Transcript ууршилтын манан

АГААР МАНДАЛД УСНЫ УУРЫН ӨТГӨРӨХ НӨХЦӨЛ
•Ус нь уурын байдлаас шингэн байдалд шилжихийг
усны уурын өтгөрөлт гэнэ.
•Уур нь шууд хатуу байдалд шилжихийг сублимацын
үзэгдэл гэж нэрлэнэ.
•Óурын шингэн ба хатуу байдлын алинд шилжихийг, тэр
давхрагын усны yyp ханасан байдалд хүрсэн, эсвэл
хэтэрсэн байдлаас хамаарна. Өөрөөр хэлбэл e > E
болно.
е - Агаар мандал дахь усны уурын уян хатан.
E - Өгөгдсөн температур дахь ханасан yyp.
•Ýíý нөхцөлд агаарыí температур нь шүүдэр унах
температуртай тэнцүү буюу багаt<td
болсон байх
хэрэгтэй.
•Тэгвэл усны yyp хатуу шингэн биеийн алинд шилжих
нь уул биетийн гадаргûí температур, шүүдэр унах
температураас бага үөд шийдвэрлэгдэнэ.
• Хэрэв кондåнсац ямар нэг эзэлхүүнд үүссэн гэвэл усны
жижиг молекулууд хоорондоо нэгдэж дусал болох cyypь
тавигдана. Жижиг дуслуудын хэмжээ нь молекулуудын
хэмæээнээс онц ялгагдах зөрөө бага байна. Усны уурын
өтгөрөлтèйн процессыг лаборторын нөхцөлд туршилтын
замаар шинжлэн судлах нь тохиромжтой. Лаборторын
туршлагаас үзэхэд агаарын хольцыг цэвэрлэсэн агаар
дахь yyp усан дусал болж өтгөрөхөд усны уурын уян хатан
нь ханасан уурын хэмжээнээс 6-8 дахин их болоход
явагддаг болохыг тогтоожээ. Энэ үед харьцаат чийг 600800 хувь болно.
• Ердийн нөхцөлд цэвэр биш агаарт харьцаат чийг 110-120
хувь ба зарим тохиолдолд 100 хувиас бага үед агаар
мандалд усны уурын өтгөрөлт явагдана.(Усан дуслуудын
төвд ямар нэгэн жижиг хэмжээний хатуу биет
байдаг.)Өөрөөр хэлбэл энэ жижиг биетүүдийн гадна
талаар усны молекулууд хуримтлагдсаар усан дусал
болж томордог. Энэ жижиг хатуу биеийг конденсацын
(өтгөрөлтèйн) цөм гэж нэрлэнэ.
• Агаар мандал дахь yyp нь өтгөрөхөд өөрөөр хэлбэл үүл үүсэх, манан
үүсэхэд тодорхой нөхцөл бий болíî. ¯¿íä:
• 1. Агаарын температур шүүдэр унах температур хүртэл буурсан ба
түүнээс доош орсон байхад
• 2. Агаарт өтгөрөлтийн цөм байснаас, агаарын температурын бууралт
нь доорх тохиолдолд шүүдэр унах төмператураас бага байж болно
• a. Газрын гадаргуу хүйтэрч түүн дээрхи агаар нь туяаралтаар хөрсөн
үед
• б. Агаарын дулаан урсгал хүйтэн гадаргуу дээгүүр нүүж өнгөрснөөс
• в. Янз бүрийн температуртай, чийгээр ханасан агаарын хоёр өөр
төрлийн масс нийлснэýс буюу шүргэлцэж ойрхон өнгөрснөөс
• г.
Агаар нь адиабатаар өгсөх үед тэлж хүйтэрснээс
Газрын гадаргуу хүйтэрч, түүний дээрхи үе давхаргад туяаруулалт
явагдахад усны yyp өтãºðíº. Ãазрын гадарга, түун дээрх биөтүүдийн
температур, шүүдэр унах тåмпературт ойртсон үеэс эхлэн агаарт байгаа
усны yyp газрын гадаргуун биетүүд дээр жижиг дусал байдалтайгаар
бууж эхэлнэ. Газрын гадаргуун ойролцоох үе давхаргад туяаруулалтын
замаар хүйтрэлт явагдаж шүүдэр унах температураас бага
температуртай болсон үед агаарын доод үе давхаргад ycны уурын
өтгөрөлт явагдаж манан үүснэ.
• Агаар мандлын өндрийн үе давхаргуудад усны yyp элбэг
тохиолдолд газрын гадаргуугаас туяаруулалт явагдахад
өндрийн агаарт байгаа усны yyp өтгөрч тэр үе давхаргад
үүл үүсэх процесс явагдана.
• Хөрсөн гадаргуу дээгүүр агаарын дулаан урсгал өнгөрхөд
усны уурын өтгөрөлт явагддаг. Энэ процесс нь araaрын
дулаан урсгал хүйтэн гадаргуу дээгүүр урсан өнгөрөх,
далай тэнгисийн дулаан агаар, эх газрын гадаргуу
дээгүүр шилжих, эх газрын дулаан агаар хүйтэн усан
гадаргуу дээгүүр шилжих, далайн дулаан урсгал, хөрсөн
гадаргуу дээгүүр шилжих гэх мэт процесст усны уурын
өтгөрөлт явагдана.
• Хоёр өөр төрлийн агаарын масстай үед усны уурын
өтгөрөлт явагдахад ханасан уурын уян хатантай буюу
ханасан байдалд ойрхон агаарын масс эсрэг хоёр өөр
температуртай тохиолдолд өтгөрөлт үүснэ.
• Агаарын массын ийм шилжилт нь дулаан агаарын
массын температурыг хурдан бууруулдаг. Мөн усны
уурын уян хатан агаарын температураас хурдан буурна.
• Агаарын хоёр өөр төрлийн масс холилдсоноос температурын
дундаж тодорхойлогдож усны уурын байдал нь бусад үеийнхээс
их болíî. Жишээлбэл: хоёр өөр төрлийн
агаар
t1=10 t2=200
температуртай масс холилдсон гэвэл энэ үеийн чийгийн хэмжээ
ханасан байдалтай байна гэвэл агаарын масс тус бүр (е1) ба (е2)
ycны уур E1 E2 гэсэн ханасан байдалтай байх ёстой.
• E1 Е2-ыг таблицын тусламжтайгаар тодорхойлно.
• t1=100
E112,3мб
• t2=20°
E2=23,4 ìá áàéíà ãýæ ºãºãäñºí òîõèîëäîëä
ýëåìåíò¿¿äèéí äóíäàæ íü:
• tcp=
Ecp=
Чөлөөт агаар мандлын усны уурын явцад адиабат өгсөлтөөр
агаар хөрөх процесс онцгой чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Агаар
мàндлын аль нэг түвшинд даралт буурахад агаарын тэлэлт
явагдаж агаар адиабатаар өгсөх явдал ажиглагддаг. Ийм
тохиолдолд
манан
үүсэж
болзошгүй
байдаг.
Агаарын
температурын бууралт төдий их биш агаарын харьцангуй чийг их
байгаа тохиолдолд усны уурын өтгөрөлт явагдана.
УСНЫ УУРЫН СУБЛИМАЦ, УСАН ДУСЛЫН
ХӨЛДӨЛТ
•
Агаар мандалд усны уурын өтгөрөлт явагдахаас гадна уурын
байдлаас шууд хатуу байдалд шилжинэ.Ийм тохиолдолд
мөсөн талстууд үүснэ. Ýхлээд өтгөрөлтийн цөмийн гадна
талаар усан дуслууд хуримтлагдаж агаарын температур
хөрºõºд царцаж температур хасах болж хүйтэрэхýд мөсөн
талст байдалд шилжинэ.
• Агаарын температур -400 ба түүнээс хүйтэн байгаа тохиолдолд
үүл ба манангийн хэт хөрсөн дуслууд ажиглагдах явдал
байдаг.
• Агаарын температур -12-17 0-ын үед жижиг дуслууд нь
ихэвчлэн хатуу байдалд шилждэг. Уурын байдлаас хатуу
байдалд шилжихэд зайлшгүй цөм шаардлагатай юм гэдгийг
лабораторын ба энгийн нөхцөлд хийсэн туршлагаар тогтоосон
байна.
