Transcript Sunu

Bilgi Erişim Sistemlerinde Başarı Ölçütleri ve
arabam.com, hürriyetemlak.com ve Milli
Kütüphane web kataloğunun Bilgi Erişim
Özellikleri
Emel ŞAHİN
Gülhan ŞAM
Recep OFLAZ
Tuba KORKMAZ
• Araştırmanın Konusu
Web kataloğunun bilgi erişim özellikleri ve bilgi erişim
sistemlerinin başarı ölçütleridir.Bu bağlamda arabam.com,
hürriyetemlak.com ve Milli Kütüphane web kataloğu
incelenmiştir.
• Araştırmanın Amacı
Bilgi, bilgi erişim ve bilgi erişim sistemleri kavramlarından
yola çıkarak bilgi erişim sistemlerinde başarı ölçütleri ve
arabam.com, hürriyetemlak ve Milli Kütüphane web
kataloğunun bilgi erişim özellikleri araştırmanın temel
amacıdır.
• Araştırmanın Önemi
Web 2.0 teknolojileriyle bilgi erişim sistemlerinin kâr amacı
güden ticari kuruluşlar ve kâr amacı gütmeyen kurumların web
kataloğunun bilgi erişim özelliklerinin kullanıcıya vermiş
olduğu hizmetleri görmektir.
• Araştırmanın Yöntemi
arabam.com, hürriyetemlek ve Milli Kütüphane web
kataloğunun bilgi erişim özellikleri web üzerinden
gözlemlenerek karşılaştırmalar yapılmıştır.
• Varsayımlar
Bilgi sistemleri büyük veri tabanlarını bulundurmasına
rağmen kullanıcının erişmek istediği konuyla ilgili
erişebileceği bilgi miktarı oldukça azdır. Veri tabanlarının
sunduğu bilginin tamamına erişmek için bilgi sistemi ile
kullanıcı arasında güçlü bir etkileşim olmalıdır. Bu etkileşim
ve uyumun gerçekleşmesi için öncelikle bilginin; saklanması,
işlenmesi ve kullanılması şekilleri araştırılacaktır.
• Kapsam
Bilgi erişim sistemlerinin bazı web siteleri üzerinde
(arabam.com, hürriyet. emlak.com ve milli kütüphane web
kataloğunun) bilgi erişim özellikleri araştırmanın kapsamını
oluşturmaktadır.
• Sınırlılıklar
Araştırmamız elektronik ve basılı makaleler ve bilimsel
birtakım yazılardan, web sitelerinin çevrimiçi olarak
incelemesinden oluşmaktadır.
• Araştırmanın Evreni
Arabam.com, hürriyetemlak.com ve milli kütüphane
web kataloğu araştırmanın evrenini oluşturmaktadır.
• Araştırmanın Gözlem Tekniği
• Bilgi: Çeşitli kaynaklardan farklı kanallarla belirli bir amaç
için elde edilen, özümsenen ve daha önce var olan bilgide
değişiklik yaratarak bir etkinlik için kullanılabilen ve
başkalarına iletilebilmek üzere farklı ortam kaydedebilen bir
olgudur(Uçak, 2000, s.151).
Bilgi kavramı tanımlanırken en çok karşılaşılan sorun veri,
enformasyon ve knowledge sözcüklerinin her birinin karşılığı
olarak bilgi teriminin kullanılmasıdır.
• Veri(data)
İşlenmemiş, düzenlenmemiş ham gerçeklerdir. Veri bilginin
kaynağıdır.
• Enformasyon(information)
Çeşitli kaynaklardan farklı kanallarla belirli bir amaç için elde
edilen, özümsenen ve daha önce var olan bilgide değişiklik
yaratarak bir etkinlik için kullanılabilen ve başkalarına
iletilebilmek üzere farklı ortamlara kaydedilebilen bir olgudur.
