Transcript 8-2 Fiskar bls. 145-149

1
8-1 Einkenni hryggdýra bls. 144-145.
• Hryggdýr hafa burðarsúlu sem nefnist
hryggur. Hann ber uppi líkamann og veitir
honum ákveðna lögun. Einnig verndar hann
mænuna.
• Hryggur er ýmist úr brjóski eða beini og
skiptist í hryggjarliði.
2
Hryggur úr beini
3
Flokkar: vankjálkar, brjóskfiskar, beinfiskar,
froskdýr, skriðdýr, fuglar, spendýr
http://www.hi.is/~runam/fiskfiles/fiska7vankjalkar.pdf
4
8-2 Fiskar bls. 145-149.
• Elstu hryggdýr jarðarinnar. Komu fram fyrir um
540 milljónum ára.
• Stærstu flokkar brjóskfiskar og beinfiskar.
• Anda með tálknum enda best fallnir til lífs í vatni.
• Straumlínulaga, sleipir, venjulega þaktir hreistri
(eða skráp).
• Hafa ugga til að hreyfa sig með og stjórna
hreyfingu.
Stirtlan og sporður eru sundfæri.
• Lifa í fersku vatni eða söltu.
5
Þorskur
6
Brjóskfiskar
• Hafa stoðgrind úr brjóski.
• Dæmi: Háfiskar (hákarlar og háfar) og skötur .
• Húð flestra brjóskfiska kallast skrápur. Hann er ekki
slímkenndur eins og roð beinfiska heldur hrjúfur vegna örsmárra gadda sem
minna á tennur.
• Margir brjóskfiskar fæða lifandi unga – hafa því
innri frjóvgun.
• Skötur og fleiri brjóskfiskar verpa eggjum sem eru
eitt og eitt í hornkenndu hylki – pétursskipi.
• Háfiskar hafa hvorki sundmaga né tálknlok og
verða því að synda stöðugt til að sökkva ekki
eða kafna.
7
Skata ásamt egghylki- pétursskipi
8
Brjóskfiskur - hákarl
9
10
11
12
13
14
8-2 frh. Beinfiskar
• Beinfiskar skipa stærsta flokk hryggdýra. Minnsta
kosti 20.000 tegundir. Um 200 teg. lifa við Ísland
í sjó eða í fersku vatni.
• Hafa stoðgrind úr beini.
• Húðin kallast roð, er slímkennd og oftast þakin
hreistri. Hreistrið er þunnar beinplötur sem sitja í
húðinni.
• Rákin er skynfæri sem greinir m.a. titring í vatni
og hljóð.
• Sundmagi er notaður til að stjórna eðlisþyngd.
• Hafa flestir ytri frjóvgun. Fæðing unga þekkist.
15
Beinfiskur - karfi
16
8-3 Froskdýr bls. 150-152.
• Froskdýr eru hryggdýr, líkjast á unga aldri fiskum,
lifa þá í vatni og anda með tálknum. Skríða síðan
flest á land og anda með húð og lungum sem
fullvaxin dýr.
• Froskar hafa ytri frjóvgun. Hrygningin fer fram í
vatni.
• Lungun eru óþroskuð og fer öndun því einnig
fram gegnum húð sem þá er háð raka.
• Þrír helstu hópar eru froskar, salamöndrur og
körtur.
17
Froskar
• Froskar klekjast úr eggi og hefja ævina sem
fótalausar lirfur sem minna á fiskseiði. Lirfurnar
nefnast halakörtur. Þær hafa langan og áberandi
sundhala, eru með tálkn og geta andað í vatni.
Smám saman breytast þær, halinn rýrnar, fætur
taka að myndast og tálknin hverfa. Samtímis
þroskast lungu inni í líkamanum og síðan skríða
dýrin á land. Flestir froskar leggjast í dvala yfir
kaldasta hluta ársins.
18
Lífsferill froska
19
Froskar
20
21
Hver segir að froskar séu alltaf grænir?
22
23
Halakarta
24
Salamöndrur
• Ólíkt froskum eru salamöndrur búklangar
og með hala alla ævina. Fætur eru einnig
styttri (afturfæturnir). Salamöndrur eru
háðar raka líkt og froskar. Þær verpa í vatni
og sumar dvelja þar allt sitt æviskeið.
25
Salamöndrur
26
8-4 Skriðdýr bls. 152-155.
• Skriðdýr hafa misheitt blóð, anda með
lungum og hafa þurra og hreisturkennda
húð. Þau verpa eggjum sínum á landi og ala
unga sína upp þar.
• Í flokki núlifandi skriðdýra eru slöngur,
eðlur, skjaldbökur og krókódílar.
27
Skriðdýr
• Skriðdýr eru ekki háð vatni á sama hátt og
froskdýrin þar sem þeim er ekki nauðsynlegt að
dvelja hluta af ævi sinni í vatni.