• Онолын тооцооллоор бол уураас хатуу байдалд шилжихэд
агаарын температур маш их хүйтэн байх хэрэгтэй гэдгийг
тооцоолсон байна
АГААР МАНДАЛД ДАХЬ УСНЫ УУРЫН
ӨТГӨРӨЛТИЙН ЦӨМ
• Өтгөрөлтийн цөм гэдэг нь агаар уандал дахь маш жижиг
хатуу хольцуудыг хэлнэ. Өтгөрөлтийн цөм маш жижиг (смийг 100-аас сая хуваасны нэгтэй тэнцэх) бөгөөд 1 шоо
метрт 1000~1500 орчим байна. Àгаар мандалд äàõü
ºтгөрөлтийн цөмèéã äàðààõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä á¿ðä¿¿ëíý.
• Агаар мандалд давñíы хольц их байдаг. Учир нь нарнаас
ирж байгаа илчит энергийн нөлөөгөөр усан гадаргуугаас
их хэмжээний ууршилт явагдаж түүний нөлөөгөөр их
хэмжээний давсны уусмал агаар мандалд гарч тэр нь
өтгөрөлтийн цөм бий болгох нөхцөл бүрдүүлнý.
• Газрын гадаргуугаас эмх замбараагүй хөдөлгөөн агаарын
өгсөх
урсгалын
нөлөөгөөр
жижиг
хэмжээний
тоосонцорууд агаар мандалд өргөгдөн гардаг. Энэ нь
өтгөрөлтийн цөм болох нэгэн хүчин зүйл мөн.
• Галт уулын дэлбэрэлтээс агаарт цацагдсан тоосонцор
гариг ертөнцийн тоос шороо нь өтгөрөлтийн цөм болно.
• Агаар мандалд дахь өтгөрөлтийн цөмийг тусгай багажийн
тусламжтайгаар тодорхойлдог тоосонцор хэмжигч, өтгөрөлтийн
цөм хэмжигч гэсэн багажууд áèé. Агаар мандал дахь өтгөрөлтийн
цөм нь тухайн орон нутгийн нөхцөл байдлаас хамаарч янз бүр
байх бөгөөд нилээд өргөн хязгаарт хэлбэлзэж байдаг. Далай
тэнгис дээрхи 1 см3 агаарт 600-800 орчим цөм байдаг байна.
Үйлдвэр, уурхай ихтэй шатах материал их хэрэглэдэг томоохон
хотын дээрхи агаарт өтгөрөлтийн цөмийн тоо 1см3 агаарт хэдэн
сая хүрдэг байна.
• Өтгөрөлт нü тодорхой хоногийн явцтай байдаг. Хамгийн бага утга
нь шөнө ба нар мандахаас урьд ажиглагддаг байхад хамгийн их
утга нь өдөр 17 цагт ажиглагддаг байна. Агаар тогтворгүй,
салхитай àãààðûí хөдөлгөөн ихтэй үед цөмийн тоо агаарт
нэмэгдэнэ. Янз бүрийн өндрүүдэд өтгөрөлтийн цөмийн дундаж
тоог харуулбал:
Өндөр/м/
Цөмийн дундаж тоо
•
0
13400
100-500
8800
•
500-1000
3250
•
1000-1500
2540
1500-2000
1440
•
2000-2500
1170
2500-3000
640
•
3000-4000
340
• Өтгөрөлтийн цөмийн радиус нь янз бүрийн хэмжээтэй байдаг.
Үүнд: 5-10-7-ээс 10-5 м хүртэл радиустай байна.
Агаар мандал дахь чийгтэй адиабат процесс
• Агаарын даралт өндөрт гаргах тутам багасах учир дээш
хөөрч байгаа чийглэг дулаан агаар даралт багàтай орчиíд
очихдоо тэлж хөрнө. Дээш хөөрч байгаа агаар усны
уураар ханалт 100м-т 10-аар хөрч байгаад усны уураар
ханаж эхлэхýä 100 м тутам 0,60-аар хөрдөг байна. Агаарт
байгаа усны уурыг өгсүүлэхэд тодохой өндөрт хүрээд
ханасан байдалд хүрдэг. Тэр өндрийг өтгөрөлийн түвшин
гэдэг. Өтгөрөлтийн түвшиний өндрийг дараах томьёогоор
тодорхойлно.
•
H=122(t τ)
•
t-Агаарын температур
τ -шүүдэр цэг
• Агаарын өгсөх хөдөлгөөний нөлөөгөөр дээш өргөдсөн
агаарын даралт, усны уурын уян хатан нь буурна. Ингэхэд
шүүдэр унах цэгийн температур мөн буурна. Èймээс х
өндөр дэхь шүүдэр цэгийн утгыг дараах байдлаар бичиж
болно.
•
Чийгтэй адиабат шатлал
• Адиабат өсөлтийн үед агаарын масс нь өтгөрөлтийн
түвшингээс дээш өтгөрсөн усны уурын шинжид шилжиж
түүнээс нууц дулаан ялгарч өгөдсөн агаарын массыг
дулаацуулна. Өтгөрөлтөөс үүссэн усан дусал ба мөсөн
талстууд хэвээр үлдэж дээш хөөрөх ба зарим хэсэг нь
тунадас болж унана. Õэрэв агаарын масс өтгөрөлтийн хамт
доошилбол эсрэг процесс үүсэх бөгөөд адиабатаар
агаарын масс нь өтгөрөлтийг ууршуулна. Ийм үед агаарын
температурын өөрчлөлт адилхан өөрчлөгдөх ба ийм
процессыг эсрэг гэх буюу хуурай адиабатаас явж байгаа
чиглэл чийг өөрчлөлтөөрөө ялгаатай байхыг чийглэг
адиабат процесс гэнэ. Õанасан агаарын температурын
өөрчлөгдөх шинж тоо хэмжээг 100 м-ээс өгсүүлэх буюу
уруудуулахад өөрчлөгдсөн хэмжээг чийглэг адиабат шатлал
гэнэ.
• Чийглэг адиабат шатлал нь хуурай адиабат шатлалаас ихэнх
тохиололд бага байх ба чийгээр ханасан агаарын массыг
өгсүүлэхэд нууц дулаан g ялгарах бөгөөд адиабатаар
доошлуулахад температурын өөрчлөлт нь
•
t=
хэмжээгээр өөрчлөгдөнө.
• С-Агаарын дулаан багтаамж
• Тухайн агаарыг доошлуулхад усан дуслыг ууршуулахад дулаан
зарцуулагдах бөгөөд температурын өсөлт нь мөн тийм
хэмжээгээр удааширна. Èймээс чийгтэй аäиабат шатлалыг
•
гэж бичиж болно.
• а-хуурай адиабат шатлал.
• Чийгтэй адиабат шатлалт нь үргэлж өөрчлөгдөж байдаг
тогтворгүй хэмжигдэхүүн бөгөөд температур дарадтаас ихээхэн
хамаарна. Агаарын температур буурахад чийглэг багасах бөгөөд
үүний үр дүнд чийгтэй адиабат шатлалт нэмэгдэнэ.
•
•
Агаарын даралт буурах дутам чийгтэй адиабат шатлалт багасах ба агаарын
нягт, түүний дулаан багтаамж буурна. Агаарын даралт температураас хамаарч
чийгтэй адиабат шатлалын өөрчлөлтийг үзүүлбэл:
Рмб
Температур град.
-20
-10
0
10
20
1000
0,87
0,77
0,65
0,53
0,44
900
0,86
0,75
0,64
0,52
0,42
800
0,85
0,73
0,62
0,50
0,40
700
0,83
0,72
0,59
0,47
0,38
500
0,77
0,64
0,52
0,41
0,33
Усны yypaap ханасан агаарын массыг өгсүүлэхэд агаарын даралт, температур
тасралтгүй буурдагтай холбогдож температурын бууралт нь чийгтэй адиабатын
шатлалын хэмжигдэхүүнд агаарын даралт ихээхэн нөлөө үзүүлнэ. Усны yypaap
ханасан агаарыг их өндөрт өгсүүлэхэд түүний нууц дулаан ялгаруулалтын
хэмжээ багасч чийгтэй адиабат шатлалт нь 100 метр тутамд 1 градусаар
өөрчлөгдөж болно. Усны yypaap ханасан агаар адиабатаар өгсөхөд өндрийн
хамаарлаар температурын өөрчлөлтийг муруй шугамаар дүрсэлсэнийг чийглэг
адиабатын муруй гэнэ.