• Knowledge
Bilgi (knowledge), bilginin (information) ötesinde, bilginin
yorumlanması, belli bir değere göre işlenmesi, bilgi alanının
etkinlikleri doğrultusunda hazırlanmasıdır.
Kaynak: Uçak (Özenç), Bilgi Dünyası, 1(1), 2000, s. 151.
Bilgi Erişim
Bilgi erişim iki temel kavramdan oluşmaktadır: "Bilgi" ve
"Erişim". Daha öncede belirtildiği gibi bilgi;
Çeşitli kaynaklardan farklı kanallarla belirli bir amaç için elde
edilen, özümsenen ve daha önce var olan bilgide değişiklik
yaratarak bir etkinlik için kullanılabilen ve başkalarına iletilebilmek
üzere farklı ortam kaydedebilen bir olgudur(Uçak, 2000, s.151).
Türk Dil Kurumu erişimi şöyle tanımlamaktadır:Bir veri saklama
ortamında veri okuma ya da yazma işlemini gerçekleştirmek üzere
adresi verilen yeri fiziksel olarak bulmadır.
Bilgi erişim ise;
Bilgi toplama, sınıflama, kataloglama, depolama, büyük
miktardaki verilerden arama yapma ve bu verilerden istenen bilgiyi
üretme(ve ya gösterme) tekniği ve süreci(Tonta, Bitirim ve Sever,
2002).
Bilgi Keşfetme, Tanımlama,
Düzenleme ve Erişim
Keşfetme
Keşfetme
Tanımlama
Tanımlama
Düzenleme
Düzenleme
Erişim
Erişim
Çizim2:Bilgiyi Keşfetme, Tanımlama, Düzenleme ve Erişim(Tonta,
2009)
Bilgiyi keşfetme, tanımlama, düzenleme ve erişimin
gösterilmiş olduğu bu çizimde bilgi ihtiyacını keşfeden kullanıcı
bu gereksiniminin ne olduğunu tanımlayarak bilgiye ulaşmak
için kullanacağı yöntem ve araçları düzenledikten sonra gereken
şartları yerine getirerek ihtiyacı olan bilgiye erişim sağlamıştır.
Bilgi Erişim Sistemi
Bilgiye seçici biçimde erişmek üzere bir araya gelen, bilgi ile
ona gereksinim duyan birey arasındaki bilgi akış sürecinin
kesintisiz biçimde oluşumunu mümkün kılan, aralarında
etkileşim ve uyumluluk bulunan parçalardan oluşmuş
bütündür(Tamdoğan, 2003).
Başlıca Bilgi Erişim Sistemleri
1. Kurumlar
Bu başlık altında değerlendirilecek olan kütüphaneler,
arşivler, bilgi-belge merkezleri, müzeler vb. kuruluşlar, hem
değişik bilgi erişim sistemlerini içeren genel bir üst sistem,
hem de bunlara erişimi sağlayan, çok boyutlu bir bilgi erişim
sistemi sayılabilir.
2. Kataloglar
Kataloglar, dermeye fiziksel erişimi sağlayan bilgi erişim
sistemleridir. Çünkü kataloglar bibliyografik bilginin yanı sıra,
bilginin ait olduğu belgelerin yerleşim bilgisini de içerir.
Bu kaynaklar; yazar adı, eser adı, dizi adı, konu başlığı üzerinden
alfabetik, konu numarası üzerinden de sistematik erişim sağlarlar.
Bilgisayara dayalı olanlarında dil, yayın yeri, yayıncı, yayın tarihi vb.
bibliyografik alanlar üzerinden filtreler kurma olanağı vardır. Diğer
bir deyişle, bu bibliyografik alanların parametrik sorgu ölçütleri
nitelikleri sayesinde, yapılacak sorgulamalar daraltılabilir.
3. Bibliyografyalar
Bibliyografyalar yazar adı, eser adı veya konu başlığı üzerinden
alfabetik, veya konu numarası üzerinden sistematik erişim sağlarlar.
