Transcript Marek Świdziński

6.
Wiedza o języku
Studia Podyplomowe
„Polski Język Migowy”
2014-2016
Prof. dr hab. Marek Świdziński
Zakład Językoznawstwa Komputerowego
Instytut Języka Polskiego UW
e-mail: [email protected]
Konsultacje (pok. 1): wt 14.00-15.00,
sob (w dniach zjazdów)
Strona przedmiotu — szukaj pod:
http://www.mswidz.republika.pl/
Program
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Co to jest język naturalny?
Aparat pojęciowy analizy tekstu.
Poziomy struktury tekstu.
Podstawy morfologii.
Fleksja polska.
Elementarz składni.
Derywacja i gniazda słowotwórcze.
Świat znaczeń: podstawy leksykologii. Leksykografia.
Komunikacja językowa.
Zróżnicowanie języków świata. Typologia języków.
Inne.
Wykład 6: Elementarz składni.
–3
Przypomnienie
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Znajomość języka A: znajomość słówek i reguł
budowy / rozbioru wyrażeń.
Słownik to zbiór leksemów (= haseł słownikowych).
Dla „słownika” morfemów – gramatyka słów:
morfologia.
Dla „słownika” słów – gramatyka wyrażeń: składnia.
Polski – język wysoce fleksyjny (HIL = Highly
Inflected Language).
Terminy: słowo – forma wyrazowa – leksem.
Gramatyka języka polskiego obejmuje morfologię
(= fleksję) i składnię.
–4
Co to jest składnia?
Po co nam składnia???
Po to, żeby rozumieć prace Scotta K. Liddella:
• American Sign Language Syntax. Mouton: New York
– The Hague 1980.
• Grammar, Gesture, and Meaning in American Sign
Language. Cambridge University Press: Cambridge 2003.
–5
Co to jest składnia?
Składnia — podstawowy fragment gramatyki:
• zbiór konstrukcji morfologicznych — zamknięty,
• zbiór konstrukcji składniowych — otwarty.
Podstawowy komunikat: wypowiedzenie.
Składnia jako fragment gramatyki — zbiór reguł
budowania wypowiedzeń.
Składnia jako część opisu danego języka — opis
budowy wypowiedzeń i, po drodze, składników
wypowiedzeń: zdań i fraz różnych typów.
–6
Co to jest składnia?
Komplet problemów
• jak się buduje wypowiedzenie (synteza) i jak się je
rozkłada (analiza);
• z jakiego surowca tworzy się wypowiedzenia
(składniki);
• co stanowi spoiwo wyrażeń językowych (mechanizmy
zdaniotwórcze).
–7
Co to jest składnia?
Analiza wyrażenia językowego to:
• odczytanie struktury i
• wykrycie powiązań gramatycznych między
składnikami.
–8
Co to jest składnia?
Synteza wyrażenia językowego to:
• stworzenie struktury,
• dopasowanie do siebie składników i
• uporzadkowanie linearne.
–9
Struktura składniowa
Dwie teorie strukturalne
• gramatyka zależnościowa: Tesniére, Mel’čuk, Czesi,
szkoła podstawowa w Polsce
• gramatyka składników bezpośrednich:
dystrybucjonizm amerykański, lingwistyka formalna i
informatyczna
Obie teorie posługują się drzewami.
–10
Drzewo zależności
–11
Drzewo składników bezpośrednich
–12
Drzewo składników bezpośrednich
–13
Struktura składnikowa
Trzy typy konstrukcji składniowych:
1. konstrukcje podrzędne, czyli redukowalne do
dokładnie jednego składnika; ten składnik to
nadrzędnik i reprezentant zarazem;
2. konstrukcje współrzędne, czyli redukowalne do
dowolnego składnika niespójnikowego; składniki te
to reprezentanty (ale nie nadrzędniki);
3. konstrukcje nieredukowalne, czyli egzocentryczne;
konstrukcje takie nie mają reprezentanta.
–14
Struktura składnikowa
Emerytowany nauczyciel na zastępstwie bardzo
elegancko i efektownie wytłumaczył nam
indukcję, bo miała być wizytacja.
