Witam Państwa na wykładzie z podstaw mikroekonomii, :)… PAŃSTWO Ludzie nie zawsze są zadowoleni z wyników działania rynku.
Download ReportTranscript Witam Państwa na wykładzie z podstaw mikroekonomii, :)… PAŃSTWO Ludzie nie zawsze są zadowoleni z wyników działania rynku.
1 Witam Państwa na wykładzie z podstaw mikroekonomii, :)… 2 PAŃSTWO 3 Ludzie nie zawsze są zadowoleni z wyników działania rynku. Jego ZAWODNOŚĆ (ang. MARKET FAILURE) sprawia, że państwo interweniuje, zmieniając rynkowe rozstrzygnięcie kwestii: „Co, jak i dla kogo jest wytwarzane”. NA TYM WYKŁADZIE ZAJMIEMY SIĘ DZIAŁANIAMI PAŃSTWA NA POJEDYNCZYCH RYNKACH (A NIE W SKALI CAŁEJ GOSPODARKI). 4 CELE PAŃSTWA: Państwo zmierza do zapewnienia EFEKTYWNOŚCI rozdziału (alokacji) dóbr między różne zastosowania. EFEKTYWNOŚĆ dotyczy kwestii: „Co i jak jest produkowane?”. ■ EFEKTYWNOŚĆ gospodarowania rośnie, kiedy z poposiadanych zasobów (np. pracy) społeczeństwo wytwarza więcej dóbr, które możliwie najlepiej odpowiawiadają potrzebom ludzi. 5 CELE PAŃSTWA, CD.: Państwo chce również SPRAWIEDLIWOŚCI. Sprawiedliwość dotyczy kwestii: „Dla kogo jest produkowane?”, czyli podziału dochodów (majątku, szans). Ludzie spierają się, jaki podział jest SPRAWIEDLIWY. ■ Wielu ludzi za SPRAWIEDLIWY ma taki podział dochodów, w przypadku którego dochody są proporcjonalne do wyników pracy i (lub) wysiłku i (lub) akceptowanych społecznie potrzeb ludzi. 6 W imię EFEKTYWNOŚCI (głównie) państwo m. in. zapobiega MONOPOLIZACJI, kontroluje EFEKTY ZEWNĘTRZNE, wspiera powstawanie DÓBR PUBLICZNYCH, zwalcza KŁOPOTY Z INFORMACJĄ, trapiące sprzedawców i nabywców. 7 POLITYKA ANTYMONOPOLOWA 8 Pamiętasz? MONOPOL CZYSTY to jedyny producent dobra, który w dodatku nie jest zagrożony pojawieniem się innych producentów. Na zmonopolizowanym rynku BARIERY WEJŚCIA uniemożliwiają konkurentom podjęcie produkcji. 9 Zmieniając wielkość produkcji, monopol wpływa na cenę. W efekcie zwykle MONOPOLE PRODUKUJĄ MNIEJ I SPRZEDAJĄ DROŻEJ niż miałoby to miejsce, gdyby w opanowanej przez monopol gałęzi trwała konkurencja. MONOPOL WIELOZAKLADOWY MC, MR, P P1 P* A MC MR 0 QM QC D Q 10 GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA WYTWARZA QM, A NIE QC MC, MR, P P1 P* A MC MR 0 QM QC D Q ZYSK NADZWYCZAJNY i ubytek nadwyżki całkowitej… 11 GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA WYTWARZA QM, A NIE QC MC, MR, P P1 P* A MC MR 0 QM QC D Q Zysk nadzwyczajny i UBYTEK NADWYŻKI CAŁKOWITEJ… 12 POLITYKA OCHRONY KONKURENCJI: KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI Państwo np. zwalcza ZMOWY CENOWE (ang. price fixing) i DRAPIEŻNE CENOTWÓRSTWO (ang. predatory pricing). Do zmowy cenowej dochodzi, gdy kilka wielkich przedsiębiorstw zmniejsza produkcję i uzgadnia cenę, zaprzestając stosowania jej jako narzędzia konkurencji. Natomiast drapieżnym cenotwórstwem jest ustalanie ceny poniżej kosztów produkcji w celu wyparcia konkurentów z gałęzi. 13 W ramach polityki antymonopolowej państwo zwalcza także WYKORZYTYWANIE przez wielkie przedsiębiorstwa UPRZYWILEJOWANEJ POZYCJI RYNKOWEJ, a także OGRANICZANIE przez nie DOSTĘPU KONKURENTÓW DO RYNKU. 14 POLITYKA OCHRONY KONKURENCJI: NIEDOPUSZCZANIE DO POWSTANIA NOWYCH PRZEDSIĘBIORSTW DYSPONUJĄCYCH „SIŁĄ MONOPOLISTYCZNĄ”. Chodzi o KONTROLĘ POŁĄCZEŃ PRZEDSIĘBIORSTW (fuzji) (ang. mergers). Jednym z czynników wpływające na decyzję władz antymonopolowych o wydaniu (lub nie!) zgody na połączenie przedsiębiorstw jest poziom indeksu Herfindahla-Hirschmana. 