• Чийглэг адиабатын муруй нь хуурай адиабатаас ялгагдах онцлогтой.
Хуурай адиабатаар агаарын массыг өгсүүлэхэд температур нь буурдаг
бол чийглэг адиабат нэмэгдэнэ. Газрын гадарга орчмын агаар нь
үргэлж усны yypaap ханасан байдаггүй. Ийм учраас усны yypaap
ханаагүй агаарын массыг өгсүүлэхэд температур нь өтгөрөлтийн
түвшин хүртэл хуурай адиабатаар, өөрөөр хэлбэл 100 м тутамд 1° -aap
буурна. Өтгөрөлтийн түвшинээс цааш чийггэй адиабатаар температур
нь буурна. Агаарын харьцангуй чийг хэдий чинээ их тутам өтгөрөлтийн
түвшин газрын гадаргууд төдий чинээ ойрхон байна. Хэрэв газрын
гадаргуу орчмын агаарусны yypaap ханасан байвал өтгөрөлтийн
түвшин газрын гадаргуу дээр байна. Ийм тохиолдолд
адиабатын
муруй шугам шууд чийгтэй адиабатаар өгсөнө.
• Агаар мандал нь дээшээгээ тогтвортой усны yypaap ханасан нөхцөлд
чийгтэй адиабат ба температурын босоо шатлалын харьцаагаар
тодорхойлогдоно. Хэрэв температурын босоо шатлалт нь чийглэг
адиабатаас бага байхад агаар мандлын байдал тогтвортой болдог.
Агаар мандлын тийм тогтвортой байдлыг үнэмлэхүй тогтвортой байдал
гэнэ. Жишээлбэл: =0,50, yа= 0,6°, = 1,0° Иймэрхүү байдалд агаар
тогтвортой байна.
• Хэрэв температурын босоо шатлалт нь чийглэг ба хуурай адиабатаас
их нөхцөлд агаарын байдал нь үнэмлэхүй тогтворгүй байна.
Жишээлбэл: y=1,30 үа= 0,7° y= 1,0° Иймэрхүү байдалд агаар үнэмлэхүй
тогтворгүй байдалтай байдаг.
•
•
•
•
•
•
Хэрэв температурын босоо шатлалт хуурай адиабатаас бага, чийгтэй
адиабатаас их байвал агаар мандлын байдал нь чийглэг тогтворгүй байдалтай
байдаг.
Ханасан агаарын өгсөх гурван тохиолдолыг графикийн аргаар үзүүлбэл:
а.Агаар мандлын байдал үнэмлэхүй тогтвортой
б-Чийглэг тогтворгүй
в-Үнэмлэхүй тогтворгүй байдлуудыг харуулсан график
Агаарын өгсөх хөдөлгөөний үед өтгөрөлтийн бүтээгдэхүүн агаарын массын
хамт дээшлэх биш зарчим хэсэг нь тунадас болон хувирна.Энэ үед агаарын
чийглэгийн хэмжээ багасаж харин чийглэг адиабат шатлалын хэмжээ
нэмэгдэнэ. Хэрэв өгөгдсөн araapын мacc доош бууж эхэлбэл темпөратур нь
хуурай адиабатаар өөрчлөгдөх ба бууралтаасаа температур нь хурдан ихсэнэ.
Энэ үед уул агаарын масс нь дулаан температуртай орчинд ирж байгаа тул
анхныхаасаа дулаарна. Ийм процессыг псевдоадиабат гэж нэрлэнэ. Энэ
процесс байгальд хааяа ажиглагдаж болох ба уулыг давж агаарын масс доош
ypcax үед ажиглагдана.
АДИАБАТ ПРОЦЕССИЙН ҮЕД АГААРЫН ЧИЙГИЙН
ӨӨРЧЛӨГДӨЛТ
• Хэрэв тодорхой эзэлхүүнтзй агаарын массыг
өгсүүлэх буюу уруудуулахад агаарын Maccын
усны yyp нь өөрчлөлтгүй, өгсүүлэх уруудуулахад
эзэлхүүнээсээ хамаарахгүй тогтмол байж болно.
Ийм тохиолдолд агаарын хувийн чийг тогтмол
байна. Усны уурын уян хатан агаарын даралтад
пропорцианалиар өөрчлөгдөх ба агаарын хувийн
чийгийн томъёоноос:
• S=622e/P E=S/622P болно.
• Хэрэв агаарын өгсөх
ба
уруудахад хувийн
чийг өөрчлөгдөхгүй тогтмол үлдэхэд E нь P-aac
хамаарна. Дээшлэх тутам агаарын даралт буурдаг
учраас усны уурын уян хатан багасна. Агаарын
массын уруудахад агаарын даралт ихсэх учраас
усны уурын уян хатан температур. буурч
уруудахад нэмэгдэнэ. нэмэгдэнэ.
ЭКВИВАЛЕНТ-ПОТЕНЦИАЛЬ БА ПСЕВДОПОТЕНЦИАЛ
ТЕМПЕРАТУР
• Хуурай ба ycны yypaap ханасан агаарын массыг
хуурай адиабатаар өгсүүлэх ба уруудуулахад түүнмй
потенциал температур нь өөрчлөгдөхгүй, тогтмол
эвээр үлдэнэ.Уcны yypaap ханасан агаарын массыг
адиабатаар өгсүүлэхэд түүний потенциал температур
нь конденсацын нууц дулааны үр дүнд нэмэгдэх ба
чийгтэй
адиабат процессын үед ямар ч нөлөө
үзүүлзхгүй.
Ийм
учраас
эквивалент,
эквивалетïотåнциал
ба
псевдопотенциал
темпертуруудын øинж чанарыг авч үздэг.
• Эквивалент температур ТЭ гэдэг нь чийгтýй агаарын
массыг өгсүүлэхэд түүний усны yyp нь бүрэн өтгөрч
дулаан ялгаран орчны агаарын массыг халаахад
даралтын ямар ч өөрчлөлтгүй үеийн температурыг
хэлнэ.
• Tt=T+... T
• Т-Өгөгдсөн
агаарын
масс
усны
уурын
өтгөрөлтөөс авсан температурын харьцаа.
• Ýквивалент температур нь үнэмлэхүй температураас
хамаарах ба түүнд агуулагдаж байгаа дулааны шинж чанарыг
тодорхойлно. Иймээс хуурай агаарыг бодвол чийгтэй агаар нь
өтгөрөлтийн нууц дулааны нөлөөгөөр дотоод дулааны энерги
ихтэй байна. Õэрэв тодорхой эквивалент температуртай
агаарыг 1000 мб-ын тогтмол даралттай гадаргууд буулгахад
мөн тодорхой температуртай болно. Үүнийг эквивалентпотенциаль температур гэж нэрлэнэ. Эквивалент-потенциаль
температурыг Fэ-г тодорхойлохдоо Пауссоны томъёог
ашиглаж гаргана. Уул томъёоны Т-ийн оронд Тэ-г орлуулбал:
F буюу үүнээс эквивалент-потенциаль температурыг
хураангуé байдлаар тодорхойлж болно. Эквивалентпотенциаль температур нь псевдоадиабат процессын үед
өөрчлөгдөхгүй. Ж/нь
•
• Өэ=Ө+
• Эквивалент-потенциаль температурыг 1000С –ын хуваариар
тодорхойлно.
