Transcript derme değerlendirme - Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge

Derme Geliştirme – V
Derme Geliştirmenin Unsurları
TOPLUM (KULLANICI)
ANALİZİ
SEÇİM POLİTİKASI
SEÇİM İŞLEMİ
SAĞLAMA
DERME
GELİŞTİRME
POLİTİKASI
AYIKLAMA
DEĞERLENDİRME
2
Sağlama türleri




Satın alma
Bağış
Değişim
Derleme
3
Değişim

Diğer kütüphanelerle çift nüsha materyalin değişimi veya
karşılıklı materyal değişimidir. Bir organizasyonun
yayınlarının diğer organizasyonların yayınlar ile
değiştirildiği bir anlaşmadır (Harrod, 1995. s. 241).

Değişim, işbirliği yapan bilgi merkezlerinin birbirlerine
karşılıklı olarak materyal göndermeleridir.


Kütüphaneler arasında istenmeyen ve fazla olan materyalin
değişimi
Yeni materyalin değişimi.

Yeni materyalin değişimi, genel olarak, büyük araştırma
kütüphaneleri için geçerlidir. Temelde, işbirliği yapan
kurumların kurumsal yayınları değiştirmesidir (Evans, 1999, s. 303).
4
Değişim

Farklı değişim yöntemleri vardır:
1.
2.
3.
4.
Birebir değişim (Piece by piece): Bir kitaba
karşılık bir kitap ya da CD gibi
Başlığa karşılık başlık (Title by title): Daha çok
süreli yayın değişiminde kullanılan bir yöntemdir
Değere karşılık değer (Value by value): Benzer
değerdeki materyaller arasında yapılan değişim
Sayfaya karşılık sayfa (Page by page): Eşdeğer
sayfa sayısına uygun olarak karşılıklı değişimin
yapıldığı yöntem
5
Derleme




Derleme yoluyla sağlama özel (zorunlu) bir bağış
yöntemidir.
Bazı ülkelerde materyal üreticileri, ürettikleri her
materyalden belirli sayıda kopyayı belirli kütüphanelere
vermek zorundadır. Böylece, derleme kütüphanelerinin o
ülkede üretilen bütün basılı, görsel ve işitsel materyale
sahip olması sağlanmaktadır.
Ancak, bu zorunluluk bütün belgeleri kapsamamakta ve
her zaman yerine getirilememektedir.
Bazı ülkelerde ise, derleme sistemi yasal olarak mevcut
değildir. Gönüllü olarak bu bağış işlemi gerçekleştirilir.
6
Derleme

Özel bir bağış yöntemi olan derleme, "bir ulusun kültürel varlığını
oluşturan tüm yayınların, toplumun bilgi ve yararına sunulmak,
saklanarak gelecek kuşaklara ulaştırılmak üzere belli bir
miktarının kanunla devlete verilmesidir" (Polat, 1999, s. 579).

Kütüphaneler ancak derleme yasasından yararlanırlarsa derleme
yoluyla materyal sağlayabilirler. Derleme yasasından yararlanan
kütüphanelere, o ülke içinde yayınlanan her materyalden bir
nüsha ücretsiz olarak sağlanabilir. Bir ülkede basılan eserin
derleme yasası gereğince ayrılan sayısına "derleme nüshası"
denir (Kayaoğlu, 1999, s. 159).

Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu ülkemizde 1934
yılında çıkan bir yasadır. Bu yasa gereğince, Türkiye'de
yayınlanan kitap, dergi v.b. eserlerden birer nüsha derleme
nüshası olarak toplanmakta ve 6 kütüphaneye yollanmaktadır
(Basma... , 2527 S. K. 1934, Resmi Gazete: 4076-4077).
7
Derleme


Ülkemizde, derleme nüshalarından bir tanesi Milli
Kütüphane tarafından derlenmektedir. Bir ülke tarafından
üretilen her tür bilgi kaynağının o ülkenin belirli
merkezlerinde toplanması, bilginin denetim altına
alınmasında, saklanmasında ve gelecek kuşaklara
aktarılmasında büyük önem taşımaktadır.
Ancak, Derleme Kanunu'nun günümüzde, yaptırım
gücünün azlığı, yayıncıların da bu konunun önemini
kavrayamamış olması gibi nedenlerle pek çok yönden
eksik kaldığını, derleme kaçaklarını engelleyemediğini
görmekteyiz. Bu durum yeni bilgi kaynaklarının
derlenememesine neden olmaktadır (Tuna, 2005, 47).
8
Derleme

Derleme nüshası bulunduran diğer kütüphaneler:
 İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi
 Beyazıt Devlet Kütüphanesi
 Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi
 Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi
 İzmir İl Halk Kütüphanesi.