15 Specyficzny charakter ma polityka ochrony konkurencji w przypadku MONOPOLU NATURALNEGO… Monopol naturalny (jednozakładowy) 16 ZYSK NADZWYCZAJNY i ubytek nadwyżki całkowitej… 17 Zysk nadzwyczajny i UBYTEK NADWYŻKI CAŁKOWITEJ… 18 Podział monopolu jednozakładowego oznacza wzrost kosztów produkcji i niebezpieczeństwo powtórnego zmonopolizowania rynku. W takiej sytuacji państwo zwykle za pomocą niezależnej od rządu AGENCJI REGULACYJNEJ („regulatora”) bezpośrednio kontroluje („reguluje”) wchodzący w grę rynek. Marginal cost pricing 19 Marginal cost pricing 20 Average cost pricing 21 Average cost pricing 22 23 EFEKTY ZEWNĘTRZNE 24 Formą zawodności rynku, z którą zmaga się państwo, są także EFEKTY ZEWNĘTRZNE (ang. externalities). Kiedy ktoś – gospodarując – wpływa na koszty i zadowolenie innych inaczej niż za pośrednictwem cen, mamy do czynienia z efektem zewnętrznym. Innymi słowy efekty zewnętrzne są DOTYCZĄCYMI OSÓB POSTRONNYCH UBOCZNYMI SKUTKAMI CZYJEGOŚ GOSPODAROWANIA. 25 Np. efektem zewnętrznym JEST bezpieczeństwo w okolicy luksusowego hotelu na warszawskim Starym Mieście. NIE SĄ nim natomiast korzyści Rosji z wyższych cen ropy naftowej po ograniczeniu produkcji przez Arabię Sauddyjską. Jednak inni wyróżniają pieniężne (ang. pecuniary) i niepieniężne (ang. non-pecuniary) efekty zewnętrzne… 26 PRZYKŁADY: Papieros Róże przed czyimś gankiem SO2 emitowane wprost do atmosfery przez tę fabrykę Droga dojazdowa do autostrady zbudowana przez pewną firmę ku zadowoleniu okolicznej ludności, Przykry zapach wokół garbarni, śmieci w lesie. 27 RODZAJE EFEKTÓW ZEWNĘTRZNYCH: 1. PRODUKCYJNE I KONSUMPCYJNE. -Sąsiad wytruł mszyce na swoje działce, więc moje owoce są zdrowe. -Sąsiad słucha muzyki ludowej „na pełny regulator”. 2. POZYTYWNE I NEGATYWNE -Darmowe woda i sprężone powietrze na stacji benzynowej. -Wyprowadziliśmy psa na spacer i teraz nie da się wejść na trawnik. 28 PRYWATNE ROZWIĄZANIA PROBLEMU EFEKTÓW ZEWNĘTRZNYCH 1. NORMY SPOŁECZNE Wielu nie śmieci, bo nakaz moralny skłania ich do brania pod uwagę skutków swoich działań dla innych ludzi, czyli - w języku ekonomii – do INTERNALIZOWANIA efektów zewnętrznych. 2. NIEKIEDY PRYWATNE ROZWIĄZANIE MA CHARAKTER UMOWY... Może ono wtedy polegać na ŁĄCZENIU RÓŻNYCH RODZAJÓW DZIAŁALNOŚCI. Np. pomyśl o sąsiadujących: właścicielu sadu jabłoni i hodowcy pszczół... 29 Jednakże zwykle gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi, więc MUSI JE ZASTĄPIĆ PAŃSTWO. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control). 30 Jednakże zwykle gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi, więc musi je zastąpić państwo. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control). 2. Podatek Pigou (MSC-MPC?). 31 Jednakże zwykle gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi, więc musi je zastąpić państwo. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control). 2. Podatek Pigou (MSC-MPC?). 3. Jednolity podatek od emitowanej ilości zanieczyszczeń. 32 Jednakże zwykle gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi, więc musi je zastąpić państwo. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control). 2. Podatek Pigou (MSC-MPC?). 3. Jednolity podatek od emitowanej ilości zanieczyszczeń. 4. Sztuczny rynek „kartek na trucie”. 33 DOBRA PUBLICZNE I PODOBNE PROBLEMY 34 Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Dają się zastrzec Nie dają się zastrzec Są przedmiotem rywalizacji DOBRA PRYWATNE Nie są przedmiotem rywalizacji DOBRA KLUBOWE (np. kanapka z szynką) (np. nie zatłoczony basen na „Legii”) TRAGEDIA WSPÓLNEGO PASTWISKA DOBRA PUBLICZNE (np. zatłoczona plaża) (np. obrona narodowa) 35 Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. Dobra klubowe (np. nie Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pastwiska (np.zatłoczona plaża) DOBRA kanapka z szynką) zatłoczony basen na „Legii”) Dobra publiczne (np. obrona narodowa) DOBRA PRYWATNE znamy doskonale; np. kiedy ktoś odgryzie kawałek naszej kanapki, dla nas zostaje mniej, jednak to my decydujemy, czy poczęstujemy kogoś kanapką. Zwykle nie przysparzają one kłopotów państwu, prywatni producenci wytwarzają ich dla nas mnóstwo! 