Газрын гадарга ба гадаргуу дээрх биетүүдэд
усны уурын өтгөрөлт үүсэх
• Хүйтэн гадарга ба түүний дээрхи хөрсөн бие түүнд
дээгүүр шүргэлцэн оршиж байгаа агаарын температур
нь шүүдэр цэгийн температур õүртэл хөрнө. Õэрэв энэ
давхарга нь усны уураар ханасан бавал цаашдын
хүйтрэлтийн үед чийгийн дутагдал бий болж усны
уурын өтгөрөл хүитэн гадаргуу ба биетүүд дээр бий
болно. Хүйтрэлтийн үр дүнд өтгөрөлтийн бүтээгдэхүүн
болох хяруу, цан, шүүдэр мөсдөлт, шингэн ба хатуу
наалдас бий болно. Èйм учраас өтгөрөлтийн энэ
төрлүүдийг нэгтгэн нэг бүлэг болгож газар дээрхи
өтгөрөлтийн бүтээгдэхүүн гэж нэрлэнэ. Өтгөрөлтийн
эдгээр бүтээгдэхүүнүүд нь хоёр өөр төрлийн
процессийн үр дүнд үүсч бий болно.
• 1.Ãадаргуун хөрсөн биетүүд дээр өтгөрөлт ба
сублимац тасралтгүй явагдсанаас
• 2.Биетүүд дээр хүйтрэлтийн суултаас болж хэт хөрсөн
усан дусал ба мөсөн талстууд биетүүд дээр
наалдсанаасгэх мэт болно.
ШҮҮДЭР
• Шүүдэр нь усан дуслын маш жижиг хэсгээс тогтсон
шингэн бөгөөд хоорондоо нийлж газрын гадаргуун
өвс ургамал дээр буусан байна.Энэ үзэгдэл нь
ихэвчлэн газрын гадаргуун хөрс түүнээс дулаан
туяаруулалтын замаар алдагдахад ихэвчлэн орой
ба шөнийн цагт үүсч бий болно.Энэ үед агаарын
температур нь шүүдэр унах температур хүртэл
буурах түүнээс доош орж хүйтэрсэн байх
хэрэгтэй.ийм нөхцөл бүрдэхэд газрын гадаргуу ба
түүний дээрх биетүүд дээр усны уурын өтгөрөлт
явагдана.Шүүдэр нь ихэвчлэн хэвтээ гадаргуу дээр
үүсдэг.Газрын гадаргуу хөрөх үед хөрсний чийгийн
ууршилт ба хөрсний гүний үе давхаргаас дулаан
ялгаралт явагдсаны үр дүнд газрын гадаргуу дээр
шүүдэр үүснэ.Ийм нөхцөлд үүссэн шүүдэр нь
ихэвчлэн газрын гадаргуун дээд үе давхарга ба
гадаргуу дээрх биетийн доод гал өөрөөр хэлбэл
газар pyy xaрcaн талд нь шүүдэр үүсдэг.
ХЯРУУ-/Иней/
• Хяруу талст байдалтай цагаан өнгөтэй тунадас бөгөөд
хөрсний температур 0 хэмээс доош орсон үед үүснэ. Өөрөөр
хэлбэл газрын гадарга дээр усны yyp нь уурын байдлаас шууд
хатуу байдалд шилжиж сублимацын процесс явагдана.Хяруу
агаарын температур нэмэх харин хөрсний темпөратур xacax
градус ба 0 градусаас доош орж хөрсөн үөд үүсч болно. Хяруу
шүүдэр үүсэх тохиромжтой нөхцөл нь зөөлөн салхитай цэлмэг
шөнө байдаг. Цэлмэг шөнө хөрс нь цацрагын замаар хүчтэй
хөрөх ба хөрс, ургамал бүрхүүлээс чийг ялгарч байдаг. Өөрөөр
хэлбэл газрын гадаргуу орчмын хөрсөн агаар нь дээд
талынхаа дулаан агаартай холилдож үүний үр дүнд хяруу
шүүдэр үүсэх бололцоо үүснэ.Хүчтэй салхитай үед газрын
гадаргуу орчмын агаар нь дээд үө давхаргынхаа агаартай
хүчтэй солилцоо явуулж байгаа тохиолдолд усны уурын
өтгөрөлт ба сублимац үүсэх нөхцөл бүрэлддэггүй. Шүүдэр ба
хяруу нь агаарын чийг их байхад явагдах. бөгөөд газрын
гадаргуун дүрс хэлбэр, бүрхүүлэхээс шалтгаалж харилцан
адилгүй өөр өөр байна. Мөн уг биетийн дулаан дамжуулалтын
байдлаас шүүдэр ба хяруу үүсэх нөхцөл өөр өөр байна. Хотгор
ба хөндий газарт товгор гадаргуугаас хүчтэй хяруу ба шүүдэр
үүснэ.
• Янз бүрийн биетүүд дээр шүүдэр ба хяруу харилцан адилгүй
үүснэ. Хөрс түүний дээрх биет дулааныг муу дамжуулдаг
учир шөнө нь
хүчтэй хөрч шүүдэр ба хяруугаар
бүрхэгдэнэ.Бараан енгөтэй өө сэв ихтзй гадаргуун халах
хөрөх чадвар их байдгаас шүүдэр хяруугаар бүрхэгдэх нь
тэгш гөлгөр цайвар херсийг бодвол их байна.Шүүдэр ба хяруу
нь ихэвчлэн зуны сүүлчээр агаар чийг элбэгтэй болж шөнийн
агаарын ба хөрсний хөрөлт явагдах үед үүснэ.Шүүдэр нь
•
• ургамлын амьдралд онцгой чухал ач холбогдолтой бөгөөд
ургамалд нэмэгдэл чийгийг бий болгоно. Шүүдэр үүсэх уед
усны уурын өтгөрөлт явагдаж нууц дулаан ялгарч ургамлын
хөлдөх явдлыг тодорхой хэмжээгээр хамгаалж байдаг
юм.Хяруу нь газрын гадаргуу дээр хүйтрэлт үүсгэдэг учир
ургамалд илүү нөлөө үзүүлж зарим дулаанд дуртай ургамлыг
хөлдөөх муу талтай. Шүүдзр ба хяруушйн усны тоо хэмжээг
тусгай шүүлтүүр цаас буюу пластиккийн тусламтайгаар
тодорхойлдог. Ажиглалтаас үзэхэд шүүдэрийн ycны тоо
хэмжээ нэг хоногт дунджаар 0,1-0,3мм байдаг болохыг
тогтоосон байна.
ЦАН
• Модны салаа мөчир, утас зэрэг биетүүд дээр сэвсгэр цагаан тунадас
тогтохыг цан гэнэ. Цан нь тунадасны бусад төрлүүдээс өөрийнхөө
байгууламж, үүсэх нөхцөл зэргээрээ бусад төрлөөс ялгаатай, Цанг
үүслээр нь 2 үндсэн шинжид хуваадаг.Үүнд:
• Үрэрхэг
• Талсархаг гэнэ.
• Үрэрхэг цан нь цагаан маягийн сэвсгэр мэс модны мөчир,. утас зэрэг
биет дээр агаарын урсгал уг биетийг тойрон урсахад үүснэ. Үрэрхэг цан
нь хэт хөлдсөн манангийн усан дуслууд хоорондоо нийлэх ба үүлтэй үед
салхины нөлөөгөөр үүснэ. Усан дуслууд. нь хөлдсөн хүйтэн биөтэй
шүргэлцэхэд түүнд наалдан өөрийнхөө дүрс хэлбэрийг алдахгүй шахам
хурдан царцдаг. Үүний үр дүнд биетүүдийн гадарга дээр мөсөн үрлээс
тогтсон мөсдөлт үүсдэг.Нилээд ,салхитай, агаарын температур -2-7
градус орчим
байхад үрэрхэг
цан
ихэвчлэн
үүсдэг
байна.Агаарын температур нь буурч, салхины хүч багасахад үрэрхэг цан
нь аажмаар талсархаг цанд шилжиж эхлэнэ.Үрэрхэг цан нь модны
мөчир холбооны утсан дээр их хэмжээгээр уусч тогтвол хугалах, таслах
зэрэг үйлчлэлийг үзүүлнэ. Үрэлхэг цам үүсэх аятай нөхцөл нь уулархаг
газар давхраат үүл уг биетийг тойрон шилжихэд ихээр үүснэ. Уулын
орой хавьд үүссэн үрэрхэг цангийн зузаан нь 1 м хүрч байсан тохиолдол
бий.
