13. Kafli

Persónuleiki og persónuleikamat

PERSÓNULEIKI OG EINSTAKLINGSMUNUR

 

Persónuleiki ræðst af þeim sérkennum í atferli, hugsun og tilfinningum sem stýra aðlögun að umhverfinu.

Einstaklingsmunur. Persónuleg sérkenni eru mismunandi frá einum einstaklingi til annars.

Grundvallarspurningar persónuleikasálfræðingsins 

Ytri eða innri stjórn hegðunar?



Ytri eða innri persónuleiki?

Lykilspurningar kaflans



1. Hverjir eru mótunarþættir persónuleikans?



2. Hvað hefur sálfræðin að segja um persónueinkenni og persónumótun?



3. Hvaða aðferðir eru notaðar af sálfræðingum við mat á persónueinkennum?



4. Hver er stöðugleiki persónuleikans í tíma og yfir aðstæður?

Mótun Persónuleikans

  Megundir (meðfæddir eiginleikar). Líkamlegar og andlegar. Hjá unga börnum má greina persónueinkenni sem haldast og eru til staðar löngu síðar.

Víxlverkan meðfæddra eiginleika og viðbragða umhverfisins við þeim er svo mótunaraflið í lífi okkar, það sem ræður því hvað úr okkur verður.

Líffræðileg áhrif

  

Erfðir persónueinkenna Líkamsvöxtur

 Kenning Kretschmers    endomorph ectomorph mesomorph

Lífeðlisleg starfsemi.

 Boðefni og þunglyndi   Boðefni og geðklofi Sympatíska taugakerfið og kvíði

Almenn reynsla

   Almenn reynsla er sú reynsla sem allir verða fyrir, sem er sammannleg. Allir á vissu svæði, allir sem tilheyra vissri menningu.

Þær hugmyndir sem ráða ríkjum í okkar menningu, hugmyndum um hlutverk kynjanna, rétt og rangt, viðeigandi og óviðeigandi o.s.frv.

Almenna reynslan ræður hegðun okkar aðeins að vissu marki og þó við höfum öll notið svipaðrar reynslu þá öðlumst við hana á mismunandi hátt og í gegnum mismunandi aðila sem leggja áherslu á mismunandi hluti.

Sérstök reynsla

 Að hluta til verður reynsla hvers og eins alltaf sérstök, einstök fyrir viðkomandi einstakling.

 Sú einstaka víxlverkan sem verður milli okkar megunda annars vegar og þess umhverfis sem við fæðumst inní hins vegar gerir það að verkum að reynsla okkar af tilverunni verður einstök og við verðum einstök, öðruvísi en allir aðrir.

Fjórar sálfræðikenningar um persónuleikann



EIGINLEIKAKENNINGAR



FÉLAGSNÁMSKENNING



SÁLGREINING



FYRIRBÆRAFRÆÐI

Eiginleikakenningar

     Lýsing sýnilegra (ytri) persónueinkenna Forspá hegðunar Aðgreinanlegar persónuleikavíddir eða eiginleikar Hverjar eru persónuleikavíddirnar?

Hvernig er hægt að mæla þær hjá hverjum og einum?

Dæmi um eiginleikakenningu Kenning Eysencks   Þrjár persónuleikavíddir:  Innhverfa - Úthverfa  Tilfinningalegt stöðuglyndi - óstöðuglyndi  Harðlyndi - Veiklyndi!?

Staða einstaklingsins á þessum víddum lýsir persónu hans í aðalatriðum

Dæmi um eiginleikakenningu Kenning Cattells     16 persónuleikaþættir eða víddir Byggt á ítarlegri tölfræðilegri greiningu (þáttagreiningu) á fjölda persónuleikaspurninga og athugana 16 þátta próf Cattells Persónuleikasnið (prófíll)

Eiginleikakenningar Sameiginleg persónueinkenni  “The Big Five”  Úthverfa  Viðfeldni    Samviskusemi Geðrænt jafnvægi Siðfágun

Eiginleikakenningar - Kostir

   “Einföld” flokkun einstaklinga í “manngerðir” Skapar möguleika á að spá fyrir um hegðun einstaklinga Betri skilningur á ástæðum einstaklingsmunar í hegðun og hugsun

Eiginleikakenningar - Gallar

 Blekking eða ofureinföldun á ástæðum atferlis  Sá mismunur á fólki sem fram kemur á persónuleikaprófum birtist með mismunandi hætti í mismunandi aðstæðum tilverunnar

II. Félagsnámskenning

   Atferlissjónarmið. Hegðun mótast af umhverfi og aðstæðum. Persónulegur munur viðbragða byggir þá á sögu (styrkingasögu) einstaklings Lykilhugtök    Virk skilyrðing (umbun og refsing) Aðstæður – umhverfi Víxlverkun

Hvernig lærist hegðun?