36 Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. Dobra klubowe (np. nie kanapka z szynką) zatłoczony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pastwiska (np.zatłoczona plaża) DOBRA Dobra publiczne (np. obrona narodowa) Z DOBRAMI KLUBOWYMI stykamy się rzadziej: np. wielu może wspólnie kibicować „Legii”, lecz jej właściciel jest w stanie nie wpuścić na stadion kogoś, kto nie zapłacił za bilet. Również dobrami „klubowymi” państwo nie musi się bardzo przejmować, bo prywatne przedsiębiorstwa chętnie produkują je dla członków „klubu”. 37 Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. Dobra klubowe (np. nie kanapka z szynką) zatłoczony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pastwiska (np.zatłoczona plaża) DOBRA Dobra publiczne (np. obrona narodowa) Zupełnie inaczej jest z DOBRAMI PUBLICZNYMI (ang. public goods), których dotyczy EFEKT GAPOWICZA (ang. free riding): niemożność wykluczenia z udziału w konsumpcji (używania) dobra powoduje, że z dobra można korzystać, nie ponosząc kosztów jego wytworzenia. Z udziału w korzystaniu z dóbr publicznych nie sposób nikogo wykluczyć, a to że ktoś korzysta z takiego dobra – do pewnej liczności zbioru korzystających nie przeszkadza innym. 38 PRZYKŁADY prawo, obrona narodowa, bezpieczeństwo na ulicach, polityka gospodarcza, pokaz sztucznych ogni, drogi i zieleńce miejskie, ogólnie dostępne kąpieliska, światło latarni morskiej, pomnik na Placu Niepodległości, publiczne radio i telewizja – oto przykłady dóbr publicznych. 39 Prywatne firmy zwykle nie produkują wystarczającej ilości dóbr publicznych. Przecież nie są organizacjami charytatywnymi i muszą dostać zapłatę za swój produkt. Tymczasem dobra publiczne padają ofiarą gapowiczów. 40 Co może zrobić państwo, aby zapobiec nieefektywności towarzyszącej zjawisku dóbr publicznych? Oto rozwiązania: 1. Państwo może samo wytwarzać te dobra. 2. Państwo może zamówić produkcję tych dóbr u prywatnych producentów. 3. Państwo może stworzyć możliwość wykluczenia osób niepowołanych z udziału w konsumpcji (użytkowaniu) tych dóbr. 41 KŁOPOTY Z INFORMACJĄ Kłopoty z informacją przyjmują dwie formy: 1. ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asymmetric information) (np. między sprzedawców i nabywców). 2. DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE). 42 ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asymmetric information) (np. między sprzedawców i nabywców) Chodzi o sytuacje, w których gorsze poinformowanie jednej ze stron transakcji o ważnych cechach dobra lub samej transakcji może skłonić państwo do obrony „słabszego”. 43 PRZYKŁADY: Praca przy azbeście, Lek o nieznanych skutkach ubocznych, Pożyczka, której prawdziwy koszt Twój Bank zamaskował finansowym żargonem, Sfałszowana kiełbasa „Krakowska”, Marihuana sprzedawana w szkołach podstawowych, Płyta The Best of Pink Floyd nagrana przez grupę Anaconda z Mławy, Pistolet-zabawka, którym przy odrobinie wysiłku można wybić oko siostrze 44 FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA: • Ustawy o bezpieczeństwie pracy. • Ustawy o uczciwym handlu. • Ograniczanie dostępu DÓBR do rynku. • Ograniczanie dostępu PRODUCENTÓW do rynku. • Udostępnianie informacji. 