Талст цан
•
•
•
Нимгэн жижиг мөсөн хавтгайнууд тухайн биет дээр үүсэхийг талст цан гэнэ.
Талст цан агаарын температур -15 градусаас бага сулхан хүчтэй ба огт
салхимгүй манантай үед үүснэ. Үүнээс их-температуртай үед талст цан
ажиглагдах нь ховор байгаа. Энэ нь
манангийн усан дуслууд ууршиж шууд сублимацын процесс явагдасны үр
дүнд талст цан үүснэ.Талст цан ихэвчлэн нарийн, сэвсгэр дүрс хэлбэр бүхий
мөсөн талстуудаас тогтох бөгөөд хөдөлгөхөд амархан сэгсрэгдэнэ.
Талст цангийн нягт нь маш бага байна. Талст цангийн зузаан маш удаан
нэмэгдэх бөгөөд энэ нь ойролцоогоор 1цагт 1мм орчим байдаг. Түүний
хөндлөн огтлолын талбай нь ихэвчлэн 1см-ээс хэтэрдэггүй бөгөөд хааяа
хэдэн cм хүрдэг байна. Агаарын температур нэмэгдэж, харьцангуй чийг
буурахад талст цан амархан арилна.Салхиныүйлчлэлийн
нөлөөгөөр
амархан сэгсэрэгдэж арилна. Зарим тохиолдолд цан, хяруу хоёрыг хольж,
сольж ажиглах явдал ажиглагддаг.Энэ 2 тунадасны хооронд маш их ялгаа
бий. Хяруу нь ихэвчлэн цэлмэг намуухан
шөнийн
цагуудад уүсч
ажиглагдана.
Цан
нь хоногийн аль ч хугацаанд ажиглагдах бөгөөд
ихэвчлэн бүрхэгдүү манантай үед ажиглагдана. Хяруу нь газрын гадаргуун
туяарааруулалтын улмаас хөрс хөрөхөд хэвтээ гадаргуу дээр ш.өнийн
цагуудад үүсэх нь ажиглагдана.Цан нь ихэвчлэн босоо гадаргуу дээр үүсч
байдаг. Ихээхэн зузаан үе давхаргатай тогтсон цан нь цаг уурын аюултай
үзэгдлийн тоонд ордог. Учир нь зузаан тогтсон үрлэн цан харилцаа
холбооны утсыг таслах, модны мөчир салааг хугалах зэрэг хохиролыг
учруулдаг муу талтай. Харин хайлах үед нэмэгдэл чийг бий болгодгоороо
ашигтай байдаг.
Мөсдөлт /Гололед/
•
Мөсдөлт нь нягт тунгалаг буюу тунгалаг биш мөсөн давхарга газрын гадаргуу
дээр буюу бусад бие түүд дээр ялангуяа салхин талд үүсдэг. Мөсдөлт нь
ихэвчлэн борооны дахин хөрсөн дуслаас үүсэх ба газрын гадаргуун бусад
биетүүдийн температур 0 градусаас доош орсон үед биетийн гадарга дээр
толигор мөсөн гадарга үүснэ. 0 градусаас доош орж хөрсөн гадаргуу дээр
хүчтэй манан доош суухад мөсдөлт үүсэж болно.Зарим тохиолдолд хөрсөн
газрын гадаргуу дээр бороо орсход мөсдөлт үүснэ. Газрын гадарга дзэр
мөсдөлт үүсвэл мал бэлчээрлүүлэхэд идэх өвс байхгүй болохоос гадна
хальтаргаа үүснэ. Өвөлжих ургамалд хөлдөх аюулд учрана. Ингэж үүссэн
мөсдөлт нь нимгэхэн үе давхаргатай байх бөгөөд үргэлжлэх хугацаагаар бага
байна. Хэрэв хөрсөн гадарга дээр орсон бороо мөсдөлт болж хөлдөөд
цаашид үргэлжлэн бороо орвол мөсдөлт нь хайлна. Мөсдөлт нь ихэвчлэн
намрын сүүл ба хаврын эхэн саруудад температур 0-5 градус болсон үед
үүснэ. Мөсдөлтийн тунгалаг байдал нь түүнийг үүсгэж байгаа дуслын хэмжээ
агаарын температур зэргээс хамаарна.Усан дуслын хэмжээ ба агаарын
температур нь бага байхад мөсдөлтийн тунгалаг бага байна. Усан дуслын
хэмжээ маш бага агаарын òемператур хүйтэн байхад мөсдөлтийн нягт бага
бүдэг цайвар өнгөтэй ажиглагдана. Зарим тохиолдолд мөсдөлтийн гадаргуу
дээр усны уурын сублимацын үзэгдэлажиглагдаж үр дүнд нь нийлмэл зохион
байгуулалттай тунгалаг биш мөсдөлт ажиглагдана. Улс ардын аж ахуйн аль ч
салбарт мөсдөлт нь хортой, аюултай үзэгдэлд тооцогддог.Ургамлын үндсийг
хөлдөөж, ялангуяа жимс, жимсгэний модонд муу нөлөө үзүүлэхэээс гадна
харилцаа холбоо, цахилгааны шугамыг таслах, авто ба төмөр замын
хөдөлгөөнийг зогсоох зэрэг муу нөлөөтэй. Ялангуяа ХАА-н үйлдвэрлэл, мал
аж ахуйд онцгой муу нөлөө үзүүлдэг.
ШИНГЭН БА ХАТУУ НААЛДАС
• Шингэн наалдас нь усархаг тунадас бөгөөд босоо биетүүдэд
салхины эсрэг талд үүснэ. Энэ нь хүйтэрсний дараагаар дулаан
чийглэг агаар шилжин ирж биетүүдийн гадаргуу дээгүүр
шүргэлцсэнээс үүснэ.Энэ нөхцөлд газрын гадаргуу дээрхи биет нь 0
градусаас доош температуртай үед дулаан агаар шилжин
шүргэлцэхэд уг биетүүд дээр усан дусал үүснэ. Шингэн наалдас нь
ихэвчлэн чулуун ба бетонон хана, босоо шон дээр ихээр
ажиглагдана. Хэрэв хүчтэй хүйтрэлтийн дараа огцом дулааралт
явагдвал, xacax температуртай хөрсөн босоо гадаргуунууд дээр
хатуу наалдас үүснэ.
• Хатуу наалдас нь талст зохион байгуулалттай хагас тунгалаг
өнгөтэй байдаг. Шингэн наалдасын ялгаа гэвэл хатуу наалдас нь
зөвхөн 0 градусаас доош орж хөлдсөн , гадаргуу дээр үүснэ. Хатуу
ба шингэн наалдас нь бүрхэг цаг агаартай үед хоногийн аль ч
нөхцөлд үүсч болно. Агаарын булингаралтын зэргээс хамаарч
манан. ба будан үүснэ. Усны уурын өтгөрөлт ба сублимацын
нөлөөгөөр газрын гадаргуу орчмын агаар булингартаж хэвтээ
чиглэлийн алсын барааны харагдац 1км хүртэл буурахыг манан үүсч
байна гэж нэрлэнэ.Усны уурын өтгөрөлтийн нөлөөгөөр алсын
барааны харагдац 1 км-ээс цааш муудахыг будан гэж нэрлэнэ.
Агаарын температур нэмэх үед манан нь маш жижиг усан
дуслуудаас тогтох бөгөөд дунджаар усан дуслын радиус нь 2-5 км
байдаг.
