjartað heldur blóðrásinni gangandi.
• Slagæðar: æðar sem flytja blóðið frá hjartanu
kallast slagæðar. Þegar fjær dregur hjartanu
greinast þær í marga milljarða mjög fínna og
þunnra háræða.
• Háræðarnar: eru allra grennstu æðarnar.
Næringarefni og súrefni berast gegnum örþunna
veggi háræðanna og yfir til frumnanna.
3.1 frh.
• Bláæðar: háræðarnar sameinast í sífellt
stærri æðar sem nefnast bláæðar. Þær
flytja blóðið aftur til hjartans.
Blóðrásin er úr tveimur hringrásum
• Hjartað er holur vöðvi með fjórum hólfum
– Tveimur gáttum og tveimur hvolfum
• Hægri helmingurinn skiptist í hægri gátt og
hægra hvolf. Frá þessum helmingi er
súrefnissnauðu blóði dælt um lungnaslagæð
til lungnanna litlu hringrásina.
• Vinstri helmingurinn skiptist í vinstri gátt
og vinstra hvolf. Súrefnisríkt blóð kemur inn
frá lungum og því er dælt út um ósæðina til
alls líkamans í stóru hringrásina.
Hjartalokur
• Sérstakar lokur, sem nefnast
hjartalokur, eru milli gátta og
hvolfa. Þær koma í veg fyrir
að blóðið renni aftur upp í
gáttirnar.
• Milli hvolfanna og stóru
slagæðanna, sem liggja frá
þeim, eru líka sérstakar lokur
sem kallast slagæðalokur.
Þær opnast þegar blóðinu er
dælt út – en lokast þegar þau
hvílast og fyllast að nýju.
- Hjartað • Í hvíld slær hjartað um 70 sinnum á mínútu.
• Þegar við reynum á okkur verður hjartslátturinn örari.
• Í einu hjartslagi dælir hjartað meira en hálfum desilítra
út til líkamans, sem er þá um 5 lítrar á mínútu.
• Hjartað er sístarfandi vöðvi sem fær aldrei hvíld. Það
þarf því mikla næringu og súrefni, sem það fær með
svokölluðum kransæðum sem greinast um
hjartvöðvann.
3.2 Blóðið og ónæmiskerfið
• Í líkama fullorðins manns eru 4 – 6 lítrar af
blóði:
– rúmur helmingur er blóðvökvi (eða mestu úr vatni)
– Tæpur helmingur blóðsins eru mismunandi
tegundir blóðfruma:
• Rauðkorn (rauð blóðkorn)
• Blóðflögur
• Hvítkorn (hvít blóðkorn)
• Allar blóðfrumur myndast í kjarna beinanna –
í rauða beinmergnum. Þær myndast af
sömu upphaflegu frumunum sem kallast
blóðstofn-frumur
Blóðfrumur
• Rauðkornin flytja súrefni: í þeim er prótínið
blóðrauði/ hemóglóbín, sem getur bundið
súrefni og flutt það um líkamann.
• Þá getur blóðrauðinn einnig bundist
koleinoxíði, sem er hættuleg lofttegund sem
finnst m.a. í útblæstri bíla og tóbaksreyk.
• Blóðflögur eru ein tegund blóðfrumna sem
sér einkum um að láta sár gróa. Þær valda
því að blóðið storknar.
Eitlar og vessaæðar
• Vessinn er í vessaæðum
og í honum eru mörg
hvítkorn. Vessinn rennur
gegnum eitlana sem
innihalda óvenju mörg
hvítkorn
• Við hálsbólgu verða
eitlarnir aumir / þrútnir
sem stafar af því að
hvítkornin eru að berjast
gegn veirum og
bakteríum.
Blóðfrumur
• Hvítkornin: eru mikilvægur þáttur í
ónæmis-kerfi líkamans. Þau vernda okkur
gegn veirum og bakteríum.
• Mismunandi tegundir hvítkorna:
– Átfrumur: bregðast fyrstar við sýkingum og
éta þær upp til agna. Gröftur í sári stafar af
dauðum átfrumum og bakteríum sem þær
hafa étið.
– T-frumur og B-frumur: T-frumur sjá um að
“greina” sýkingar í líkamanum og gefa þá
merki til B-frumna um að gera árás.
• B-frumurnar geta framleitt mikið magn af
mótefnum.
Ónæmiskerfið - mótefni
• Varnarfrumurnar, T- og B-frumur, mynda
mikið magn mótefna við sýkingar. Þá erum
við varin fyrir sömu sýkingu, eða ónæm fyrir
henni
• Varnarfrumurnar muna eftir sýkingunni og eru
fljótar að gera smitefnið óvirkt komi sýkingin
aftur upp.
• Við bólusetningu nýtum við okkur minni
ónæmiskerfisins og þannig mótar líkaminn
mótefni gegn óvirku smitefni.
Blóðflokkar
• Mikilvægt er að allir viti í
hvaða blóðflokki þeir eru í
þurfi þeir á blóðgjöf að
halda.
– Blóðgjöf af rangri gerð getur
valdið lífshættulegum skaða.
• Um er að ræða fjóra
blóðflokka: A, B, AB og O.
3.3 Sjúkdómar í blóði og hjarta
• Við greiningu sjúkdóma
nota læknar hlustpípu og
hjartaafrit:
– Sé hlustað á hjartað í
hlustpípu má heyra tvö hljóð:
*þegar lokur milli gátta og
hvolfa skella aftur og *þegar
lokur milli hvolfa og stóru
slagæða skella aftur.