45 DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE) Chodzi o sytuacje, w których jednostka - nie biorąc pod uwagę efektów zewnętrznych swojego działania, a także norm kulturowych - podejmuje (RZEKOMO!) niewłaściwe decyzje o ilości nabywanych (konsumowanych) dóbr. Nawet jeśli informacja jest symetryczna, ludzie (rzekomo!) źle oceniają użyteczność pewnych dóbr... 46 PRZYKŁADY: szczepienia ochronne, alkohol, wyroby tytoniowe, hazard, handel częściami ludzkiego ciała, „wysoka” kultura, aborcja, edukacja, niektóre rodzaje ubezpieczeń (OC, ubezpieczenie emerytalne), pornografia, prostytucja, transmisja z meczu Reprezentacji Narodowej, samochodowe pasy bezpieczeństwa, eutanazja. 47 DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE) FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA: 1. Nakazy i zakazy. 2. Podatki i subsydia. 3. Propaganda „społeczna”. 48 Poza efektywnością państwo dba również o SPRAWIEDLIWOŚĆ. SPRAWIEDLIWOŚĆ dotyczy kwestii: „Dla kogo jest produkowane?”, czyli podziału dochodów (majątku, szans). Ludzie spierają się, jaki podział jest SPRAWIEDLIWY. ■ Wielu ludzi za SPRAWIEDLIWY ma taki podział dochodów, w przypadku którego dochody są proporcjonalne do wyników pracy i (lub) wysiłku i (lub) akceptowanych społecznie potrzeb ludzi. 49 W szczególności wielu uważa, że LUDZIE SĄ RÓWNI... Ich zdaniem z poglądu o równości ludzi wynika, że - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – jedni ludzie nie powinni dominować nad innymi ludźmi, decydując o ich losie (np. jedni ludzie nie powinni mieć innych ludzi na własność). Zdaniem wielu z poglądu o równości ludzi wynika także, że jedni nie powinni cierpieć wtedy, kiedy inni są szczęśliwi, i że należy temu - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – zapobiegać. 50 W szczególności wielu uważa, że LUDZIE SĄ RÓWNI... Ich zdaniem z poglądu o równości ludzi wynika, że - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – jedni ludzie nie powinni dominować nad innymi ludźmi, decydując o ich losie (np. jedni ludzie nie powinni mieć innych ludzi na własność). Zdaniem wielu z poglądu o równości ludzi wynika także, że jedni nie powinni cierpieć wtedy, kiedy inni są szczęśliwi, i że należy temu - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – zapobiegać. W praktyce dbałość państwa o sprawiedliwość (zapobieganie dominacji i cierpieniu) przyjmuje często formę WYRÓWNYWANIA DOCHODÓW ZA POMOCĄ PODATKÓW i ZASIŁKÓW. 51 W szczególności wielu uważa, że LUDZIE SĄ RÓWNI... Ich zdaniem z poglądu o równości ludzi wynika, że - W MIARĘ A MOŻLIWOŚCI – jedni ludzie nie powinni dominować nad innymi ludźmi, decydując o ich losie (np. jedni ludzie nie powinni mieć innych ludzi na własność). Zdaniem wielu z poglądu o równości ludzi wynika także, że jedni nie powinni cierpieć wtedy, kiedy inni są szczęśliwi, i że należy teA mu - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – zapobiegać. W praktyce dbałość państwa o sprawiedliwość (zapobieganie dominacji i cierpieniu) przyjmuje często formę WYRÓWNYWANIA DOCHODÓW ZA POMOCĄ PODATKÓW I ZASIŁKÓW. ------------------------ A Wyrównywanie dochodów w celu zapobiegania dominacji i cierpieniu bywa sprzeczne z poglądem, że ludzie są wolni i odpowiadają za własne czyny (np. pomyśl o wolności dysponowania dochodem, a także o osobach, którym nie chce się pracować)… 52 ZADANIE Postulat wyrównywania dochodów wielu wywodzi z niechęci do cierpienia i dominacji jednych ludzi nad innymi ludźmiA. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji. Cierpienie spowodowane m.in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów ---------------------A/Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s. 653. 