• Húð þeirra er vatnsþétt og því eru dýrin ekki háð
röku umhverfi.
• Egg skriðdýra eru með leðurkennda skurn sem
kemur í veg fyrir ofþornun þótt þeim sé verpt á
landi. Hafa innri frjóvgun sem verður áður en
skurnin myndast.
28
Slöngur
• Sumar slöngur hafa eiturkirtla sem framleiða eitur sem notað er til að lama bráð eða
drepa. Slöngur hafa einnig mjög næm
skynfæri sem auðveldar þeim að finna
bráð.Tungan er notuð til að finna lykt/bragð.
Hafa slæma sjón og heyrn. Hreisturplötur á
kvið hjálpa þeim að liðast áfram. Stærstu
slöngurnar eru vatnabóa og flekkjaspýtan.
Þær eru um 10 m á lengd.
29
Snákur
30
31
Eðlur
• Flestar eru smávaxnar. Kameljónið getur
skipt litum og falist þannig fyrir óvinum
sínum, líkir eftir litum í umhverfinu. Ef
óvinur getur náð taki á hala þeirra, losnar
hann af en nýr getur vaxið í staðinn.
32
33
34
35
36
Kameljón
37
Kameljón
38
Skjaldbökur
• Helsta einkenni þeirra eru þykkar plötur úr
hyrni sem hylja líkama þeirra og mynda
varnarskjöld. Skjaldbökur lifa ýmist á landi
eða í vatni en allar verpa eggjum á landi.
Þær eru tannlausar og nærast á plöntum eða
dýrum. Risaskjaldbökur geta orðið allt að
200 ára gamlar.
39
Skjaldbaka
40
Margt smátt gerir eitt stórt!
41
42
Krókódílar
• Krókódílar eru náskyldir risaeðlunum. Þeir
eyða mestum af tíma sínum í vatni og veiða
oft stór dýr eins og sebrahesta. Móðir
hugsar vel um afkvæmi sín og ber þau
jafnvel í munninum.
43
Breiðtrýningur
44
Krókódíll
45
8-5 Fuglar bls. 156-161.
• Fuglar eru fiðruð hryggdýr með jafnheitt
blóð og verpa eggjum.
• Egg fugla hafa um sig harða skurn úr kalki.
Allur forði ungans rúmast í egginu . Loftskipti súrefnis og koltvíoxíðs fer fram
gegnum skurnina.
• Til eru um 9000 tegundir fugla sem skiptast
í fjölmarga ættbálka og ættir. Hér á landi
verpa 70-80 tegundir.
46
Kría
47
8-5 Fuglar framhald
• Fyrstu fuglarnir lifðu á jörðinni fyrir um
150 milljónum ára á blómaskeiði
risaeðlanna. Þessir frumstæðu fuglar
nefnast eðlufuglar og báru ýmis einkenni
skriðdýra s.s. langa rófu og hvassar klær.
• Núlifandi fuglar hafa ein einkenni
skriðdýra, hreisturkennda húð á fótum.
48
Microraptor gui – hlekkur milli
flugeðla og fugla
49
Skipting fugla
• Í Lifandi veröld er
fuglum skipt í fimm
meginhópa:
spörfugla, sundfugla,
vaðfugla, ránfugla og
ófleyga fugla.
50
1. Spörfuglar
• Spörfuglar hafa
svokallaðan setfót sem
hentar vel til að grípa
um trjágreinar. Snúa
þá 3 tær fram en ein
aftur. Af um 5000 teg.
þekkjast hér á landi
m.a. hrafn, skógarþröstur og músarrindill
Hrafn
51
2. Sundfuglar
• Sundfuglar hafa
flestir sundfót með fit
milli tánna sem þeir
nota við köfun og
sund. Dæmi: endur,
gæsir, máfar,
svartfuglar.
Grágæsir
52
Hverra anda er ég?
53
3. Vaðfuglar
• Vaðfuglar Eru
háfættir og vaða í
grunnu vatni í leit að
æti. Dæmi: spói,
stelkur.
Spói
54
4. Ránfuglar
• Ránfuglar eru vel
fleygir, sjá vel og hafa
sterkan gogg og
sterkar klær. Dæmi:
haförn, fálki, smyrill.
Fálki
55
5. Ófleygir fuglar
• Ófleygir fuglar hafa
flestir sterka
hlaupafætur og eru
fráir á fæti. Dæmi:
strútur, nandúi og
emúi.
Mörgæsir synda hratt
en ganga hægt.
Emúi
56
Í hvaða hópi eigum við heima?
57
58
Ófleygur fugl - Strútur
59
Aðlögun fugla að flugi bls.159.
• Sterk og létt bein sem eru samt hol að innan.
• Mismunandi fiður. Sumar eru fíngerðar dúnfjaðrir en aðrar
lengri með stinnum fjöðurstaf og nefnast þakfjaðrir. Handflugfjaðrir í
vængjum eru lengstar en þær skapa stóran hluta af lyftikrafti flugsins. Í
stéli eru líka langar fjaðrir –stélfjaðrir til að stýra á flugi.