• Xacax температуртай үед дахин хөрсөн усан дусал ба мөсөн
талстуудаас тогтоно.Буданг үүсгэж байгаа усан дуслуудын радиус нь
маш жижиг бөгөөд 1м-ээс бага радиустай байдаг. Будангийн усан дусал
нь томроход мананд шилжих ба манангийн усано дусал нь ууршихад
буданд шилжинэ. Ихэнх тохиолдолд агаарын температур -20-25 градус
хүртэл хүйтэрсэн байхад дахин хөрсөн усан дуслууд нь мананг үүсгэдэг
байна.Агаарын температур нь 0 градус ба түүнээс доош орж хүйтэрхэд
усны yyp нь сублимацын байдалд шилжихэд мөсөн талстаас тогтсон
манан үүсдэг байна. Алсыí барааны харагдац нь манангийн физик шинж
усан дуслуудын хэмжээ нэгж эзэлхүүнд ноогдох усархаг чанараас
хамаарна.Манангийн усархаг чанар гэдэг нь 1 метр куб манангийн
агаарт агуулагдаж байгаа усны тоо хэмжээг граммаар илэрхийлснийг
хэлнэ.Ажиглалтаас үзэхэд манангийн усархаг чанар нь 0,02-1,0 г/м3
байдаг байна. Манангийн усархаг чанарт агаарын температур ихээхэн
нөлөө үзүүлнэ. Агаарын темератур нэмэх үед манангийн усархаг чанар
их, xacax температуртай үед бага байна.Нэгж эзэлхүүн манангийн усан
дуслын тоо хэмжээ нь түүний усархаг, хэмжээнээс хамаарна.
Туршлагаас үзэхэд дуслын тоо хэмжээ нь сул хүчтэй мананд дунджаар
1-10 дусал/см3, хүчтэй мананд 400-500 дусал/см3 байдаг. Хэвтээ чиглэд
манан ба будангийн хүч нь алсын барааны харагдац 2-10 км.Дунд
зэргийн хүчтэй будан алсын барааны харагдац 1-2 км.Сул хүчтэй
харагдац 50-500м.Хүчтэй манан 50м гэсэн бадлаар үнэлнэ.Агаарын
чийгшил ханах байдалд хүрч, хийн шинжтэй уур нь дусал ба талст
болон хувирч манан үүснэ.
Агаар мандлын доод үе давхарга дахь усны уурын өтгөрөлт
•
1.манан.
•
Газрын гадаргуу орчмын агаарын давхаргад усны уурын өтгөрөлт ба сублимац
бий болж маш жижиг усан дусал мөсөн талстууд үүсэж агаарын тунгалагыг
бууруулах ба алсын барааны харагдацыг муутгана.хөрсөн гадаргын нөлөөгөөр
агаар доороосоо жиндэхэд үүсэх мананг цацрагийн дулаан хүйтэн нүүлтийн гэх
мэтээр үүслээр нь мананг ангилна.мананг синотикийн үүслээр нь үндсэн 2
группэд хуваадаг.
1.дотоод массын гэдэг нь нэгэн төрлийн агаарын массын дотор үүсэх
манан
2.Фронтын манан.Энэ нь фронтын үйл ажиллагаатай холбоотойгоор
үүсэх мананг хэлнэ.
Манангийн үүслийг физикийн шинж чанараар нь дараах байдлаар хуваана.
1.Хөрөлтийн ба хүйтрэлтийн манан
2.ууршилтын манан
3.Холимог манан гэж хуваана.
Хүйтрэлийн манан нь газрын гадаргуун ойролцоох агаарын температур нь
шүүдэр унах температураас доош орж хөрсөн үед үүснэ.ийм хүйтрэлт нь:
А.Цацрагаар туяаруулалт явагдсанаас
Б.Хүйтэн гадаргуу дээгүүр дулаан агаар шилжин ирснээс
В.агаар уулын орой өөд өгссөнөөс болж хүйтрэлтийн манангууд
үүснэ.Хүйтрэлтийн мананг үүсэх нөхцөлөөр нь цацрагийн нүүлтийн, уулын гэж
ангилна.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
• УУРШИЛТЫН МАНАН
• Ууршилтын манан нь ууршилт явагдаж байгаа усны гадаргын
температур агаарын температураас их болсон үед үүснэ.
Хөрсөн ба өтгөрсөн агаар нь усан гадаргуу дээгүүр шилжихэд
ууршилтын манан үүсэх нэг нөхцөл бүрэлддэг.
• Энэ ууршилт нь агаарын харьцангуй чийг 100 хувь ба түүнээс их
байхад ч явагдана. Ууршилтын манан намрын улиралд
заримдаа гол ба нуур дээр ажиглагдана. Хүйтний улмралд
хөлддөггүй арал хойг, томоохон хэшкээний харз мөсний
цоорхойгоос ууршилтын манан үүсч болно.Намаг, гол мөрөн
жижиг нуур орчмын сулхан хүйтрэлтийн
үөд
2 метрээс
өндөргүй
газрын гадарга дээгүүр байрласан манан үүснэ.
• Чийглэг гадарга дээр ууршилтын манан зөвхөн өдрийн цагт
ажиглагдана.Учир нь өдрийн цагт ялангуяа дулааны улиралд
хөрсний температур агаарын температураас их болсон үед
ажиглагдана.
• Шөнийн цагт хөрс нь цацруулалтын замаар хөрөх ба энэ үед
хөрсний ууршилтын манан арилж, харин үүний оронд цацрагийн
манан үүсдэг.
• ХОЛИМОГ МАНАН
• Хоёр өөр агаарын температуртай усны уур нь ханасан
байдалд дөхсөн агаар нийлэхэд холимог манан
үүснэ.Ийм манан ихэвчлэн далай тэнгисийн эрэг, усан
ба хуурай гадаргын агаарын температурын зөрөөнөөс
үүснэ. Харин энэ үед салхины хүч сул байвал холимог
манан үүсэх бүрэн нөхцөл бүрдэнэ.
• ФРОНТЫН МАНАН
• Хоёр өөр төрлийн агаарын манан нийлэх үөд фронтын
манан үүснэ. Фронтын манан нь ихэвчлэн дулаан
фронт өтгөрсний дараа фронтын гадаргуун хэсэгтээ
хамт шилжиж ажиглагдана.Фронтын гадаргуун тунадас
ууршиж агаар усны yypaap ханах үед фронтын манан
үүсэх нөхцөл бүрэлдэнэ. Дулаан фронтын урьд
агаарын даралт буурдаг явдал нь агаарын температур
адиабатаар буурах үед фронтын манан үүсч болно.
• ХОТЫН МАНАН
•
Үйлдвэр, уурхай ихээхэн хөгжсөн томоохон хотуудад
агаарт ихээхэн хэмжзээний утаа тортог, тоос шороо, усны
ууршилт хийн мандалд дэгдэж хотын манан гэж нэрлэгдэх
үзэгдлийг үүсгэдэг. Хотын манангийн тархалт их биш бөгөөд
зөвхөн хотынхоо төв хэсгэзр ажиглагдана.
• Хотын манангийн хольцод усны уурын өтгөрөлтийн цөм маш
их хэмжээгээр агаар мандалд зөөгдөж гарна.Хотын манан нь
ихэвчлэн өглөөний цагаар агаар мандал дахь усны yyp ханах
байдалд хүрэх үед ажиглагдана.
• Утаа тортог Агаарын бохирдолт их байдаг учир хотын манан
тунгалаг биш өнгөтэй байна. Хотын манангийн хольцод
нүүрсний жижиг хэсэг их байвал туяаруулах чадвар нь ихсэж
манангийн хүч нэмэгдэнэ.
• Хотын төв хэсэгт манан ажиглагдаж байхад захаар нь
ажиглагддагүй. Учир нь томоохон хотын төвд агаарын
бохирдолт
их,манан
үүсэх
бололцоог
бүрдүүлдэгт
оршино.Хотын манан утаатай холилдож ажиглагдвал алсын
барааны харагдацыг эрс бууруулна.
• Мөн нарны гийгүүлэлтийг тодорхой хэмжээгээр бууруулна.
Хотын манан хүмүүсийн эрүүл мэндийн байдалд ч муугаар
нөлөөлөх нь хааяа ажиглагддаг.
МАНАНГИЙН ХОНОГ БА ЖИЛИЙН ЯВЦ
• Манангийн хоногийн явцыг ажиглаж үзэхэд хамгийн их нь
шөнийн цагуудад цацрагийн манан үүсэх таатай нөхцөл
бүрэлдсэн үед ажиглагдана. Агаарын харьцангуй чийг бага
болсон үдээс хойш хамгийн бага утга нь ажиглагдана.