1.
konstrukcje podrzędne:
emerytowany nauczyciel na zastępstwie
nauczyciel na zastępstwie
wytłumaczył nam elegancko i efektownie
wytłumaczył nam
miała być
nauczyciel wytłumaczył
–15
Struktura składnikowa
2.
konstrukcje współrzędne:
elegancko i efektownie
3.
konstrukcje egzocentryczne:
na zastępstwie
bo miała być wizytacja
A jak jest w PJM?
–16
Mechanizmy zdaniotwórcze
Zdanie — sekwencja składników z siecią powiązań.
Trzy typy oddziaływań składniowych:
•
•
•
wymaganie składniowe (UNIWERSALNE),
uzgodnienie (OGRANICZONE),
uporządkowanie linearne (UNIWERSALNE).
–17
Drzewo zależności: wymyśl przykład!
–18
Drzewo zależności: oto przykład…
chce
Ona chce nam dziś dać spore
pieniądze.
dać
Ona
pieniądze
dziś
nam
spore
–19
Drzewo składników: wymyśl przykład!
–20
Drzewo składników: oto przykład!
czyta
czyta
listy
listy
ojca
(matki)
Ania
czyta
długie
listy
ojca
i
matki
–21
Drzewo składników: wymyśl przykład!
czyta
Inne
drzewo!
czyta
listy
ojca
(matki)
listy
Ania
czyta
długie
listy
ojca
i
matki
–22
Mechanizmy zdaniotwórcze
Zdanie — sekwencja składników z siecią powiązań.
Trzy typy oddziaływań składniowych:
•
•
•
wymaganie składniowe (UNIWERSALNE),
uzgodnienie (OGRANICZONE),
uporządkowanie linearne (UNIWERSALNE).
–23
Wymaganie składniowe
W wyrażeniach są:
• składniki konieczne (najważniejszy: CENTRUM)
• składniki niekonieczne (usuwalne)
Są słowa (= formy wyrazowe) samodzielne składniowo.
Przykłady?
–24
Wymaganie składniowe
Słowa samodzielne składniowo
Aha!
Kurde…
Baczność!
…..
Marysiu!
Kochani!
Panie (mój)…
…..
Szkoda.
Mżyło.
Cieknie.
Wykrzykniki
Formy wołacza
Formy niektórych czasowników
niewłaściwych
–25
Wymaganie składniowe
Jednostki tekstu są zazwyczaj niesamodzielne
(składniowo, a także semantycznie).
Wymaganie składniowe — warunek konieczny pełności
(nieeliptyczności) wyrażenia.
Uzupełnienie konieczne — człon wymagany (=
complement, dopełnienie).
Składniki swobodnie pomijalne (bez szkody dla
struktury) — człony luźne (= adjuncts). To m.in.
szkolne okoliczniki i przydawki.
A jak jest w PJM?
–26
Wymaganie składniowe
Czy w PJM istnieje elipsa?
–27
Wymaganie składniowe
Intuicja „pustych miejsc”, slotów:
•
•
•
•
•
•
__________ umarł. > Jaś umarł.
To było w _________. > To było w Łodzi.
____ dała ________ ___________. > Ona dała
mu forsę.
Jaś biegnie i ___________. > Jaś biegnie i
Marysia się cieszy.
Oni _________ przewyższyli. > Oni nas
przewyższyli.
_______ kissed _________. > John kissed Mary.
–28
Wymaganie składniowe
Wymaganie – rozumiane semantycznie:
PIĆ
Sposób
Ag
Pacj Miejsce Czas
–29
Wymaganie składniowe
Wymaganie – rozumiane składniowo:
(a) Zdanie za pełne:
Kot pił wódkę duszkiem wczoraj w moim domu na
stole.
PIĆ => FNO, FNO
(b) Zdania pełne:
Kot pił mleko.
Kot pił.
(c) Zdanie niepełne:
Pił.
–30
Uzgodnienie
Uzgodnienie (mechanizm tekstotwórczy typowy dla
języków fleksyjnych): dostosowanie jednej jednostki
składniowej do oczekiwań innej jednostki.
–31
Uzgodnienie
Zgoda
Jednostka składniowa A dziedziczy po jednostce B jej
własną wartość pewnej kategorii fleksyjnej:
emerytowany nauczyciel:
ZGODA emerytowany(mian) nauczyciel(mian)
ZGODA emerytowany(poj) nauczyciel(poj)
A jak jest w PJM?
