Transcript na zastępstwie

Wstęp
do językoznawstwa
synchronicznego
3003-11A1WS
Filologia polska, I rok * 2014/2015
Prof. dr hab. Marek Świdziński
Zakład Językoznawstwa Komputerowego
Instytut Języka Polskiego UW
e-mail: [email protected]
Konsultacje w pok. 1:
środa 14.00-15.00
Strona przedmiotu — szukaj pod:
www.mswidz.republika.pl/
Program
Przedmiot językoznawstwa.
Cechy definicyjne języka naturalnego.
Struktura języka I: słownik i morfologia.
Struktura języka II: składnia.
Formalne rozumienie języka. Lingwistyka formalna i
informatyczna.
6. Komunikacja językowa.
7. Podstawy leksykologii. Leksykografia.
8. Słowniki – analiza zawartości, klasyfikacja.
9. Zróżnicowanie języków świata. Podstawy typologii.
10. Typy badań lingwistycznych.
11. Kolokwium.
1.
2.
3.
4.
5.
2
Jaka to klasa gramatyczna?
KTOKOLWIEK
WOLNO
ZAJĘTY
SIÓDMY
DUŻO
GRZMIEĆ
ŻE
NIEOPODAL
OWSZEM
3
Temat 4
Struktura języka II:
składnia
4
Przypomnienie
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Znajomość języka A: znajomość słówek i reguł
budowy / rozbioru wyrażeń.
Słownik to zbiór leksemów (= haseł słownikowych).
Morfologia – gramatyka słów. składnia – gramatyka
wyrażeń
Polski – język wysoce fleksyjny (HIL = Highly
Inflected Language).
Terminy: słowo – forma wyrazowa – leksem.
Fleksja głębinowa: po co odmieniamy? Rozbiór
gramatyczny: części mowy, kategorie fleksyjne,
paadygmaty.
Fleksja powierzchniowa: jak odmieniamy? Budowa
formy fleksyjnej: tematy, końcówki, alternacje.
Wzorce odmiany.
5
Składnia a morfologia
Składnia — podstawowy fragment gramatyki:
• zbiór konstrukcji morfologicznych — zamknięty,
• zbiór konstrukcji składniowych — otwarty.
Podstawowy komunikat: wypowiedzenie.
Składnia jako fragment gramatyki — zbiór reguł
budowania wypowiedzeń.
Składnia jako część opisu danego języka — opis
budowy wypowiedzeń i, po drodze, składników
wypowiedzeń: zdań i fraz różnych typów.
6
Podstawowe problemy składni
• jak się buduje wypowiedzenie (synteza) i jak się je
rozkłada (analiza);
• z jakiego surowca tworzy się wypowiedzenia
(składniki);
• co stanowi spoiwo wyrażeń językowych
(mechanizmy zdaniotwórcze).
7
Podstawowe problemy składni
Opis składniowy wyrażenia językowego to:
• przypisanie mu struktury,
• ujawnienie oddziaływań gramatycznych między
składnikami.
Problem porządku linearnego
8
Przykłady do analizy
The nice boy hit the black girl.
9
Przykłady do analizy
Katarzyna Wielka rozkazała wtedy zamurować
kochanka w wieży koło cerkwi.
Kupiono tam telewizor, ale ekran wysiadł tuż po
przyjeździe do szkoły.
Gallia est omnis divisa in partes tres quarum unam
incolunt Belgae aliam Aquitani.
Sometimes Mary lets him go but gives him no
advice where to go.
Tylko pięciu facetów zostało poproszonych o