Elektronik olanlarında çeşitli bibliyografik alanlar üzerinden filtreler
kurma olanağı da vardır.
4. Kitap Sonu Dizinleri
Kitap sonu dizinleri birer mikro-ölçekli bilgi erişim sistemidir. Bu
özellikleriyle kısıtlı bir etkiye sahiptirler. Buna karşın, belirli bir kitap
dermesinden oluşturulacak makro-ölçekli bir bilgi erişim sisteminin
dizini için önemli katkılar sağlayabilirler.
5. Ansiklopedi ve Sözlükler
Ansiklopediler ve sözlükler, danışma kaynağı olan bilgi erişim
sistemleridir. Bunlardan ansiklopediler alfabetik ya da sistematik erişim
düzeninde, sözlükler ise genelde alfabetik erişim düzeninde olan
kaynaklardır.
6. Toplu Kataloglar
Toplu kataloglar birden çok kütüphanenin dermesini, tek bir erişim
düzeni içinde, bir arada veren bilgi erişim sistemleridir.İşlevleri genel
olarak kütüphane katalogları ile aynı olmasına karşın, bunların temel
ayrımları, farklı katalog sistemlerini tek bir bibliyografik erişim düzeni
içinde bir araya getirmek ve böylece de, özellikle dağıtık sistemleri bir
üst sistem çatısı altında toplamaktır.
7. OPAC'lar
Bu kaynaklar, yazar adı, eser adı, dizi adı, konu başlığı üzerinden
alfabetik, konu numarası üzerinden de sistematik erişim sağlarlar.
OPAC'larda da, dil, yayın yeri, yayıncı, yayın tarihi vb. bibliyografik
alanlar üzerinden filtreler kurma olanağı vardır.
8. Thesauruslar
Thesauruslar, terimler arasındaki kavramsal ilişkileri gösterirler.
Bu amaçla, dar kapsamlı terimleri [İng. narrower term, NT], geniş
kapsamlı terimleri [İng. boarder term, BT] ve ilişkili terimleri [İng.
related term, RT] göndermeler şeklinde bildirirler.
Bilgi erişim sistemi açısından thesaurusların kapsamı, yukarıda
anılan terimler arası kavramsal ilişkileri açıklamaktan öteye
geçemez. Buna karşın, çeşitli bilgi erişim sistemlerinin
örgütlenmesinde thesauruslar temel kaynak niteliğini taşır.
Kavramları ve ilişkilerini göstermeleri ve öğretmeleri açısından
önemlidir.
9. Veritabanları
Veritabanları aslında çevrimiçi çalışan bibliyografyalardır. Elektronik
ortamın sağladığı hız ve bellek kapasiteleri nedenleriyle bu
bibliyografyalara, zaman içinde, ilgili belgenin elektronik kalıptaki
halini eklemek, böylece bu kaynaktan yapılan sorgulamalarda metnin
kendisini de erişilebilir kılmak olanaklı hale gelmiştir.
10. Öz Dizinleri
Öz Dizinlerinin amacı, özellikle veri tabanlarından yapılan
taramalar sırasında, aynı konudaki çok fazla yayına ulaşan kullanıcıya
zaman kazandırmaktır. Kullanıcı, sadece bu özleri okuyarak, eline
geçen yayının bibliyografik bilgisinin işine yarayıp yaramayacağına
karar verebilir.
11. Atıf Dizinleri
Özellikle bilimsel yayınların atıflarının dizinlenmesi ile elde edilen
atıf dizinlerinin amacı, bilimsel üretimin ölçümlenmesidir. Bu kaynaklar
sayesinde, hangi yayından ne kadar ve kimler tarafından yararlanıldığı
ölçümlenebilir. Atıf dizinlerinde yer almak, bilimciler için bir yetkinlik
göstergesi kabul edilir.
