Transcript Mannslíkaminn 4. kafli Húðin, stoð

Mannslíkaminn
4. kafli
Húðin, stoð- og hreyfikerfið
Ásthildur Jónsdóttir &
Margrét Gauja Magnúsdóttir
Í þessum kafla lærir þú…
• um mismunandi lög húðarinnar og hvernig þau
starfa.
• um það hvernig líkaminn stjórnar líkamshitanum.
• um gerð beinagrindarinnar og liðamótanna
• um starf mismunandi vöðva í líkamanum
• um áhrif þjálfunar á vöðvana
• svolítið um kvilla og sjúkdóma í húð og
hreyfikerfinu
Húðin gegnir mörgum störfum
• Húð fullorðins manns vegur
um 5 kg og yfirborð hennar er
um 1.5 – 2 fermetrar.
• Húðin er stærsta líffæri
líkamans.
• Hlutverk húðarinnar er að
vernda okkur, sjá um skynjun,
stjórna líkamshitanum og sjá
um vökvajafnvægi líkamans.
Húðin skiptist í þrjú lög
• Húðin skiptist í þrjú lög
– húðþekju (0,1mm)
– Leðurhúð (1-4mm)
– Undirhúð
• Í húðþekjunni er hart og sterkt
hornlag yst.
– Vörn gegn bakt. og veirum
– Gerir húð vatnsþétta
– Úr dauðum húðfrumum/hyrni
• Í leðurhúðinni eru taugaendar,
fitu- og svitakirtlar.
– Teygjanlegir þræðir
– Fitukirtlar smyrja og mýkja húð
– Sviti: vatn og steinefni
• Undirhúðin geymir mestan hluta
líkamsfitunnar.
– Fitufrumur geyma fituna
– Einangrun gegn höggum og kulda
Húðþekjan – þunn en árangursrík vörn
• Húðfrumur endurnýja sig á c.a 4 vikna fresti.
• Djúpt í húðþekjunni eru litfrumur sem verja
okkur gegn sólinni – þær verja DNA í
frumukjarnanum gegn útfjólubláum geislum.
Húðþekjan
• Mikil sólböð, bæði náttúruleg og í
ljósabekkjum, auka líkur á
húðkrabbameini m.a. sortuæxlum.
• Ef við brennum í sól verður ysta lag húðar/
húðþekjan fyrir skaða.
Húðin og æðarkerfi stjórnar líkamshita
• Verði okkur of heitt svitnum við; með
varma líkamans gufar svitinn upp og þá
kælist hann.
– Þannig helst líkamshitinn kringum 37°C.
• Ef við svitnum mikið er mikilvægt að
drekka mikinn vökva, þar sem líkaminn
missir mikið vatn og steinefni/sölt
• Í hita víkka æðarnar, þá eykst blóðflæði
og verður meiri uppgufun.
• Í kulda þrengjast æðarnar og þá minnkar
varmatapið
Neglur og hár myndast í húðinni
• Neglur og hár myndast í húðinni og eru úr
dauðum frumum / hyrni.
• Hver einstaklingur hefur um 100.000 hár og
missir um 100 á hverjum degi.
• Þegar hár og neglur vaxa fram deyja frumurnar.
• Lögun hársekkjanna ræður því hvort hár okkar
er hrokkið eða slétt
• Hvers vegna verðum við gráhærð ? Minna
litarefni myndast í hárrótinni en áður.
Næs…
4.2 BEINAGRINDIN
• Beinagrindin er gerð úr rúmlega 200
beinum (206 nákvæmlega).
• Í beinagrindinni eru geymd ýmis mikilvæg
steinefni t.d kalk og fosföt.
• Beinin er margskonar að lögun:
- Pípulaga bein t.d í handleggjum og fótum.
- Flöt bein t.d herðablöð og mjaðmabein
- Teningslaga bein t.d í úlnlið
- Óregluleg bein t.d hryggjaliðirnir.
Hvernig eru beinin uppbyggð?
• Beinin eru hörð og þétt að utan en að innan
eru þau mjúk og frauðkennd.
- Það gerir beinagrindina létta og sterka.
• Innan í beinunum er ýmist rauður eða gulur
beinmergur:
- Í rauða myndast öll rauðkorn og hvítkorn
- Í gula er mest megnis fita
• Þunn beinhimna er með æðar og taugar sem
klæðir beinin að utan.
Liðamótin eru lykillinn að
hreyfanleikanum
• Milli margra beina í líkamanum er
liðamót.
• Liðamót gera beinum kleift að
hreyfast.
- Kúluliður: beinin hreyfst í
allar áttir.
- Hjöruliður: t.dí fingur og
tær og olnbogi.
- Hverfaliður, þá hreyfast
beinin gegn hvort öðru t.d
höfuðið (til beggja hliðar)
• Hvar í líkamanum er dæmi um lið
sem er bæði kúluliður og hverfiliður ?
4.3 Vöðvarnir hreyfa líkamann
Í líkamanum eru vöðvar af þremur gerðum:
-Rákóttir vöðvar: undir stjórn okkar vilja.
-Sléttir vöðvar: sléttir vöðvar eru stýrðir af
sjálfvirkum taugaboðum (t.d. í meltingarveginum,
sjá um að ýta fæðunni áfram)
-Hjartavöðvi: er stýrður af sjálfvirku rafboðum.
Samstilling hreyfinga
• Rákóttir vöðvar sem beygja liðamót kallast
BEYGJUVÖÐVAR en þeir sem rétta úr
liðamótunum kallast RÉTTIVÖÐVAR.
• Á enda rákótts vöðva eru alltaf sterkar
SINAR – þannig er vöðvinn festur báðum
megin við liðamótin.
Knippi vöðvaþráða
• Rákóttur vöðvi (sem við
stjórnum) eru margir saman í
knippi.
• Hver vöðvaþráður er ein
vöðvafruma sem er minni en
0,1 mm og geta verið allt að
30 cm langur.
• Í hverri vöðvafrumu er um
2000 grannir prótínþræðir sem
draga vöðvann saman.
• Vöðvafrumur þurfa því orku í
formi glúkósa og súrefni, eða
fitu og súrefni.
Vöðvarnir og þolið
• Þol er mælikvarði á það
hversu lengi vöðvar
okkar geta starfað, sem
er undir því komið hversu
mikið súrefni þeir geta
tekið úr blóðinu.
• Við aukna þjálfun geta
vöðvarnir tekið upp meira
súrefni, þar sem orkuver
frumunnar verður
öflugara = hvatberum
fjölgar.
Harðsperrur
• Verði vöðvarnir fyrir
súrefnisskorti myndast
mjólkursýra,
vöðvafrumur súrna og
við fáum verk.
• Harðsperrur (strengir)
geta komið ef við
reynum of mikið á
vöðvana, þá skemmast
vöðva-frumurnar
tímabundið
Tvær gerðir vöðvaþráða
• Hægir vöðvaþræðir (Type I):
– Þeir eru „sparneytnir“ á orku og súrefni og hafa mikið
úthald.
- Að hluta til erfðir og hluta til æfing.
- Sá sem er t.d. langhlaupari verður að hafa meira af
þessari gerð vöðvaþráða.
• Hraðir vöðvaþræðir (Type II):
– Þeir fá mikla orku á stuttum tíma, sem dugar mun
skemur en hjá hægu vöðvaþráðunum.
– Þeir sem eru spretthlauparar eða í lyftingum hafa
meira af þessari gerð vöðvaþráða.
Hver er týpa 1 eða 2?