53 ZADANIE Postulat wyrównywania dochodów wielu wywodzi z niechęci do cierpienia i dominacji jednych ludzi nad innymi ludźmiA. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji. Cierpienie spowodowane m.in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów a) a) Ból nowotworowy pozbawionego dostępu do opieki medycznej mieszkańca slumsów w Mogadiszu (czerwiec 2013 r.). ---------------------A/Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s. 653. 54 ZADANIE Postulat wyrównywania dochodów wielu wywodzi z niechęci do cierpienia i dominacji jednych ludzi nad innymi ludźmiA. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji. Cierpienie spowodowane m.in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów a) b) a) Ból nowotworowy pozbawionego dostępu do opieki medycznej mieszkańca slumsów w Mogadiszu (czerwiec 2013 r.). b) Usługi seksualne świadczone pod przymusem właścicielowi hurtowni dewocjonaliów i jego kolegom przez wychowującą samotnie córkę i bojącą się utraty zatrudnienia pracownicę tej hurtowni w Piszu na Mazurach (marzec 2001 r.). ---------------------A/Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s. 653. 55 ZADANIE Postulat wyrównywania dochodów wielu wywodzi z niechęci do cierpienia i dominacji jednych ludzi nad innymi ludźmiA. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji. Cierpienie spowodowane m.in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów a) b) c) a) Ból nowotworowy pozbawionego dostępu do opieki medycznej mieszkańca slumsów w Mogadiszu (czerwiec 2013 r.). b) Usługi seksualne świadczone pod przymusem właścicielowi hurtowni dewocjonaliów i jego kolegom przez wychowującą samotnie córkę i bojącą się utraty zatrudnienia pracownicę tej hurtowni w Piszu na Mazurach (marzec 2001 r.). c) Niewolnicza praca albańskiego gastarbeitera na plantacji pomidorów w okolicach Palma di Mentechiaro na Sycylii (lipiec 2013 r.). ---------------------A/Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s. 653. 56 ZADANIE Postulat wyrównywania dochodów wielu wywodzi z niechęci do cierpienia i dominacji jednych ludzi nad innymi ludźmiA. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji. Cierpienie spowodowane m.in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów a) d) b) c) a) Ból nowotworowy pozbawionego dostępu do opieki medycznej mieszkańca slumsów w Mogadiszu (czerwiec 2013 r.). b) Usługi seksualne świadczone pod przymusem właścicielowi hurtowni dewocjonaliów i jego kolegom przez wychowującą samotnie córkę i bojącą się utraty zatrudnienia pracownicę tej hurtowni w Piszu na Mazurach (marzec 2001 r.). c) Niewolnicza praca albańskiego gastarbeitera na plantacji pomidorów w okolicach Palma di Mentechiaro na Sycylii (lipiec 2013 r.). d) Wrażenia bezdomnego zamarzającego nocą w ogrodowej altanie na działkach na warszawskiej Sadybie (styczeń 2014 r. ). ---------------------A/Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s. 653. 57 A zatem, w praktyce dbałość państwa o sprawiedliwość (zapobieganie dominacji i cierpieniu) przyjmuje zwykle m. in. formę wyrównywania dochodów. Wyrównywaniu dochodów służą PODATKI i ZASIŁKI*. 58 PODATKI PODATKI są głównym źródłem dochodów państwa. W Polsce wpływy z opodatkowania wyniosły w 2003 r. 88,9% wszystkich dochodów budżetu centralnego („budżetu państwa”) (kolejne 2,5% stanowiły dochody z cła, które też jest podatkiem). Podatki są to - nie związane z własnością – przymusowe płatności gospodarstw domowych i przedsiębiorstw na rzecz państwa. 