Derleme yasasının iyi işletilmesi ile, yayınlar hızla
kütüphanelere girebilecektir. Böylece hem kullanıcılar güncel
bilgiye erişebilecek hem de bunlara bibliyografik erişimi
mümkün kılacak basılı ya da elektronik ortamdaki
bibliyografyaların hızlı ve eksiksiz hazırlanması sağlanacaktır
(Kayaoğlu, 1999: 159).
9
Derme Geliştirmenin Unsurları
TOPLUM (KULLANICI)
ANALİZİ
SEÇİM POLİTİKASI
SEÇİM İŞLEMİ
SAĞLAMA
DERME
GELİŞTİRME
POLİTİKASI
AYIKLAMA
DEĞERLENDİRME
10
Ayıklama

Kütüphaneye sağlanan materyaller, başlangıçta kütüphane
için taşıdığı değeri zamanla kaybedebilir. Bu materyallerin
incelenmesi ve bunların kütüphane dermesi bakımından ifade
ettikleri değerin belirlenmesi "ayıklama" olarak adlandırılabilir.

Ayıklama, kütüphane dermesinin güncel ve işlevsel
tutulmasını, depolamada maliyet-etkinlik (cost-effective)
ilişkisinin gözetilmesini sağlayan derme geliştirme sürecinin
bir parçasıdır (Kayaoğlu, 1999, s. 161).

Yararlandırma dışı bırakmak, ya da başka depoya taşımak
üzere kütüphane dermesinden materyal seçmek (The ALA
Glossary, 1983, s. 241).
11
Ayıklama

Türkçe literatürde ayıklama olarak karşılık bulan kelimeler:
 Weeding
 Deacquisition
 Deselection
 Discarding
 Withdrawal
 Relegtion
 Collection review
 Stock revision
12
Ayıklama

Dermeden çıkarma, başka bir depoya gönderme, koruma ya da
yok etme işlemlerinden hangisi yapılacaksa yapılsın, ilkelerin ve
ölçütlerin belirlenmesi şarttır

Standart anlamda bir ayıklama ölçütü bulunmamasına karşın her
kütüphane kendi amaç, hedef ve gereksinimleri doğrultusunda
yasaya uygun şekilde ayıklama yapmalıdır

Ayıklanacak olan materyal için türü ne olursa olsun tüm
kütüphaneler için ortak ölçüt eserin kullanımı ve niteliğidir.
14
Ayıklama

Bir eserin dermeden ayrılmasının ölçütleri:
 Materyalin görünümüne dayalı ölçüt: Baskısı kötü, cildi
eskimiş, vb
 Fazla nüsha ölçütü: Tarih, yer vb. açıdan aynı olan eserlerden
fazla olanları
 İçeriğin zayıflığı: Geçerliğini yitirmiş ya da yanlış bilgi içeren,
daha yeni baskıları olan, vb.
 Dil ölçütü: Talep olmayan belli bir dildeki eser
 Yaş: Özellikle fen ve teknoloji içerikli eserler için eskimiş
materyaller
 Eski ve güncelliğini yitirmiş baskılar: Çok eski ders kitapları,
sözlükler, ansiklopediler vb.
 Kullanım ölçütü: 20 yıl kullanılmamış gibi (Slote, 1975, s.22-26).
15
Ayıklama

Ayıklamanın amacı; mevcut dermeyi güncel ve işlevsel
kılarak kullanımı arttırmak, bunun yanı sıra da sağlama
oranına karşılık ayıklama oranı tutturarak, yer sorununun
üstesinden gelmektir (Katz, 1980, s. 72-74).