– Hjartaafrit gefur til kynna
mynstur rafboðanna í
hjartanu.
Greining sjúkdóma með blóðprófi
• Blóðpróf eru notuð til að greina ýmsa
sjúkdóma. Læknar geta t.d. mælt styrk
blóðsykurs, blóðrauðgildi og sökk.
– Allt of hár blóðsykur, er vísbending um
sykursýki
– Lágt blóðrauðgildi táknar
blóðskort/blóðleysi/ járnskort.
– Hátt sökk er vísbending um bakteríusýkingu.
Hvítblæði
• Hvítblæði, krabbamein í blóði, stafar af því að
sumar tegundir hvítkorna fjölga sér stjórnlaust
og koma í stað eðlilegra frumna í
beinmergnum.
– Á Íslandi greinast u.þ.b. 25 manns á ári með
hvítblæði.
• Lækning:
– Lyf sem eru frumueitur eru notuð til lækningar.
– Sjúklingur fær nýjan beinmerg með
blóðstofnfrumum sem myndar ný, heilbrigð
hvítkorn.
Hár og lágur blóðþrýstingur
• Of hár blóðþrýstingur (háþrýstingur) er
algengur hjá fullorðnu fólki og getur valdið
skemmd á æðum og hjarta.
• Of lágur blóðþrýstingur getur valdið
svima og yfirliði, sem stafar af of litlu
blóðflæði til heilans.
Lost - meðvitundarleysi
• Missi einstaklingur mikið blóð getur það
valdið losti og meðvitundarleysi.
– Mikilvægt er að viðkomandi fái vökva í æð til
að auka rúmmál blóðsins.
• Sterk ofnæmisviðbrögð geta líka valdið
losti, þar sem æðarnar víkka og
blóðþrýstingur lækkar snögglega.
– Viðkomandi verður að komast undir
læknishendur.
Kvillar tengdir hjarta og
blóði
• Æðakölkun (fituhrörnun): fita og kalk hleðst á veggi
æða og þrengir þær – þá geta myndast blóðtappar sem
geta stíflað æð. Rifni æð getur orðið heilablæðing.
• Kölkun í kransæðum: kransæðar ná ekki að flytja
nægilegt súrefni til hjartans sem veldur hjartakveisu eða
hjartaverk.
• Hjartaáfall: vegna stíflu í kransæð/blóðtappa fær hluti
hjartans ekki nóg súrefni.
• Hjartavöðvabólga: orsakast af algengum veiru- eða
bakteríusýkingu sem náð hafa til hjartans. Hún getur
truflað takt hjartsláttarins.
• Heilablóðfall: blóðtappi stíflar æð í heila.
• Heilablæðing: æð opnast í heila og veldur
blæðingu.
Þegar ónæmiskerfið bregst ekki rétt við
• Sumir sjúkdómar stafa af því að
ónæmiskerfið starfar ekki rétt
• Ofnæmi t.d. exem, astmi og heyofnæmi,
gigtarsjúkdómar og sykursýki hjá börnum
stafar af því að varnarfrumur bregðast ekki
rétt við.
• Sykursýki hjá börnum orsakast t.d. af því
að ónæmiskerfið eyðileggur frumurnar í
brisinu sem framleiða hormónið insúlín.
3.4 Hreinsistöðvar líkamans
• Nýrun og lifrin sjá um að fjarlægja
meginhluta úrgangsefna úr blóðinu.
• Nýrun hreinsa blóðið, en meginhluti
vatnsins er tekinn upp aftur í blóðið. Það
sem eftir verður ásamt úrgangsefnum
myndar þvag.
• Leið þvags: nýru – þvagpípur –
þvagblaðra – þvagrás.
Nýrun
• Ásamt því að hreinsa blóðið, þá stjórna
nýrun magni vökva og steinefna í
líkamanum.
– DÆMI: verði blóðþrýstingur lágur, bregðast
nýrun við og framleiða minna þvag.
• Þvagpróf:
– Hægt er að greina sýkingu í þvagfærum með
þvagprófi
– Hægt er að kanna hvort sykur eða prótein er í
þvagi
Nýrnasjúkdómar
• Nýrnasteinar: stórir steinar
geta fest í nýrunum - hægt
er að brjóta þá með
hljóðbylgjum
• Nýrnasjúkdómar: geta verið
mjög erfiðir og valdið því að
nýrun hætta að starfa. Þá
þarf að tengja fólk við tæki /
gervinýra sem hreinsar
blóðið – það kallast
blóðskilun.
Lifrin – hreinsistöð og geymsla
• Lifrin fjarlægir skaðleg efni úr blóðinu,
eða breytir þeim í minna skaðleg efni. Til
þess notar hún m.a. gallið sem hún
framleiðir.
• Lifrin breytir einnig umfram glúkósa í
blóðinu í glýkógen, sem líkaminn getur
síðan breytt aftur í glúkósa þurfi hann á
orkunni að halda.
• Lifrin geymir ýmis næringarefni, t.d.
vítamín og járn.
Ef lifrin skemmist
• Áfengi og eitruð efni geta
orsakað lifraskaða
– Getur orsakað m.a.
skorpulifur, en þá nánast
hættir lifrin að starfa.
• Lifrabólguveira: er sýkill
sem veldur bólgu í lifur.
Hún veldur verkjum og
ýmis litarefni losna ekki úr
líkamanum, fólk fær gulu.