59 RODZAJE PODATKÓW Często wyróżnia się podatki: BEZPOŚREDNIE i POŚREDNIE. PODATKI BEZPOŚREDNIE płacą ludzie możliwi do zidentyfikowania (np. wedle kryterium wysokości dochodu) przed zapłaceniem podatku. W Polsce w 2005 r. do bezpośrednich zaliczano następujące podatki „centralne”: dochodowy od osób fizycznych (ang. personal income tax, PIT); dochodowy od osób prawnych (ang. corporate income tax, CIT) i „gminne”: od spadków i darowizn; rolny; leśny; od nieruchomości. Natomiast PODATKI POŚREDNIE płacą ludzie, których nie da się zidentyfikować przed zapłaceniem podatku, bo te podatki są ukryte w cenach dóbr i warunkiem ich zapłacenia jest nabycie konkretnego dobra. W Polsce pośrednie są np: podatek od wartości dodanej (ang. value added tax, VAT), akcyza, podatek od gier. PODATKI A SPRAWIEDLIWOŚĆ 60 Ludzie chcą, aby podatki były sprawiedliwe. Domagają się np. sprawiedliwości poziomej i pionowej. SPRAWIEDLIWOŚĆ POZIOMA oznacza, że osoby znajdujące się w takiej samej sytuacji powinny być traktowane tak samo (np. osoby o równym dochodzie płacą taki sam podatek). SPRAWIEDLIWOŚĆ PIONOWA oznacza, że osoby znajdujące się w różnej sytuacji powinny być traktowane różnie (np. osoby o wyższym dochodzie płacą wyższy podatek). W OBU PRZYPADKACH CHODZI O TO, ŻEBY PODATEK BYŁ RÓWNIE DOLEGLIWY DLA WSZYSTKICH (WSZAK LUDZIE SĄ RÓWNI). 61 Z kolei rzecznicy ZASADY: PŁACI, KTO KORZYSTA (ang. benefits principle), chcą opodatkować korzyści z konkretnych działań państwa (np. podatek drogowy powinni płacić głównie właściciele samochodów). 62 Ludzie bywają także zwolennikami ZASADY ZDOLNOŚCI DO PŁACENIA (ang. ability to pay principle), twierdząc, że podatki powinni płacić ci, których na to stać. 63 W praktyce to, kto, ile podatku płaci państwu, zależy od: 1. Progresywności systemu podatkowego. 2. Rozkładu ciężaru opodatkowania podatkami pośrednimi. 64 PROGRESYWNOŚĆ PODATKU Podatek (lub system podatkowy) jest progresywny, jeśli w miarę wzrostu opodatkowanego dochodu przeciętna stopa opodatkowania wzrasta. Co to znaczy? Otóż, PRZECIĘTNA STOPA OPODATKOWANIA stanowi odsetek dochodu całkowitego zabierany przez państwo podatkiem. 65 Podatek (lub system podatkowy) jest progresywny, jeśli w miarę wzrostu opodatkowanego dochodu przeciętna stopa opodatkowania wzrasta. Oczywiście, konsekwencją progresywności podatku jest to, że bogaci płacą państwu więcej niż biedni... 66 ROZKŁAD CIĘŻARU OPODATKOWANIA PB PB S’ P1 P* P2 S E1 E B A Q1 B P* PP22 D 0 P1 Q* Q P2 0 A Q1 Pamiętasz, jak działa podatek od sprzedaży? Po nałożeniu podatku linia podaży przesuwa się z położenia S do S’. Rozkład ciężaru opodatkowania zależy od przebiegu linii popytu i linii podaży… 67 A B PB PB S’ S’ P1 P* P2 S E1 E B P* PP22 A D 0 P1 Q1 Q* Q P2 0 S E1 B E A D’ Q1 Q* Q Np. NA RYSUNKU A przy względnie płaskiej linii popytu nabywcy znacznie zmniejszają zapotrzebowanie reagując na wzrost ceny dobra. Mogą zatem skutecznie bronić się przed przerzucaniem na nich przez sprzedawców ciężaru opodatkowania i w efekcie płacą państwu względnie małą część podatku (P1E1P*B). Natomiast NA RYSUNKU B linia popytu jest względnie stroma i kupujący płacą stosunkowo dużą część podatku (P1E1BP*). 68 ZASIŁKI Sprawiedliwości służą nie tylko podatki, lecz także ZASIŁKI (płatności transferowe, transfery) (ang. transfer payments) takie, jak zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki dla chorych, dla starych, dla rodzin wielodzietnych itp. Zasiłkiem (transferem) nazywamy inne niż podatki, niehandlowe przepływy dóbr między konsumentami, producentami i państwem. 69 RODZAJE ZASI ŁKÓW WYRÓŻNIMY np. : 1) Zasiłki pieniężne (np. stypendium za wyniki w nauce). 2) Zasiłki rzeczowe (np. koce wysłane powodzianom). W RAMACH INNEGO PODZIAŁU ROZRÓŻNIA SIĘ: 1) Uzależnione od dochodu (np. zasiłek dla rodziny wielodzietnej). 