–32
Uzgodnienie
uczniowi
dobry
dobra
......... dobre
dobrego
dobrej
......... dobrych
dobremu
dobrej
......... dobrym
dobrego
dobrą
......... dobre
.................. .................. .........
................
–33
Uzgodnienie
Rząd:
Jednostka składniowa A narzuca jednostce składniowej
B określoną wartość jakiejś cechy składniowej — ale
nie wartość własną kategorii fleksyjnej.
emerytowany nauczyciel:
RZĄD nauczyciel(MOS) emerytowany(mos)
na zastępstwie:
RZĄD na(MJS) zastępstwie(mjs)
A jak jest w PJM?
–34
Uzgodnienie
na
zastępstwo
zastępstwa
zastępstwa
zastępstw
zastępstwie zastępstwom
......
......
zastępstwie zastępstwach
–35
Uzgodnienie
chcieli
piję
piłem
piłam
pijesz
piłeś
piłaś
pije
pił
piła
........ pito pić
pijemy piliśmy piłyśmy
........
.......
.......
–36
Uzgodnienie
opowiadać
BEZ, DO, KU, NAD, O, OD, PRZED, PRZY, W, ZA,...
wiedzieć
ABY, AŻ, GDY, JAKOBY, MIMO ŻE, ŻE,...
CZY, ILE, JAK, KTO, SKĄD,...
Słowa funkcyjne są rządzone!!!
–37
Uzgodnienie
A jak jest w PJM?
Słowa funkcyjne w PJM?
Por. Scott K. Liddell.
–38
Uporządkowanie linearne
Uporządkowanie linearne — wzajemne usytuowanie
składników danej jednostki składniowej.
Jaś ma grypę.
Jaś grypę ma.
Ma grypę Jaś.
Ma Jaś grypę.
Grypę Jaś ma.
Grypę ma Jaś.
Mary kissed Peter.
Peter kissed Mary.
*Peter Mary kissed.
*Kissed Mary Peter.
–39
Uporządkowanie linearne
O polskim mówi się, że to język SVO. Co to znaczy?
A jak jest w PJM?
Problem trójwymiarowości tekstu PJM.
O ASL mówi się: język SOV.
–40
Zdanie typu A.
Typowa postać wyrażenia samodzielnego (=
wypowiedzenia): zdanie.
A.
Zdanie to konstrukcja oparta na jednej formie
finitywnej — o strukturze wyznaczonej przez
wymagania składniowe tej formy.
Jest to konstrukcja podrzędna.
–41
Zdanie typu A.
Czego wymagają poniższe czasowniki?
PIĆ:
fraza nominalna (FNO)
ZALEŻEĆ:
BYĆ:
UCHODZIĆ:
MIESZKAĆ:
ZACZĄĆ:
WIEDZIEĆ:
–42
Zdanie typu A.
ZALEŻEĆ:
Zależy mi na Marysi.
To zależy od tego, kto przyjdzie.
Chory zależy nogę.
 komu – na czym (podmiotu nie ma!!!)
 co – (od tego) +PYTANIE)
 kto – co
–43
Zdanie typu A.
BYĆ:
On jest głupi.
On jest studentem.
On jest tutaj.
Jest ciemno.
 kto – jaki
 kto – kim // czym
 kto – gdzie
 jak (podmiotu nie ma!!!)
–44
Zdanie typu A.
UCHODZIĆ:
Jan uchodzi stamtąd.
Jan uchodzi z żoną.
Jan uchodzi za studenta.
Janowi uchodzi każdy czyn.
Kłamać nie uchodzi.
 kto – skąd (podmiotu nie ma!!!)
 kto – z kim // czym (+pytanie)
 kto – za kogo // za co
 co – komu
 co (robić) (podmiotu nie ma!!!)
–45
Zdanie typu A.
MIESZKAĆ:
Matka mieszka tutaj // w
Krakowie // nad morzem // za
górami // w lesie // ...
 kto – gdzie
–46
Zdanie typu A.
ZACZĄĆ:
Zacznę płakać.
Zacznę kazanie.
 kto – co
 kto – co (robić)
–47
Zdanie typu A.
WIEDZIEĆ: Oni wiedzą o tym.
Oni wszystko wiedzą.
Oni wiedzą, że nie mam czasu.
Oni wiedzą, kto to jest.
 kto – czym
 kto – co
 kto – ZDANIE że)
 kto – PYTANIE
–48
Zdanie typu A.