Türü ne olursa olsun kütüphaneler, belirli aralıklarla
materyallerini gözden geçirmeli ve ayıklama yapmalıdır.
Ayıklamanın nasıl, kim tarafından ve hangi ölçütler
kullanılarak yapılacağı derme geliştirme politikası içinde
açıkça ifade edilmelidir.
16
Derme Geliştirmenin Unsurları
TOPLUM (KULLANICI)
ANALİZİ
SEÇİM POLİTİKASI
SEÇİM İŞLEMİ
SAĞLAMA
DERME
GELİŞTİRME
POLİTİKASI
AYIKLAMA
DEĞERLENDİRME
17
Değerlendirme

Derme geliştirme süreci, seçilen materyalin kütüphaneye
gelmesiyle sona ermez. Derme, kullanıcı
gereksinimlerini karşılamak açısından sürekli gözden
geçirilmeli ve izlenmelidir. Bu işleme “derme
değerlendirme” denir.

Değerlendirme; dermenin niteliği, erişilebilirliği, yararlılığı
ve kapsamına ilişkin veriler toplanarak yapılmaktadır.
Bütçenin ve politikanın belirlenmesi için de bu veriler
kullanılır (Magrill ve Corbin, 1989, s. 234).

ALA'nın sözlüğünde derme değerlendirme, "kütüphane
dermesinin niteliğinin, genelde belli hedefler veya
dermenin hedeflediği kullanıcı grubunun ihtiyaçları
bakımından değerlendirilmesi süreci" olarak
tanımlanmaktadır (The ALA Glossary, 1983, s. 49).
18
Değerlendirme

Evans'a göre derme değerlendirme:
Dermenin ve onun kullanıcı gereksinimlerini karşılamadaki
başarısının ortaya konulduğu, elde edilen veriler ışığında
gerek materyal bütçesinin belirlenmesi ve tahsisi, gerekse
derme geliştirme politikasının oluşturulmasına ve ona
yeniden yön verilmesine olanak veren derme geliştirme
dairesini tamamlayan bir diğer derme geliştirme sürecidir
(Evans, 1995, s.401).
19
Değerlendirme


Derme değerlendirme uygulamada ayıklama ile birlikte ele
alınan bir işlemdir. Ancak derme değerlendirme sırasında
dermenin tümü bir bütün olarak ele alınırken, ayıklama
sırasında dermede bulunan her bir materyalin ayrı ayrı
gözden geçirilmesi söz konusudur.
Derme değerlendirme birden fazla veya farklı amaçlara
yönelik olarak yapılabilir. Bunlar:
 Kurum içi amaçlar
 Kurum dışı amaçlar
20
Değerlendirme
Kurum içi nedenler:












Dermenin gerçek kapsamı nedir?
Dermenin derinliği nedir? (içerdiği materyal türü ve miktarı)
Dermenin kullanımı nasıldır? (ödünç verme ve kütüphane içi kullanım
vb.)
Dermenin mali değerinin belirlenmesi. (Sigorta yapılması durumunda
kullanılması için)
Dermenin niceliksel ve niteliksel açıdan güçlü ve zayıf yönleri nelerdir?
Derme geliştirme politikasında ve programında -eğer varsa- hangi
sorunlar mevcuttur? Bu sorunların çözümünde programda nasıl bir
değişikliğe gidilmelidir?
Derme geliştirme personeli görevlerini ne kadar iyi yerine getirmektedir?
Olası bir ortak derme geliştirme programı için veri sağlar.
Ayıklama/dermeden çıkarma programları için veri sağlar.
Dermenin sayımı için veri sağlar.
Sayımın gerekip gerekmediğine ilişkin bilginin sağlanması ve bütçeden
kaynaklanan tüm ihtiyaçların belirlenmesi için veri sağlar
Bütçenin belirlenmesine yardımcı olur
21
Değerlendirme
Kurum dışı nedenler:
 Kütüphanenin performansı nasıldır?
 Materyaller için istenen bütçe makul mudur?
 Kurumun benzer kütüphaneler içindeki durumu nedir?
 Yer sorununu çözmek için ayıklama gerekir mi?
 Derme çok mu eski?
 Derme geliştirme açısından yeterli eşgüdüm var mıdır?
 Maliyet/yarar oranı makul müdür?
 Çeşitli ağ, konsorsiyum ve diğer ortaklıklar için veri
sağlar
 Bağış yapanlara veri sağlar (Evans, 1987, s. 312-313).
22
Değerlendirme