2) Nie uzależnione od dochodu, lecz np. od wieku korzystającego, jego sprawności fizycznej, stosunku do pracy (np. renta inwalidzka). 70 Zasiłki państwa służą sprawiedliwości. Jednak ubocznym skutkiem jest zmniejszenie dobroczynności prywatnej, np. osób, kościołów. W dodatku transfery powodują nieefektywność, zniechęcając do pracy (to dlatego mówimy, że „biednemu lepiej dać wędkę, a nie rybę”). Licząc na zasiłek, ludzie stają się BIERNI, co powoduje, że maleje ilość wytwarzanych dóbr. 71 Koszty spowodowane zasiłkami obejmują także: biurokrację, zanik przedsiębiorczości, spowodowany rosnącymi podatkami spadek dochodów, a zatem także skłonności do oszczędzania, który zmniejsza inwestycje i wzrost gospodarczy. 72 W wyniku działań państwa posługującego się podatkami i transferami powstaje PODMIOTOWY PODZIAŁ DOCHODÓW w społeczeństwie. Chodzi o dochody gospodarstw domowych. PODZIAŁ PODMIOTOWY oznacza podział dochodów między gospodarstwa domowe. 73 KRZYWA LORENZA 1. Na osi poziomej układu współrzędnych mierzymy odsetek wszystkich gospodarstw domowych (od najuboższych do najbogatszych), a na osi pionowej – odsetek wszystkich dochodów. 2. Punkty krzywej Lorenza pokazują jaką część wszystkich dochodów przypada DANEMU ODSETKOWI NAJUBOŻSZYCH GOSPODARSTW DOMOWYCH. KRZYWA LORENZA zaczyna się w początku układu (0% rodzin ma 0% dochodów!), a kończy w punkcie o współrzędnych: 100% i 100% (100% gospodarstw domowych dostaje 100% dochodów wszystkich gospodarstw domowych). 74 Amerykańska krzywa Lorenza, 2001 r. Odsetek dochodów Pierwsza Druga Trzecia Czwarta Piąta 4,3 9,9 15,6 23,0 47,2 a/ Od 100% Dochody Grupy kwintylowea/ B 4,3% 0 najbiedniejszych do najbogatszych 20% populacji. A 20% 100% Grupy kwintylowe 75 WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO Pole między krzywą Lorenza, a LINIĄ DOSKONAŁEJ RÓWNOŚCI (przekątna na rysunku) stanowi wygodną miarę nierówności dochodów. Jego udział w całości obszaru pod linią doskonałej równości to WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO, którego wartość zmienia się od 0 (doskonała równość) do 1 (zupełna nierówność), lub, po przemnożeniu przez 100, od 0 do 100. Odsetek dochodów Pierwsza Druga Trzecia Czwarta Piąta 4,3 9,9 15,6 23,0 47,2 a/ Od 100% Dochody Grupy kwintylowea/ B 4,3% 0 najbiedniejszych do najbogatszych 20% populacji. 100% Grupy kwintylowe 76 WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO – wskaźnik koncentracji dochodów, przyjmuje wartość między 0 a 1 (lub jeśli pomnożymy ją przez 100, między 0 a 100). Wskaźnik ten osiągnąłby wartość 0, gdyby wszystkie osoby miały ten sam dochód, natomiast wartość 1, gdyby wszystkie osoby, poza jedną, miały dochód zerowy. Uwaga: Dane dla Austrii, Belgii, Irlandii i Wielkiej Brytanii dotyczą 2011 roku. Źródło: Dane GUS. LINIA UBÓSTWA 77 LINIĘ UBÓSTWA (ang. poverty line) wyznacza tzw. MINIMUM SOCJALNE, czyli minimalny dochód zaspokajający podstawowe potrzeby gospodarstwa domowego. Minimum socjalne jest wyznaczone przez wartość koszyka niezbędnych człowiekowi dóbr, którego skład określają urzędnicy i naukowcy, dbając by były one odpowiednie jakościowo, zróżnicowane i tanie (np. kaloryczne). Chodzi m.in. o wydatki na żywność, mieszkanie (eksploatacja i wyposażenie), edukację, kulturę i rekreację, odzież i obuwie, ochronę zdrowia, higienę osobistą, transport i łączność, 78 WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA (ang. poverty rate) stanowi odsetek gospodarstw domowych żyjących poniżej linii ubóstwa, czyli osiągających dochód niższy od minimum socjalnego. 