przygotowanie materiałów na wewnętrzne
szkolenia w zakresie pierwszej pomocy.
10
Gramatyka zależnościowa i składnikowa
Dwie teorie strukturalne
• gramatyka zależnościowa: Tesniére, Mel’čuk,
Czesi, szkoła podstawowa w Polsce
• gramatyka składników bezpośrednich:
dystrybucjonizm amerykański, lingwistyka
formalna i informatyczna
Obie teorie posługują się drzewami.
11
Drzewo zależności
12
Drzewo składników bezpośrednich
13
Typologia konstrukcji składniowych
Trzy typy konstrukcji składniowych:
1. konstrukcje podrzędne: redukowalne do
dokładnie jednego składnika; ten składnik to
nadrzędnik i reprezentant zarazem;
2. konstrukcje współrzędne: redukowalne do
dowolnego składnika niespójnikowego;
składniki te to reprezentanty (ale nie
nadrzędniki);
3. konstrukcje egzocentryczne: nieredukowalne;
konstrukcje takie nie mają reprezentanta.
14
Typologia konstrukcji składniowych
Emerytowany nauczyciel na zastępstwie
bardzo elegancko i efektownie
wytłumaczył nam indukcję, bo miała być
wizytacja.
15
Typologia konstrukcji składniowych
1.
Konstrukcje podrzędne:
emerytowany nauczyciel na zastępstwie
nauczyciel na zastępstwie
wytłumaczył nam elegancko i efektownie
wytłumaczył nam
miała być
nauczyciel wytłumaczył
16
Typologia konstrukcji składniowych
2.
konstrukcje współrzędne:
elegancko i efektownie
3.
konstrukcje egzocentryczne:
na zastępstwie
bo miała być wizytacja
17
Drzewo składników (PS-tree)
teściow ie, których w szak lekcew aży, nie pow inni na niego ani na nią łożyć
1
11
12
2
21
22
teściow ie, których w szak lekcew aży,
teściow ie
E
których w szak lekcew aży
121
których
122
w szak lekcew aży
1221
w szak
1222
lekcew aży
nie pow inni na niego ani na nią łożyć
nie pow inni
211
nie
212
pow inni
na niego ani na nią łożyć
221 W na niego ani na nią (lub: na niego ani na nią)
2211 E na niego
22111
na
22112
niego
2212 ani
2213 E na nią
22131
na
22132
nią
222
łożyć
18
Drzewo składników (PS-tree)
19
Mechanizmy zdaniotwórcze
Zdanie — sekwencja składników z siecią powiązań.
Trzy typy oddziaływań składniowych:
•
•
•
wymaganie składniowe (UNIWERSALNE),
uzgodnienie (OGRANICZONE),
uporządkowanie linearne (UNIWERSALNE).
20
Wymaganie składniowe
W wyrażeniach są:
• składniki konieczne (najważniejszy: CENTRUM)
• składniki usuwalne.
Są terminale samodzielne składniowo.
21
Wymaganie składniowe
Jednostki tekstu – zwłaszcza terminale – są
niesamodzielne (składniowo, a także
semantycznie).
Wymaganie składniowe — warunek konieczny
pełności (nieeliptyczności) wyrażenia.
Uzupełnienie konieczne — człon wymagany
(= complement, dopełnienie).
Składniki swobodnie pomijalne (bez szkody dla
struktury) — człony luźne (= adjuncts). To m.in.
szkolne okoliczniki i przydawki.
22
Wymaganie składniowe
Intuicja „pustych miejsc”, slotów:
•
•
•