• Манангийн жилийн явц нь газарзүйн өргөрөгөөс ихээхэн
хамаарна.
• Эх газар дээр манан ихэвчлэн намрын цагт, усан гадаргуу
дээр хавар тус тус үүснэ.Газрын гадаргууг бүрхэж үүссэн
манан ашигт туяаруулалтыг багасгадаг учир ургамал
бүрхүүлд чийгийн хүрэлцээ сайжруулдаг сайн талтай.
• Мөн дулааны улиралд хүйтрэлтийг саатуулдаг ашигтай
талтай байгаа. Агаарын ба усан зам төмөр зам, xap замын
харилцаанд манан муу нөлөө үзүүлдэг.
• Мал аж ахуйд ч гэсэн алсын барааны харагдацыг
муутгадгаараа муу нөлөөтэй.
•
•
•
•
•
•
•
Цацрагийн манан.
Цацрагийн манан нь газрын гадаргуу хөрсний улмаас агаарыг доороос нь
дээш аажмаар хөргөх ба энэ хөрөлт нь цаашдаа нилээд өндрийн үе
давхарга хүртэл үргэлжилдэг.үүний үр дүнд цацрагын манан үүснэ.дараах
тохиолдлуудад цацрагийн манан үүсэн таатай нөхцлүүд бүрддэг.Үүнд:
Тропикийн дулаан агаар их өргөрөг руу шижсэнээс, цацрагийн манан үүснэ.
Тропикийн тэнгисийн дулаан агаар их өргөрөгт шилжихэд үүсэх цацрагийн
манан ихэвчлэн жилийн хүйтний улиралд үүсэх бөгөөд түүний нягт нь
газрын гадарга орчим бага.Дээшлэх тутам нягт нь нэмэгдэнэ.
Зуны улиралд эх газрын дулаан агаар далай тэнгисийн сэрүүн гадаргуу
дээгүүр шилжихэд үүснэ.Энэ нь ихэвчлэн далай тэнгисийн эрэг хавиар
үүсэх нь ажиглагдана.үргэлжлэх хугацаа далай ба эх газрын агаарын
температурын зөрөөнөөс хамаарна.
Шөнийн цагт чийглэг агаар дороосоо жиндэж хөрөх, дулаан агаар хүйтэн
гадарга дээгүүр орж хөрөх, усан гадарга дээгүүр хүйтэн агаар урсан ирэх
үед агаарын чийгшил байдалд хүрч манан үүснэ.Далай тэнгисийн дулаан
агаар хүйтэн гадаргуу дээгүүр шилжсэнээс хүйтний улиралд далайн
эргийн ойролцоо зарим тохиолдолд эх газрын гүнд үүснэ.
4. Усан гадаргуу дээрхи дулаан температуртай агаар хүйтэн эх газар
дээгүүр шилжихэд дулаан хүйтэн агаарын уулзвар орчим үүснэ. Үүнийг
тэнгисийн манан гэж нэрлэнэ. Тэнгисийн манан жилийн турш ч ажиглагдаж
болно.
Зуны эхэн сард агаарын температур далайн дулаан урсгал хоёрын
температурын ялгавар их болсон үед ажиглагдана. Уульн бэл өөд агаар
адиабатаар өгсөж хөрөхөд манан үүсч болно. Үүнийг бэлийн манан гýнý.
УУРШИЛТЫН МАНАН
• Ууршилтын манан нь ууршилт явагдаж байгаа усны
гадаргын температур агаарын температураас их болсон
үед үүснэ. Хөрсөн ба өтгөрсөн агаар нь усан гадаргуу
дээгүүр шилжихэд ууршилтын манан үүсэх нэг нөхцөл
бүрэлддэг.Энэ ууршилт нь агаарын харьцангуй чийг 100
хувь ба түүнээс их байхад ч явагдана. Ууршилтын манан
намрын улиралд заримдаа гол ба нуур дээр ажиглагдана.
Хүйтний улмралд хөлддөггүй арал хойг, томоохон
хэшкээний харз мөсний цоорхойгоос ууршилтын манан
үүсч болно.Намаг,
гол мөрөн жижиг нуур орчмын
сулхан хүйтрэлтийн
үөд
2 метрээс
өндөргүй
газрын гадарга дээгүүр байрласан манан үүснэ.Чийглэг
гадарга дээр ууршилтын манан зөвхөн өдрийн цагт
ажиглагдана.Учир нь өдрийн цагт ялангуяа дулааны
улиралд хөрсний температур агаарын температураас их
болсон үед ажиглагдана. Шөнийн цагт хөрс нь
цацруулалтын замаар хөрөх ба энэ үед хөрсний
ууршилтын манан арилж, харин үүний оронд цацрагийн
манан үүсдэг.
• ХОЛИМОГ МАНАН
• Хоёр өөр агаарын температуртай усны уур нь ханасан
байдалд дөхсөн агаар нийлэхэд холимог манан үүснэ.Ийм
манан ихэвчлэн далай тэнгисийн эрэг, усан ба хуурай
гадаргын агаарын температурын зөрөөнөөс үүснэ. Харин
энэ үед салхины хүч сул байвал холимог манан үүсэх
бүрэн нөхцөл бүрдэнэ.
• ФРОНТЫН МАНАН
• Хоёр өөр төрлийн агаарын манан нийлэх үөд фронтын
манан үүснэ. Фронтын манан нь ихэвчлэн дулаан фронт
өтгөрсний дараа фронтын гадаргуун хэсэгтээ хамт
шилжиж ажиглагдана.Фронтын гадаргуун тунадас ууршиж
агаар усны yypaap ханах үед фронтын манан үүсэх нөхцөл
бүрэлдэнэ. Дулаан фронтын урьд агаарын даралт буурдаг
явдал нь агаарын температур адиабатаар буурах үед
фронтын манан үүсч болно.
ХОТЫН МАНАН
• Үйлдвэр, уурхай ихээхэн хөгжсөн томоохон хотуудад
агаарт ихээхэн хэмжзээний утаа тортог, тоос шороо, усны
ууршилт хийн мандалд дэгдэж хотын манан гэж нэрлэгдэх
үзэгдлийг үүсгэдэг. Хотын манангийн тархалт их биш
бөгөөд зөвхөн хотынхоо төв хэсгэзр ажиглагдана. Хотын
манангийн хольцод усны уурын өтгөрөлтийн цөм маш их
хэмжээгээр агаар мандалд зөөгдөж гарна. Хотын манан нь
ихэвчлэн өглөөний цагаар агаар мандал дахь усны yyp
ханах байдалд хүрэх үед ажиглагдана. Утаа тортог
Агаарын бохирдолт их байдаг учир хотын манан тунгалаг
биш өнгөтэй байна. Хотын манангийн хольцод нүүрсний
жижиг хэсэг их байвал туяаруулах чадвар нь ихсэж
манангийн хүч нэмэгдэнэ. Хотын төв хэсэгт манан
ажиглагдаж байхад захаар нь ажиглагддагүй. Учир нь
томоохон хотын төвд агаарын бохирдолт их, манан үүсэх
бололцоог бүрдүүлдэгт оршино. Хотын манан утаатай
холилдож ажиглагдвал алсын барааны харагдацыг эрс
бууруулна. Мөн нарны гийгүүлэлтийг тодорхой хэмжээгээр
бууруулна. Хотын манан хүмүүсийн эрүүл мэндийн
байдалд ч муугаар нөлөөлөх нь хааяа ажиглагддаг.
МАНАНГИЙН ХОНОГ БА ЖИЛИЙН ЯВЦ
• Манангийн хоногийн явцыг ажиглаж үзэхэд хамгийн их нь
шөнийн цагуудад цацрагийн манан үүсэх таатай нөхцөл
бүрэлдсэн үед ажиглагдана. Агаарын харьцангуй чийг бага
болсон үдээс хойш хамгийн бага утга нь ажиглагдана.