79 Wylicza się kilka różnych linii ubóstwa, oddzielnie dla osób samotnych, dla dwuosobowych gospodarstw domowych itd. W 2004 r. w Stanach linia ubóstwa dla osób samotnych przebiegała na wysokości 9 393 dolarów, a dla rodziny czteroosobowej na wysokości 18 810 dolarów rocznie. (W Polsce w XII ’03 odpowiednio 792,3 zł i 2 327,6 zł). Zgodnie z tym kryterium w 2003 r. 12,5% Amerykanów (36 mln osób, głównie czarnoskórych, imigrantów z krajów hiszpańskojęzycznych, rodzin samotnych kobiet) żyło w biedzie. (W POLSCE W 2003 R. WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA WYNOSIŁ 59,0%). 80 W Polsce obliczane jest także tzw. MINIMUM EGZYSTENCJI, które umożliwia zaspokojenie tylko najniezbędniejszych potrzeb; po jego przekroczeniu następuje BIOLOGICZNE WYNISZCZENIE organizmu. W czerwcu 2014 r. minimum egzystencji wynosiło 541,9 zł i 1850,85 zł (odpowiednio: dla osób samotnych i rodzin czteroosobowych) (dane MPiSS). PONIŻEJ MINIMUM EGZYSTENCJI ŻYŁO 6,7% OSÓB W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH (te badania gusowskie nie obejmują np. osób bezdomnych). ----------------------A Zgodnie z danymi Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 r. W POLSCE BYŁO około 26 TYS. BEZDOMNYCH. 81 NIE TYLKO RYNEK JEST ZAWODNY (ANG. MARKET FAILURE). TAKŻE CHCĄCE KORYGOWAĆ WADY RYNKU PAŃSTWO, ZMAGA SIĘ Z RÓŻNYMI KŁOPOTAMI (ANG. GOVERNMENT FAILURE), KTÓRE SZKODZĄ EFEKTYWNOŚCI I SPRAWIEDLIWOŚCI. 82 ZAWODNOŚĆ PAŃSTWA - CHODZI O PRZESZKODY UTRUDNIAJĄCE PRZEŁOŻENIE WOLI JEDNOSTEK NA WŁAŚCIWE DECYZJE DOTYCZĄCE CAŁEJ ZBIOROWOŚCI . 83 PARADOKS GŁOSOWANIA 84 A>B B>C C>A 85 A>B B>C C>A AiB→AiC →C AiC→CiB→B B i C → B iA→A 86 WYNIK ŚRODKOWEGO GLOSUJĄCEGO Kiedy według pewnego kryterum opcje można UPORZĄDKOWAĆ OD „NAJLEPSZEJ” DO „NAJGORSZEJ”… Warianty „gorsze” Warianty „lepsze” 87 WYNIK ŚRODKOWEGO GLOSUJĄCEGO Kiedy według pewnego kryterum opcje można uporządkować od „najlepszej” do „najgorszej”, a odwołujące się do tego kryterium preferencje dotyczące tych opcji są „JEDNOSZCZYTOWE”… Warianty „gorsze” Warianty „lepsze” 88 WYNIK ŚRODKOWEGO GLOSUJĄCEGO Kiedy według pewnego kryterum opcje można uporządkować od „najlepszej” do „najgorszej”, a odwołujące się do tego kryterium preferencje dotyczące tych opcji są „jednoszczytowe”… w demokratycznym głosowaniu WYGRYWA OPCJA „ŚRODKOWEGO” GŁOSUJĄCEGO. Warianty „gorsze” Warianty „lepsze” 89 POROZUMIENIEGŁOSUJĄCYCH GŁOSUJĄCYCH POROZUMIENIE 90 91 Także SKONCENTROWANE KORZYŚCI I ROZPROSZONE KOSZTY powodują zawodność państwa... 92 Otóż skutkiem decyzji państwa bywają wielkie korzyści (lub straty) niewielu, którym towarzyszą nieznaczne zmiany sytuacji reszty obywateli. Korzystającym (lub tracącym) wiele opłaca się wtedy wywierać nacisk na urzędników podejmujących decyzję. 93 Natomiast podatnicy, których — ze względu na ich liczbę — skutki decyzji dotyczą w małym stopniu, nawet jeśli zdają sobie sprawę z własnych strat, nie są zainteresowani przeciwdziałaniem... 94 Np. górnikom opłaca się demonstrować i prowokować starcia z policją, aby — „w imię sprawiedliwości” — wymusić wypłacenie sobie odpraw w wysokości dwuletnich poborów. Jednocześnie podatnikom nie opłaca się bronić swoich pieniędzy. Jeśli 100 tys. górników zainkasuje po 50 tys. gb z pieniędzy podatników, których jest 20 mln, to przeciętny podatnik straci (100 000 · 50 000)/20 000 000, czyli 250 gb. 95 Kiedy koszty rozkładają się na miliony osób, a korzyści dotyczą tysięcy bezpośrednio zainteresowanych, trudno jest bronić budżetowych pieniędzy. Korzystającym opłaca się organizować kampanie nacisku, popierać „swoich” i zwalczać „obcych” polityków. Zakłóca to podejmowanie racjonalnych decyzji ekonomicznych.