__________ umarł. >
To było w _________. >
____ dała ________ ___________. >
•
Jaś biegnie i ___________. >
•
Oni _________ przewyższyli. >
•
_______ kissed _________. >
23
Wymaganie składniowe
•
•
•
> Jaś umarł.
> To było w Łodzi.
> Ona dała mu forsę.
•
•
> Jaś biegnie i Marysia się
cieszy.
> Oni Piotra przewyższyli.
•
> John kissed Mary.
24
Wymaganie składniowe
Semantycznie:
PIĆ
Sposób
Ag
Pacj Miejsce Czas
25
Wymaganie składniowe
Składniowo:
(a) Zdanie za pełne:
Kot pił wódkę duszkiem wczoraj w moim domu na
stole.
(b) Zdania pełne:
Kot pił mleko.
PIĆ => FNO, FNO
Kot pił.
(c) Zdanie niepełne:
Pił.
26
Uzgodnienie
Uzgodnienie – mechanizm tekstotwórczy typowy dla
języków fleksyjnych: dostosowanie
charakterystyki gramatycznej jednej jednostki
składniowej do oczekiwań innej jednostki.
27
Uzgodnienie
Zgoda
Jednostka składniowa A dziedziczy po jednostce B
jej własną wartość pewnej kategorii fleksyjnej:
emerytowany nauczyciel:
ZGODA emerytowany(mian) nauczyciel(mian)
ZGODA emerytowany(poj) nauczyciel(poj)
28
Uzgodnienie
uczniowi
dobry
dobra
......... dobre
dobrego
dobrej
......... dobrych
dobremu
dobrej
......... dobrym
dobrego
dobrą
......... dobre
.................. .................. .........
................
29
Uzgodnienie
Rząd:
Jednostka składniowa A narzuca jednostce
składniowej B określoną wartość jakiejś cechy
składniowej — ale nie wartość własną kategorii
fleksyjnej.
emerytowany nauczyciel:
RZĄD nauczyciel(MOS) emerytowany(mos)
na zastępstwie:
RZĄD na(MJS) zastępstwie(mjs)
30
Uzgodnienie
na
zastępstwo
zastępstwa
zastępstwa
zastępstw
zastępstwie zastępstwom
......
......
zastępstwie zastępstwach
31
Uzgodnienie
chcieli
piję
piłem
piłam
pijesz
piłeś
piłaś
pije
pił
piła
........ pito pić
pijemy piliśmy piłyśmy
........
.......
.......
32
Uporządkowanie linearne
Uporządkowanie linearne — wzajemne usytuowanie
składników danej jednostki składniowej.
Jaś ma grypę.
Jaś grypę ma.
Ma grypę Jaś.
Ma Jaś grypę.
Grypę Jaś ma.
Grypę ma Jaś.
Mary kissed Peter.
Peter kissed Mary.
*Peter Mary kissed.
*Kissed Mary Peter.
33
Zdanie
Standardowa postać wyrażenia samodzielnego
(= wypowiedzenia): zdanie.
A. Zdanie to konstrukcja oparta na jednej formie
finitywnej — o strukturze wyznaczonej przez
wymagania składniowe tej formy.
Jest to konstrukcja podrzędna.
CENTRUM: fraza finitywna.
Jaś ma grypę.
34
Zdanie „pojedyncze”
Czego wymagają poniższe czasowniki?
PIĆ:
ZALEŻEĆ:
BYĆ:
UCHODZIĆ:
MIESZKAĆ:
ZACZĄĆ:
WIEDZIEĆ:
fraza nominalna (FNO)
???
???
???
???
???
???
35
Schemat zdaniowy
Reprezentacja struktury zdania elementarnego
przez zbiór fraz wymaganych — schemat
zdaniowy.
W tradycji anglosaskiej:
verb pattern
subcategorization (frame)
36
Schemat zdaniowy
Schematy zdaniowe dla polszczyzny
Czasownikowe