12. Z39.50 Ağ Geçitleri
Bu sistemler, Internet üzerinde çalışan, birden çok bibliyografik
erişim sistemini (kütüphane kataloglan, toplu kataloglar,
bibliyografyalar, vb.) tek bir arama ara yüzünden aramaya yarayan
bilgi erişim sistemleridir.
13.
Arama Motorları
Metin dizisi erişimi yöntemini kullanan bilgi erişim sistemlerinin
gelişmiş halleridir.
14.
Anlamsal Örgü (Semantik Web)
Anlamsal örgü, Internet'te bulunan sitelerdeki belgeleri tanımlı bir
sözcük dağarcığı üzerinden aramaya yarayan bir bilgi erişim
sistemidir. Bu sistemde, belgelerin yapısında buluna 'meta-tag' adı
verilen erişim uçları, tanımlı bir sözcük dağarcığından elde edilen,
ilgili belgenin içeriğine ilişkin terimler ile eşleştirilir.
(Arıkan, 2006)
Bilgi Erişim Sisteminin Temel
Bileşenleri
1. Derme Veri Tabanı: Kullanıcıların bilgi ihtiyaçlarını
karşılayacak belgelerin kayıtlı bulunduğu alanlardır.Her bilgi
erişim sistemi için bir dermenin ya da bu dermeyi temsil eden
veri tabanının varlığı ön koşuldur.
2. Belgelerin Dizinlenmesi:Derme içinde yer alan belgeleri
ve belgeleri temsil edebilecek kayıtların yer aldığı veri tabanları
oluşturulurken belgelerin özellikleri tespit edilip, kayıt yapılır.
Bu işlemin adı dizinlemedir.Dizinleme Entellektüel ya da
otomatik olarak yapılır. Entellektüel dizinlemede, potansiyel
dizinciler belgeleri en iyi şekilde tanımlayarak ve konusal en
belirgin özelliklerini içeren kayıtlar oluştururlar.
3. Sorgu Cümlesi Hazırlama Süreci: Belirli bir amaçla
ya da hiç bir amacı olmadan bir bilgi erişim sistemine
başvuran kullanıcının yapacağı arama işleminde
kullanacağı sorgu cümlesini oluşturmasıdır.
4. Sorgu Cümlesi: Kullanıcının bilgi ihtiyacı
doğrultusunda oluşturduğu sorgu cümlesinin sisteme
girilmesi işlemidir. Bu işlem sırasında sorgu cümlesi
içindeki sözcüklerin dizimi de sistemden sisteme fark
göstermektedir. Kullanıcı bu işlemi gerçekleştirirken belli
bir bilgi donanımına sahip olmalıdır.
5. Kullanıcı Arabirimi: Tüm bilgi erişim sistemlerinde
kullanıcıların girmiş olduğu sorgu cümlesini sistem tarafından
'anlaşılabilir' hale getiren bir kullanıcı arabirimi yer alır. Bu
sistem kullanıcı ile sistem arasındaki iletişimi sağlar.
6. Erişim Kuralları: Bilgi erişim işleminde, kullanıcının
sorgu cümlesinde yer alan terimler ile belge dizinlerinde yer
alan terimler karşılaştırılır. Karşılaştırılan bu terimlerin
çakışma işleminde erişim kuralları kullanılır. Karşılaştırmalar
neticesinde hangi kayıtlara erişileceğini hangilerine
erişilemeyeceğini de erişim kuralları belirlemektedir.