Styrking

 Það sem við lærum byggir á lögmálum virkrar skilyrðingar um áhrif umbunar og refsingar 

Herminám

 Athöfn sem fær jákvæða svörun (styrkingu) úr umhverfinu lærist hvort sem þessari jákvæðu svörun er beint að okkur eða einhverjum öðrum

Hvaða hegðun notum við?

Notkun ræðst af styrkingu (umbun) sem ýmist er; 

bein umbun fyrir hegðun

  óbein umbun (“af því að einhver annar fær umbun þá geri ég þetta líka”) sjálfstýrð umbun sem byggir á gildismati (vellíðan þegar hegðun er í samræmi við það sem okkur þykir jákvætt samkvæmt eigin gildum)

Alhæfing og sundurgreining



Alhæfing

 Hegðun lærist við tilteknar aðstæður en við reynum síðan að nota hana víðar  Hegðunin verður þá einkennandi (persónueinkenni) fyrir okkur 

Sundurgreining

 Við notum tiltekna hegðun aðeins í tilteknum aðstæðum vegna þess að hún skilar ekki umbun undir öðrum kringumstæðum

Áhrif einstaklingsmunar á vitsmunaþróun og félagsnám

Einstaklingsbundnir þættir sem hafa áhrif :  Hæfni  Huglægt verklag  Væntingar  Gildismat  Sjálfsagi og skipulag  Víxlverkun persónubundinna þátta og umhverfis

Sjálfsmótað umhverfi

 Við erum ekki bara leiksópar umhverfis samkvæmt félagsnámskenningu  Við mótum það og það mótar okkur og þannig koll af kolli  Dæmi:  Viðmót okkar og líðan hefur áhrif á það hvað öðru fólki finnst um okkur og hvernig það bregst við okkur. Sem aftur ræður því hvernig við bregðumst við því o.s.frv.

Kostir og gallar

  Höfuðkostur  Áhersla á það hvernig umhverfi mótar hegðun Höfuðgalli  Áhersla á það hvernig umhverfi mótar hegðun

Sálgreining

 Nokkur lykilatriði  Innri persónuleiki  Dulvitund  Rannsóknaraðferðin    Frjálsar hugrenningar Draumar Bernskuminningar

Persónuleikinn

   Frumsjálf - Vellíðunarlögmál Sjálf - Raunveruleikalögmál Yfirsjálf - Fullkomnunarlögmál  Togstreita milli þeirra afla sem í þessum persónuþáttum búa

Frumhvatir

    Kynhvöt Árásarhvöt Reglur samfélagsins takmarka útrás Sem veldur   kvíða og síðan bælingu notkun varnarhátta ýmiskonar til þess að draga úr kvíðanum

Þróun persónuleikans

   “Kynsálskeið” (Psychosexual stages) Vellíðunarleit Stöðnun

Stig

Munnstig Þermistig Völsastig Lægðarstig Kynþroski

Aldur

0-1 árs 1-2/3 ára 2/3 – 6/8 ára 6/8 – 12/14 ára

Kostir

    Dulvitund Kynhvöt Togstreita Áhersla á bernsku

Gallar

    Mótast af því menningarsamfélagi sem kenningin sprettur úr Byggir á athugunum á sálsjúku fólki Ofuráhersla á hvatir og kynferði Hugmyndir sem erfitt er að rannsaka

Fyrirbærafræði

  Lykilhugtök:  Huglæg reynsla  Persónuleg sérreynsla   Mannúðarsálfræðin Frelsi mannsins Mikilvægir höfundar:   Carl Rogers Abraham Maslow

Sjálfið

    það sem við upplifum og finnum til varðandi okkur og svo hugmyndir okkar um okkur sjálf.

Hver er ég og hvað get ég?

Svörin við þessu móta síðan afstöðu okkar til þess sem við upplifum Sjálfsmyndin ræður því hvaða merkingu við gefum upplifunum okkar

Misræmi og vanlíðan

   Raunverulegt sjálf (Ég eins og mér finnst ég vera) Fyrirmyndarsjálf (Ég eins og ég vildi vera) Samræmi leiðir til hamingju en misræmi til óyndis.

Þróun sjálfsins

   “Vertu þú sjálfur” er boðskapur fyrirbærafræðinnar Uppeldi gengur að hluta til út á að siða börn og banna þeim að fylgja löngunum sínum (vera þau sjálf) Sjálfsmynd byggir á uppeldi. Því meira bil sem er á milli hennar og raunverulegra langana, því meiri vanlíðan

Sjálfsbirting

   Drifkraftur – fullkomnunarástand Að nýta alla hæfileika sína til fullnustu, að vera maður sjálfur í þess orðs fyllstu merkingu Sjá töflu 13-3, bls 127

Kostir og gallar

  Jákvætt er áhersla fyrirbærafræði á:  Frelsi til athafna og ábyrgð á eigin hegðun   Bjartsýnissjónarmið Mikilvægi þess að sjónarhorn og sjálfsmynd móta skilnging á tilverunni Neikvætt er að kenningin byggir á hugmyndum og hugtökum sem erfitt er að sannprófa

Persónuleikamat “alþýðusálfræðingsins”

  Hversdagslegt mat okkar á persónuleika annars fólks er óáreiðanlegt af ýmsum ástæðum.