Zeromiejscowe
V-0 N I C
[Jan] <śpi>.

V-1.1
V-1.2
V-1.3
V-1.4
V-1.5
V-1.6
V-1.7
Jednomiejscowe
FNO [Kowalscy] <kupują> (dom).
FPN [One] <pytają> (o Marię).
FPM (Głupi) <jest> [ten Jan].
FPP [Jan] <wygląda> (na zmęczonego).
FPS <Mieszkamy> (w Krakowie).
FWB [Ewa] <chce> (spać).
FZD (Że oni tu byli, ) <nie wiedzieliście>.
37
Schemat zdaniowy

Dwumiejscowe
V-2.1 FNO + FNO [Profesor] <pożycza> (nam)
(książki).
V-2.2 FNO + FPN [Kasjer] <dopisze> (procenty) (do
mojego rachunku).
V-2.3 FNO + FPM [Jan] <wydał się> (Marii) (miły).
V-2.4 FNO + FPM [Dziadkowie] (Marię)
<pamiętali> (dość młodziutką).
V-2.5 FNO + FPP [Ten obraz] <wyglądał>
(krytykom) (na nieautentyczny).
V-2.6 FNO + FPP# [Jan] <uważał> (swoją młodszą
siostrę) (za wykształconą).
38
Schemat zdaniowy
V-2.7 FNO + FPS [Detektyw] <ujął> (to) (tak).
V-2.8 FNO + FWB <Dajcie> (nam) (tutaj spać).
V-2.9 FNO + FZD (Żebyście tam pojechały, )
(matce) <radzę>.
V-2.10 FPN + FPN <Wystąpili> (do sądu) (z
wnioskiem o przesłuchanie świadka).
V-2.11 FPN + FPS (Na to wszystko) <patrzymy>
(z dezaprobatą).
V-2.12 FPN + FZD [Jan] <wie> (od Marii) (, gdzie
Piotr mieszka).
V-2.13 FPS + FPS [Ten samolot] <leciał> (stąd)
(do
Berlina).
39
Schemat zdaniowy
Quasi-czasownikowe

Q-0
Zeromiejscowe
N I C <Dnieje>.

Jednomiejscowe
Q-1.1
Q-1.2
Q-1.3
Q-1.4
Q-1.5
FNO
FPN
FPS
FWB
FZD
(Ciężarną) <mdliło>.
<Czas> (na spacerek).
<Jest> (zimno).
<Pora> (wracać).
<Wiadomo> (, co Jan powie).
40
Schemat zdaniowy

Dwumiejscowe
Q-2.1 FNO + FNO
nowego)?
Q-2.2 FNO + FPN
(sędziemu).
Q-2.3 FNO + FPS
Q-2.4 FNO + FWB
(wygrać).
Q-2.5 FNO + FZD
uciekła).
Q-2.6 FWB + FPS
<Potrzeba> (ci) (czegoś
(O wszystko) <chodzić będzie>
(Janowi) <powodzi się> (dobrze).
(Niepodobieństwem) <jest>
(Janowi) <żal> (, że Maria
(Wygrywać) <jest> (dosyć łatwo).
41
Schemat zdaniowy
Statystyka słownikowa schematów (w %)
V-1.1
V-1.2
V-2.2
V-0
V-2.1
72.62
42.49
41.98
38.87
29.77
Dlaczego się nie sumuje do 100%??? PRZEKRACZA
100%...
42
Schemat zdaniowy
Frekwencja tekstowa schematów (w %)
V-1.1
V-0
V-1.2
V-1.5
V-1.6
29.51
12.25
10.69
9.11
9.08
Dlaczego się nie sumuje do 100%??? MNIEJ NIŻ
100%...
43
Schematy zdaniowe w słownikach
LDOCE (1978)
44
Schematy zdaniowe w słownikach
ISJP (2001)
45
Schematy zdaniowe w słownikach
Baza danych LISTA.MDB, Warszawa 1996.
46
Schematy zdaniowe w słownikach
Baza danych programu VERBASE (2000).
47
Zdanie „złożone”
Inny typ zdania:
B. Zdanie to konstrukcja zorganizowana wokół
jednego spójnika współrzędnego — o
strukturze wyznaczonej przez wymagania
składniowe tego spójnika.
Jest to konstrukcja współrzędna.
CENTRUM: spójnik współrzędny.
Jaś śpi, a Maria czuwa.
Te dwa typy zdań wyczerpują uniwersum.
48
Podsumowanie
1. Składnia jako fragment gramatyki — zbiór reguł
budowania wypowiedzeń.
2. Opis składniowy wyrażenia: przypisanie mu
struktury (drzewa) oraz ujawnienie powiązań
między składnikami.
3. Gramatyka zależnościowa a gramatyka składników
bezpośrednich.
4. Trzy klasy konstrukcji: podrzędne – współrzędne –
egzocentryczne.
5. Trzy mechanizmy zdaniotwórcze: wymaganie –
uzgodnienie – uporządkowanie linearne.
6. Schemat zdaniowy: zbiór fraz wymaganych dla
danego czasownika.
7. Uzgodnienie: zgoda – rząd.
8. Dwa typy zdań: pojedyncze – złożone.
49