Derme değerlendirmenin yapılabilmesi için değerlendirme
yönteminin belirlenmesi gerekmektedir. Kullanılan belirli bir
derme değerlendirme yöntemi yoktur.
Yöntemin belirlenmesinde;
 kütüphanenin büyüklüğü,





kütüphanenin türü,
kütüphane kullanıcısının özellikleri,
işin maliyeti,
personelin deneyimi
bilginin ne kadar hızlı istendiği etkilidir (Guide To The EvaIuation,
1989, s. 5).
23
Değerlendirme
En iyi değerlendirme, kurumun amaç ve hedeflerini
dikkate alan yöntem olmalıdır.
 ALA tarafından 1989 yılında yayınlanan Guide to
EvaIuation of Library Collections adlı seçim
rehberi'nde değerlendirme yöntemi;
 Derme Merkezli
 Kullanıcı Merkezli
değerlendirme yöntemi olarak ikiye ayrılmıştır.

24
Değerlendirme
Derme merkezli değerlendirme yöntemi; dermenin ya da
onun bir bölümünün genellikle büyüklüğünün,
kapsamının, derinliğinin ve bazı özelliklerinin incelendiği
yöntemlerdir.

Otomasyona dayalı kütüphane sistemlerinde, eğer
veriler derme değerlendirme sürecinin ihtiyaçları
düşünülerek oluşturulmuşsa, oldukça kolay
yapılmaktadır. Bilgisayar yardımı ile bibliyografik kayıtlar
analiz edilerek, dermenin güçlü ve zayıf yönleri kolayca
belirlenebilir.
25
Değerlendirme
Kullanıcı merkezli ölçümler ise; dermenin veya onun bir
bölümünün hangi sıklıkla ve kim tarafından kullanıldığını
belirlemek amacıyla yapılmaktadır (Guide to The EvaIuation, 1989: 3-5).

Belli başlı değerlendirme yöntemleri;

ödünç verme kayıtlarının analizi,
kütüphane içi kullanım kayıtlarının analizi,
kullanıcıların fikrini almak için yapılan saptama ve inceleme
çalışmaları,
materyalin raftan elde edilebilirliği araştırmaları,
kütüphanelerarası ödünç verme kayıtlarının analizi,
Counter??

… (Guide to The EvaIuation, 1989: 9- 15).





26
Değerlendirme

Değerlendirme işlemi bittiğinde, elde edilen sonuçlar
rapor edilmelidir. Değerlendirmenin niçin yapıldığı,
amacı, yapısı, kullanılan yöntemler, değerlendirmede
kimlerin görev aldığı, dermeye ilişkin genel yorumlar, ele
alınan sorunların neler olduğu ve dermenin güçlü ve
zayıf yönleri belirtilmelidir.

Derme değerlendirme, derme geliştirme politikasının
belirlenmesi ve uygulanmasında en önemli süreçtir. Bu
sürecin sonunda, kullanıcı ihtiyaçlarının belirlenmesi,
daha sonra da mali kaynakların zayıf alanlar için
kullanılması gerektiği açıklanarak ilgili üst makama
sunulabilir.
28
Değerlendirme

Sonuç olarak, derme değerlendirme, dermenin niteliğinin
ölçülmesidir. İyi planlanmış bir derme değerlendirme işlemi
kütüphanelere ve bilgi merkezlerine şu yararları sağlar:








Derme geliştirme politikasının hazırlanmasında etkili olur.
Derme geliştirme politikasının geçerliliğini ölçmek için kullanılır.
Derme planlamasında ana prensipleri veren bir rehber gibi kullanılır.
Dermenin kapsamı, derinliği ve genişliğinin doğru bir şekilde ortaya
konmasını sağlar.
Dermenin kalitesinin ve kullanıcı gereksinimlerine uygunluğunun
araştırılması için bir yöntemdir.
Dermenin zayıf alanlarını geliştirmek için personel ve kaynaklar
üzerinde odaklanma fırsatı oluşturur.
Dermenin tümünü geliştirmek için bir araçtır.
Dermenin geliştirilmesi yönünde yapılacak harcamalarla ilgili artışları
haklı gösterir (Köprülü, 1997: 136).
29