Reprezentacja struktury zdania elementarnego przez
zbiór fraz wymaganych — schemat zdaniowy.
W tradycji anglosaskiej:
verb pattern
subcategorization (frame)
valence
–49
Schematy zdaniowe
Przykładowe schematy zdaniowe (dla polszczyzny)
Czasownikowe

Zeromiejscowe
V-0 N I C
[Jan] <śpi>.

V-1.1
V-1.2
V-1.3
V-1.4
V-1.5
V-1.6
V-1.7
Jednomiejscowe
FNO [Kowalscy] <kupują> (dom).
FPN [One] <pytają> (o Marię).
FPM (Głupi) <jest> [ten Jan].
FPP [Jan] <wygląda> (na zmęczonego).
FPS <Mieszkamy> (w Krakowie).
FWB [Ewa] <chce> (spać).
FZD <Nie wiedzieliście> (, że oni tu byli).
–50
Schematy zdaniowe

Dwumiejscowe
V-2.1 FNO FNO
[Jan] <da> (jej) (kwiaty).
...................................................
V-2.13
Quasi-czasownikowe

Zeromiejscowe
Q-0 N I C
<Mżyło>.

Jednomiejscowe
Q-1.1 FNO <Szkoda> (pieniędzy).
..........................................................
Q-2.6
–51
LDOCE (1978)
–52
ISJP (2001)
–53
Zdanie typu B.
Inny typ zdania:
B. Zdanie to konstrukcja zorganizowana wokół jednego
spójnika współrzędnego — o strukturze
wyznaczonej przez wymagania składniowe tego
spójnika.
Jest to konstrukcja współrzędna.
Te dwa typy zdań wyczerpują uniwersum.
A jak jest w PJM?
–54
Zdanie typu B.
Wściekłem się i wręcz zaczynałem go nienawidzić.
Albo wyjdziesz, albo cię zabiję!
Przyjdzie, zaproszono też jego żonę, bardzo się
cieszymy.
Rząd zbierze się jutro, ale nieznany jest program
obrad.
Nie tylko pada, ale i grzmi.
Tu jest as, więc wygrałaś.
–55
Zdanie typu B.
Hipoteza: w językach wizualno-przestrzennych
punktem wyjścia przy budowaniu zdania jest
reprezentacja semantyczna.
„Taki jest kształt zdania, jaki jest sens”.
W językach fonicznych – punktem wyjścia jest schemat
zdaniowy.
„Mówiący wkłada sens w schemat zdaniowy”.
Czy tak jest naprawdę? Ufff...
–56
Wypowiedzenia niezdaniowe
(a)
On w pracy?
Jan to artysta.
My pojechaliśmy rowerkiem, a Jasio skuterem.
My rowerkiem, a Jasio pieszo.
Won!!!
Stać!
Jasiu!
Cholera jasna.
………………
–57
Wypowiedzenia niezdaniowe
(b)
WARSZAWA CENTRALNA
Wódka czysta wyborowa
 NA PLAŻĘ
„Nad Niemnem”
Symfonia C-dur Op. 11
PIT-31
ENTER
…………
–58
Wypowiedzenia niezdaniowe
Te wyrażenia to:
(a) równoważniki zdania, czyli oznajmienia,
(b) teksty sytuowane, czyli zawiadomienia.
W tekście polskim jest ich bardzo dużo.
A jak jest w PJM?
–59
Ćwiczenie kończące
Analiza składniowa jednego wypowiedzenia…
Ona chce nam dziś dać spore pieniądze, za
to Anna czyta długie listy ojca i matki.
–60
Podsumowanie
1. Składnia jako fragment gramatyki — zbiór reguł
budowania wypowiedzeń.
2. Opis składniowy wyrażenia: przypisanie mu
struktury (drzewa) oraz ujawnienie powiązań
między składnikami.
3. Gramatyka zależnościowa a gramatyka składników
bezpośrednich.
4. Trzy klasy konstrukcji: podrzędne – współrzędne –
egzocentryczne.
5. Trzy mechanizmy zdaniotwórcze: wymaganie –
uzgodnienie – uporządkowanie linearne.
6. Uzgodnienie: zgoda – rząd.
7. Dwa typy zdań: pojedyncze – złożone.
8. Wypowiedzenia niezdaniowe: oznajmienia i
zawadomienia.
–61