 Geislabaugsáhrif  Staðalmyndir Þörfin fyrir áreiðanlegt mat er til staðar af ýmsum ástæðum, bæði hagnýtum og fræðilegum.

Þrjár matsaðferðir sálfræðinnar

1.

2.

3.

Athugunaraðferð Persónuleikapróf Frávarpspróf

Athugunaraðferð

     Með skipulegri og markvissri athugun má fá nákvæmari persónuupplýsingar en fást við persónumat alþýðusálfræðingsins.

Tvær leiðir:  hegðunarathugun  viðtal Viðtal er algengara og má skipta í lausformað og

formgert.

Með athugunarskrá eða röðunarkvarða af einhverju tagi er hægt að skrá upplýsingar sem fást með viðtali á skipulegan hátt.

Athugandi getur auðveldlega fallið í sömu gryfjur og alþýðusálfræðingurinn.

Persónuleikapróf

  Spurningalisti sem ætlað er að meta persónueinkenni þess sem spurningunum svarar. Prófin byggð á ítarlegum prófunum og rannsóknum og sýna tiltekin persónueinkenni í fari svarenda.

Tvær gerðir persónuleikaprófa

     Þáttagreining Dæmi:  16 þátta próf Cattells Reynslubyggð próf. Markhópur og samanburðarhópur Dæmi:  MMPI og CPI

Tveir gallar persónuleikaprófa

  Auðvelt er að stjórna því hvernig maður birtist á prófinu Tilhneiging fólks til að samþykkja fullyrðingar

Frávarpspróf

    Tengjast kenningum sem leggja áherslu á mikilvægi innri persónuleika.

Ekki um afmarkaða svarmöguleika að ræða. Próftakinn lýsir skilningi sínum á tilteknum áreitum. Sálfræðingur túlkar skilninginn. Prófin hafa ekki komið vel út þegar áreiðanleiki hefur verið athugaður. Hinn augljósi vankantur þessara prófa er túlkun sálfræðingsins. Jafnvel þó ákveðnar reglur séu til um þessa túlkun þá er þarna um augljósa erfiðleika að ræða.

Tvö dæmi um frávarpspróf

  Rorschach-próf.  Blekklessur á spjöldum (10) sem próftakendur eiga að túlka, segja til um hvað þeir lesa út úr. Sálfræðingur túlkar síðan svörin á grundvelli flókins kerfis.

Myndtúlkunarprófið TAT.

 20 myndir sem próftaki á að spinna sögur um. Sálfræðingur túlkar síðan söguna.

Stöðugleiki persónuleikans

  Er persónuleiki raunverulega til staðar?

Eru menn að stórum hluta eins í athöfnum og hugsunum frá einum tíma til annars og frá einum aðstæðum til annarra?

Stöðugleiki yfir tíma

  Flestir líta á sjálfa sig sem stöðuga persónuleika.

Rannsóknarniðurstöður Blocks í töflu bls. 137.

   Veruleg fylgni persónueinkenna frá einu aldursskeiði til annars Munur á körlum og konum Einstaklingsmunur. Sumir eru stöðugri persónuleikar en aðrir

Stöðugleiki yfir aðstæður

  Lítill stuðningur við að persónueinkenni ráði hegðun yfir mismunandi aðstæður. Við erum mismunandi frá einum aðstæðum til annarra.

Niðurstöður í samræmi við félagsnámskenningu sem tengir atferli fremur við aðstæður en persónur

Afstaða félagsnámssinna

 Hugmyndin um stöðugan persónuleika er blekking eða sjónhverfing sem byggir á: 1.

Þeim einkennum í fari fólks sem eru eins 2.

3.

4.

Tilhneigingu okkar til að alhæfa og fylla í eyður Áhrifum áhorfanda á geranda Tilhneigingu okkar til þess að leita skýringa í persónu fremur en aðstæðum

Viðbrögð persónuleikasinna

 Lítil fylgni milli persónueinkenna og hegðunar byggir á göllum í rannsóknum á þessu sviði 1.

Rannsóknir eru ekki endurteknar nægilega oft 2.

3.

Ekki er tekið tillit til einstaklingsmunar Eiginleikar eru ekki nægilega nákvæmt skilgreindir

Víxlverkun eiginleika og aðstæðna    Ef nota á persónueinkenni til þess að spá fyrir um hegðun þá verður jafnframt að taka tillit til aðstæðna.

Persónueinkenni eru að einhverju leyti aðstæðubundin, koma aðeins fram við tilteknar aðstæður.

Á sama hátt hefur fólk e.t.v. tilhneigingu til þess að leita í eða forðast tilteknar aðstæður vegna persónueinkenna sinna.