Tablo:1Erişim Kurallarının Özeti
Arama isteği
Model
1
2
3
4
Tek sorgu terimi
Sorgu terimleri seli
(yani birden fazla)
Sorgu terimleri seli
artı bir de "eşik"
değeri
Model 3 ile aynı
Belgeler
Belgelere bir ya da
daha
fazla dizin terimi verilir
Dizin terimleri seti
Erişim Kuralı
Eğer sorgudaki terim
belgeye verilen
terimlerle çakışıyorsa o
zaman bu
belgeye erişilir
Sorgudaki tüm terimler
belgenin
dizin kaydında da varsa
belgeye
erişilir
Eşik değerini aşan
Bir veya daha fazla dizin sayıda terim
terimleri seti
sorgudaki terimlerle
çakışıyorsa
belgeye erişilir
Model 3 ile aynı
Belirlenen sayıda
terimden daha
fazla çakışma gösteren
belgeler
çakışma sırasına göre
azalarak
belirlenir
5
Ağırlıklı
sorgular
6
Ağırlıklı
Dizinleme
7
Ağırlıklı
Sorgular ve
Dizinleme
8
Kosinüs
Kuralı
Her biri pozitif
değere sahip sorgu
terimleri seti
Sorgu terimleri seti
Model 5 ile aynı
Model 5 ile aynı
Model 3 ile aynı
Her biri pozitif değere
sahip dizin terimleri seti
Model 6 ile aynı
Model 6 ile aynı
Belgeler hem sorgu
cümlesindeki
hem de dizin kaydındaki
terimlerin
toplam ağırlıklarına göre
azalarak
sıralanır
Belgeler hem sorgu
cümlesindeki
hem de dizin kaydındaki
terimlerin
toplam ağırlıklarına göre
azalarak
sıralanır
Belgeler sorgudaki terimin
ağırlığıyla aynı terimin dizin
kaydındaki ağırlığının
çarpımlarının
toplamına göre sıralanır
Hem sorguda hem de bir dizin
kayduıda mevcut ortak
terimlerin
ağırlıktan ayrı vektörler olarak
alınır. Erişilen bir belgenin
değeri iki
vektör arasındaki açının
kosinüsüdür.
9
Boole
Mantığına
Göre
Hazırlanmış
Sorgu
Cümleleri
Sorgu cümleleri
sorgu terimlerinin
VE, VEYA veya
DEĞtL gibi Boole
işleçlerinin
(operators)
bileşiminden oluşur
Bir ya da daha fazla dizin
terimleri seti
(Erişmişiz sözcükler
hariç) belgelerin tam
metinleri üzerinde arama
yapılabilir
10
Tam Metin
Erişim
Model 9 ile aynı
11
Basit
Kavramsal
Tek terimler
Bir ya da daha fazla dizin
terimleri seti
Dizin
12
Ağırlıklı
Kavramsal
Dizin
Tek terimler
Bir ya da daha fazla dizin
terimleri seti
i) VE: Sadece sorgu
cümlesindeki
terimlerle tümüyle çakışan
belgelere
eriş
ı) VEYA: Sorgu cümlesindeki
herhangi bir terimle çakışan
belgelere eriş
ıi) DEĞİL: Sorgu cümlesinde
DEĞİL işleciyle verilen terimler
dışındaki tüm belgelere eriş
Model 9 ile aynı. Yakınlık
işleçleri
(proximity operators) de
kullanılabilir
(Çevrimiçi) bir kavramsal
dizinden
bakılarak sorgu cümlesindeki
terime
anlamdaş terim(ler) eklenir
(Çevrimiçi) bir kavramsal
dizinden
bakılarak sorgu cümlesindeki
terime
belli bir eşik değerinin
üzerindeki
(ağırlıklı) anlamdaş terimler
ayrık
olarak (disjunctively) eklenir.
Eşik
değeri kullanıcı tarafından
7. Erişim Etkinliği Ölçüleri: Bilgi tarama ya da bilgi erişim
hizmetlerinin değerlendirilmesinde ve başarısının
ölçülmesinde de bazı ölçütler geliştirilmiştir.
Blair herhangi bir aramadan sonra, veri tabanındaki belgeler
dört değişik biçimde sınıflandırılabilir:
Erişilen ve ilgili (yararlı)
Erişilen ve ilgisiz (yararsız)
Erişilmeyen ve ilgili [kaçan]
Erişilmeyen ve ilgisiz.”
( Tonta, 1995, s. 309' dan aktarıldığı gibi)