Манангийн жилийн явц нь газарзүйн өргөрөгөөс ихээхэн
хамаарна. Эх газар дээр манан ихэвчлэн намрын цагт,
усан гадаргуу дээр хавар тус тус үүснэ. Газрын гадаргууг
бүрхэж үүссэн манан ашигт туяаруулалтыг багасгадаг
учир ургамал бүрхүүлд чийгийн хүрэлцээ сайжруулдаг
сайн талтай. Мөн дулааны улиралд хүйтрэлтийг
саатуулдаг ашигтай талтай байгаа. Агаарын ба усан зам
төмөр зам, xap замын харилцаанд манан муу нөлөө
үзүүлдэг. Мал аж ахуйд ч гэсэн алсын барааны харагдацыг
муутгадгаараа муу нөлөөтэй.
УНИАР
• Униар гэдэг нь тоос шороо утаа зэрэг жижиг хэсгүүдээс агаар
булингартахыг хэлнэ. Ойн түймэр гарч агаарт их хэмжээний
жижиг хатуу хэсгүүд өргөгдөн гарснаас униар үүсч болно. Хээр
тал говь цөл, газар агаарт их хэмжээний элсэнцэр, шороо дэгдэн
гарсны улмаас униар ажиглагдана.Их өргөргүүдэд тропикийн
агаар эх газар дайран ирэхэд агаар булингартаж тоос шороо
өргөгдсөнөөс униар үүсч болдог.Томоохон хотуудад агаар
бохирдож утаа тоос шороо ихтэй болсны улмаас униар
ажиглагдана.Униар нь үүсэх нөхцөлөөрөө газрын гадарга
орчмын ба өндрийн дулааралттай холбоотой байдаг учир газрын
ба өндрийн униар гэж ангилна.Газрын гадарга орчмын униар нь
1-2м/сек салхитай үед ихээхэн хэмжээний газрыг хамран
тархсан байдаг.Униарын нягт нь газар орчим өндөрт бага байна.
Газрын гадарга орчмын униар нь салхины хүч ихсэх, конвекцийн
хөдөлгөөн үүсэхэд сарниж алга болдог.Өндрийн униарын
тархалт нь ихээхэн орон зай эзлэн үүсдэг учир тийм ч амархан
сарнидаггүй. Өндрийн униар нь ихэвчлэн хүйтний улирлуудад
ажиглагдах бөгөөд энэ нь өдрийн улааралт үүсдэг нөхцөлтэй
холбоотой байна.Униарын хүчнээс хамаарч алсын барааны
харагдац нь 1-10 км-ийн дотор хзлбэлзэж байдаг.Униартай үед
xap дэвсгэртэй биетүүд хэховтөр туяатай харагдана. Hap бага
өндөрт байхад ихэвчлэн униартаж ажиглагдана.
ХИЙН МАНДАЛ ДАХЬ УСНЫ УУРЫН
ӨТГӨРӨЛТ, ҮҮЛ
• Газрын гадаргаас тодорхой өндөрт усны уурын
өтгөрөлт ба сублимацын процесс үүссэнээс
ерөнхий шинж чанараараа манантай төсөөтэй.
Гэхдээ үүсч байгаа өндөр, дотоод бүтэц, физик
шинж чанараараа эрс ялгаатай.Үүл гэдэг нь усны
өтгөрөлт, сублимацын үр дүнд хийн мандалд үүсч
бий болсон бүтээгдэхүүн юм. Үүл үүсэх үндсэн
нөхцөл нь агаар адиабатаар хөрөх, мөн
цацруулалтын хөрөлт явагдахад бүрэлдэнэ.Хийн
мандалд явагдаж байгаа янз бүрийн үзэгдлүүдэд
үүл нь онцгой чухал нөлөө үзүүлдэг. Үүлнзээс
тунадас унадаг.Нарнаас ирж байгаа дулааны
энерги, агаар ба газрын гадаргын температурын
горим гэх мэт олон хүчин зүйлд үүл нь нөлөө
үзүүлнэ.
ҮҮЛНИЙ ҮҮСЭЛ БҮТЭЦТЭЙ ХОЛБОГДСОН ХИЙН
МАНДАЛ ДАХЬ ҮНДСЭН ТҮВШИНГҮҮД
•
•
•
•
•
•
•
Үүлний өндөр бүтэц нь агаар мандал дахь хэд хэдэн үндсэн түвшингүүдтэй
холбоотой. Үүнд:
Өтгөрөлтийн түвшин.
0°-ын изотермын түвшин
Хөлдөлтайн түвшин.
Конвекцын түвшин зэрэг болно.
Үүлний доод талын түвшин нь өтгөрөлтийн түвшинтэй бараг давхцаж
байдаг нь практакаар нотлогдсон байна. Өтгөрөлтийн түвшин, 0 градусын
изотермын түвшин хоёрын хоорондох үүл нь усан дуслаас тогтох бөгөөд
зарим тохиолдолд хайлж байгаа цасан ширхэгүүдээс тогтоно.0 градусын
изотермын түвшинээс дээш орчим байгаа үүл нь ихэвчлэн дахин хөрсөн
усан дуслуудаас тогтоно. Дахин хөрсөн усан дуслуудаас тогтсон үүл нь
хөлдөлтийн түвшин хүртэл үргэлжилнэ.Хөлдөлтийн түвшин нь агаарын
температур дунджаар 12°-аас -17° болж буурсан тэр өндөрт ажиглагдана.
Энэ түвшинэýс дээш сублимац ба хэт хөлдсөн усан дусал мөсөн
талстуудаас үүл нь бүрдэнэ.
Шингэн ба мөсөн талстуудаас тогтож байгаа үүлнш хязгаарыг тодорхой
нарийн тогтоох боломжгүй байдаг. Үүл
нь
нэг бүтцээс
нөгөөд
шилжихдээ аажмаар шилжинэ. Дахин хөрсөн усан дусал, мөсөн талст нь
нэгээс нөгөөд шилжихдээ тодорхой үе давхарга дамжин шилждэг байна.
Үүлний дээд хил нь конвекцийн түвшинээр тодорхойлогдоно.
• Энэ түвшин нь ихэвчлэн саатуулагч. үе давхаргатай давхцаж
байдаг. Ийм үе давхаргад инверсийн үе давхарга ба
температурын босоо шатлал багатай их үе давхаргад нь
агаарын өгсөх хөдөлгөөний урсгалыг саатуулж байдаг.Үүнийг
саатуулагч үе давхарга гэж нэрлэх явдал бий.Үүлийг
бүрэлдүүлж байгаа элементүүд нь тогтмол нэг
хэвийн
байдаггүй. Агаарын өгсөх хөдөлгөөний үйлчлэлззр үүл нь
дээш өргөгдөнө. Өгсөх хөдөлгөөний урсгалын хүч суларсны
нөлөөллөөр үүл нь хүндийн хүчнийхээ үйлчлэлээр доошилно.
Үүнд газрын гадаргын таталцах хүч нөлөөлнө.Үүлний өгсөх
уруудах хөдөлгөөний үр дүнд агаарын температур, харьцангуй
чийг өөрчлөлт орсноос үүлний бүтэц өөрчлөгдөнө.Салхины
нөлөөгөөр үүл нь хэвтээ чиглэлд шилжиж байдаг бөгөөд үүний
нөлөөгөөр эмх замбараагүй хөдөлгөөн хөгжинө. Үүлийг
хүрээлэн байгаа агаар нь тэр бүр усны yypaap ханаагүй байдаг
бөгөөд үүлнмй хязгааруудаар ууршилт явагдаж байхаас гадна
агаарын өгсөх хөдөлгөөн нөлөөллөөр үүл нь нэмэгдэл чийгээр
хангагдаж байдаг. Ийм учраас үүл нь оршин тогтнож 'байдаг
юм. Үүлний нэг хзсэг нь хөгжиж байхад нөгөө хэсэг нь сарниж (
хайлж) үгүй болж байдаг.Үүл нь тохиромжтой нөхцөл
бүрэлдсэн үед удаан хугацаагаар оршин тогтнож байх бөгөөд
хэрэв үүл үүсэх нөхцөл нь бүрдээгүй үед сарниж үгүй болж
байдаг.
Àíõààðàë òàâüñàíä
áàÿðëàëàà