• Sterkur bringuvöðvi til að knýja vængina.
• Fullkomin lungu sem taka upp mikið af súrefni
sem er nauðsynlegt vegna mikillar brennslu á
flugi.
60
61
Atferli fugla bls. 159-161.
• Fuglar helga sér óðal með ýmsum hætti m.a. með
söng og hljóðum. (Óðal er tiltekið svæði sem dýr helga sér og
ætla sér og sínum til afnota.)
• Hljóð eru notuð til að laða til sín maka og vara við
hættum.
• Sumir karlfuglar nota skæra liti og dans til að laða
til sín maka.
• Sumir karlfuglar gera glæsileg hreiður til að lokka
til sín maka.
62
Far fugla bls. 161.
• Far er það nefnt þegar fuglar skipta um
búsvæði árstíðabundið. Margir fuglar fara í
langar ferðir milli varpstöðva og vetrarstöðva. Dæmi: krían sem hefur vetursetu á
suðurhveli jarðar en verpir á norðurslóðum.
63
8-6 Spendýr bls. 162-169.
• Spendýr eru hærð á einhverju stigi ævinnar, eru
með jafnheitt blóð og mjólkurkirtla.
• Fyrstu spendýrin komu fram fyrir um 200
milljónum ára. Þróuðust af skriðdýrum.
• Til eru um 4500 tegundir sem skiptast í marga
ættbálka.
• Spendýr anda öll með lungum, hafa tvískipt
fjögurra hólfa hjarta.
• Taugakerfi er háþróað og heili fullkominn.
• Frjóvgun fer fram innvortis. Spendýrum er skipt
eftir fósturþroska í nefdýr, pokadýr og
64
fylgjudýr.
Nefdýr
•
•
•
•
Eru frumstæðustu spendýrin.
Verpa eggjum en frjóvgun er innvortis.
Hafa enga spena, bara mjólkurop.
Þrjár tegundir til allar í Ástralíu.
-Breiðnefur lifir í ám og vötnum. Er með
sundfit, vatnsheldan feld og gogg sem minnir á
andargogg.
-Mjónefur -tvær teg. Með langa brodda á baki og
mjóan gogg.
65
Breiðnefur
66
Mjónefur
67
Pokadýr
• Fæða vanþroska unga (fóstur) sem skríða í
poka á kviði móður. Sjúga sig fasta á
spena þar til þroska spendýrsunga er náð.
• Kengúran er þekktust pokadýra. Önnur
eru kóalabirnir og pokarottur. Kengúrur
og kóalabirnir lifa í Ástralíu en pokarottur
lifa bæði þar og í Ameríku.
68
Kengúra
69
Kóala björn
70
Fylgjudýr bls. 164-169.
• Flestar tegundir spendýra eru fylgjudýr.
• Ungi fylgjudýra þroskast í líkama móður
og fær súrefni og næringu um fylgjuna
(legkökuna).
• Fylgjudýr skiptast í 15 ættbálka.
71
Nokkrir ættbálkar fylgjudýra 1
• Skordýraætur – frumstæð spendýr sem lifa
á skordýrum t.d. moldvörpur, broddgeltir og
dversnjáldran sem er minnsta spendýrið.
• Leðurblökur – einu fleygu spendýrin.
Dæmi: vampíra og flugrefur.
• Rándýr – eru sérlega löguð til veiða, hafa
hvassar tennur og klær og öfluga vöðva.
Dæmi: kettir, hundar, ljón, selir, birnir.
72
Ættbálkar fylgjudýra 2
• Tannleysingjar – Dæmi: letidýr, mauraætur og beltisdýr.
• Fílar – einkenni þeirra er raninn. Tvær
tegundir, afríkufíll og asíufíll.
• Hófdýr – eru grasbítar með hófa. Dæmi:
hestur og nashyrningur.
• Klaufdýr – eru grasbítar með klaufir.
Dæmi: nautgripir, gíraffi, svín.
73
Ættbálkar fylgjudýra 3
• Nagdýr – stærsti ættbálkur spendýra 2000
teg. Hafa nagtennur sem vaxa alla ævina.
Dæmi: mýs og rottur.
• Nartarar – náskyldir nagdýrum. Dæmi:
kanínur, hérar, blísturshérar og múshérar.
• Hvalir – sjávardýr, stærstu dýr jarðar.
Skiptast í tannhvali og skíðishvali. Dæmi:
steypireyður stærsta dýr jarðar.
74
Ættbálkar fylgjudýra 4
• Sækýr – eru jurtaætur sem lifa í grunnum
sjó og eru skyldar fílum.
• Prímatar – hafa vel þroskaðan heila, grip á
höndum og fótum (nema menn), augun sitja
framan á höfðinu. Til prímata teljast apar
og menn.
75