Teoria komunikacji społecznej Maciej Mrozowski Wykład I Narzędzia komunikowania Prawdy podstawowe (truizmy) 1. Człowiek jest „zwierzęciem społecznym” – może żyć i rozwijać się tylko.
Download ReportTranscript Teoria komunikacji społecznej Maciej Mrozowski Wykład I Narzędzia komunikowania Prawdy podstawowe (truizmy) 1. Człowiek jest „zwierzęciem społecznym” – może żyć i rozwijać się tylko.
Teoria komunikacji społecznej Maciej Mrozowski Wykład I Narzędzia komunikowania Prawdy podstawowe (truizmy) 1. Człowiek jest „zwierzęciem społecznym” – może żyć i rozwijać się tylko we współdziałaniu z innymi ludźmi: . - koordynacja działań jednostek - lepsze zaspokajanie potrzeb egzystencjalnych (pokarm, reprodukcja, bezpieczeństwo) - rozwijania i zaspokajania potrzeb wyższego rzędu (społecznych, duchowych). 2. Proces rozwoju gatunkowego (filogeneza) i osobniczego (ontogeneza) polega na ewolucji form życia od prostych do coraz bardziej złożonych w zakresie: - charakteru: od reakcji instynktownych do działań racjonalnych i celowych; - poziomu: od czynności rzeczowych do działań społecznych i kreacji symbolicznych; - skali: od rodziny i społeczności lokalnej, narodu, do społeczeństwa globalnego, - struktury – od monocentrycznej przez policentryczną do sieciowej. 3. Elementarnym czynnikiem i procesem warunkującym rozwój (gatunkowy i osobniczy) człowieka jest komunikowanie, czyli porozumiewanie się ludzi, które zarazem samo podlega rozwojowi od form prostych do bardziej złożonych, pod względem poziomu, skali i struktury. 4. Ewolucyjna zmiana form i skali komunikowania nie zmienia jednak jego rdzennej natury: jest ono coraz bardziej zapośredniczane przez urządzenia techniczne (media) ale w istocie pozostaje porozumiewaniem się ludzi, które buduje wspólnotę . Komunikowanie jest współ-działaniem ludzi, aby doszło do komunikowania i aby doprowadziło ono do porozumienia (opartego przynajmniej częściowo na zgodzie) muszą być spełnione fundamentalne warunki: 1. Uczestnicy muszą dysponować odpowiednimi środkami komunikowania (media) i posiadać odpowiednią kompetencję komunikacyjną, 2. Uczestnicy muszą nawiązać kontakt i nadać mu charakter interakcji, w toku której uzyskają akceptację dla swoich działań i zrealizują swoje cele, 3. Uczestnicy muszą konstruować (współ-tworzyć) otaczająca ich przestrzeń społeczną i symboliczną, która umożliwi budowanie trwałych ram ładu społecznego, a w tych ramach stabilnych relacji i więzi między nimi. . Warunek pierwszy: Uczestnicy muszą dysponować, tzn. znać i umieć się posługiwać, 1. odpowiednimi środkami komunikowania (media), czyli: - znakami , - kodami i językami , - urządzeniami technicznymi służącymi do utrwalania oraz transmisji znaków , 2. muszą też posiadać odpowiednią kompetencję komunikacyjną Znak i znakowanie (sygnifikacja) wg de Saussure’a znak jest konwencjonalnym związkiem dwóch elementów: elementu znaczącego i elementu znaczonego, z których każdy też podlega konwencjonalizacji element znaczący: rzeczywistość materialna forma materialna (np. fotografia lub rysunek konia, słowo „koń”, „horse”, ‘hippos”, itp.) konkretny koń lub ogół zwierząt zaliczanych do rodziny koniowatych ZNAK element znaczony: koncepcja mentalna (treści pojęciowe wiązane z „koniem” w danej wspólnocie kulturowej) SYGNIFIKACJA inne znaki i treści mentalne wyobrażenia i odczucia kojarzone z elementem znaczącym lub znaczonym dotyczącym „konia” w obrębie danej wspólnoty kulturowej W komunikowaniu znak służy (jego użytkownikom) do przywoływania (aktywizowania) określonych treści mentalnych oraz uruchamiania procesu sygnifikacji czyli: - odnoszenia znaku do obiektów lub stanów materialnej rzeczywistości (doświadczeń) lub - odnoszenia znaku do innych znaków i tworzenie nowych, bardziej złożonych treści mentalnych Znak i znaczenie wg Peirce’a znak jest czymś (przedmiot – środek przekazu), co komuś (użytkownik znaku) zastępuje (reprezentuje) coś innego pod względem jakichś cech, doświadczeń czy funkcji znak INTERPRETANT znak (znaczenie) ZNAK (środek przekazu) PRZEDMIOT (odniesienie) .Znak występuje zawsze w trójczłonowym związku, który łączy: - środek przekazu, czyli rzecz lub zjawisko empiryczne uchwytne za pomocą zmysłów, - przedmiot, czyli obiekt istniejący realnie bądź tylko intencjonalnie (w czyjejś wyobraźni), - interpretanta, czyli wyobrażenia i treści mentalne związane ze znakiem oraz sposobem doświadczania przedmiotu odniesienia (kojarzonymi z nim cechami, funkcjami, emocjami) interpretant nie jest podmiotem, użytkownikiem znaku, tylko innym znakiem, który interpretuje znaczenie znaku wcześniejszego i sam jest interpretowany przez jakiś znak następujący znak ma „swoje” znaczenie, ale może ono zostać określone i wyrażone tylko za pomocą innego znaku czy znaków. Znak sam w sobie nie jest możliwy, gdyż nie zinterpretowany przez inny znak nie zaistniałby jako znak właśnie Rodzaje znaków – ze względu na relacje między elementem znaczącym (środkiem przekazu) i przedmiotem odniesienie ZNAK znak naturalny oznaka (indeks) związek naturalny znak właściwy ikona analogia percepcyjna autentyzm zjawiska przyrodnicze, fotografia, malarstwo figuratywne, karykatura, symbol umowa społeczna sztuczność kubizm alfabet, Oznaka - dwa zjawiska powiązane związkiem przyczynowo-skutkowym: jedno, wyraźniejsze (najczęściej skutek), traktowane jako oznaka drugiego, będące jego odniesieniem Znak ikoniczny (ikona) – materialna forma znaku (element znaczący) oraz jej związek z przedmiotem odniesienie ma charakter konwencjonalny (umowny). Znak jest pod pewnymi względami „podobny” do obiektu odniesienia („przypomina” ów obiekt), a owo dostrzegane podobieństwo (pozorne, oparte na analogii percepcyjnej) wydaje się naturalną reakcją na znak. Znak symboliczny (symbol) – zarówno materialna forma znaku, jak i jej związek z odniesieniem są całkowicie umowne, konwencjonalne. Obraz (ikona) pokazuje rzeczywistość, słowo (symbol) ją nazywa. Podstawowym znaczeniem obrazu jest obiekt rozpoznawany bezpośrednio w akcie percepcji (poczucie autentyzmu); podstawowym znaczeniem słowa jest pojęcie zrozumiałe za pośrednictwem użytego kodu językowego (poczucie sztuczności) POZIOMY ZNACZEŃ + trzeci poziom znaczenia MIT + KONOTACJE _ DENOTACJA Materialna forma znaku drugi poziom znaczenia znaczenie, czyli treść pojęciowa znaku, jest zawsze tworem człowieka, opartym na pewnej umowie (konwencji), istniejącym tylko w świadomości, w sposób umowny powiązanym ze znakiem Poza świadomością pojęcie może być pierwszy poziom znaczenia wyrażone tylko za pomocą znaku, a jego treść może być wyjaśniona (zdefiniowana) tylko za pomocą innych znaków DENOTACJA – mniej lub bardziej rozbudowany opis cech i właściwości obiektu odniesienia (desygnatu) lub uogólniony opis klasy obiektów odniesienia (typu) (znaczenie obiektywne – identyfikacja obiektu) KONOTACJE - treści pojęciowe i skojarzenia wyrażające emocjonalny lub wartościujący stosunek użytkownika znaku do obiektu odniesienia lub samego znaku (znak zostaje nacechowany emocjonalnie, a odniesiony do innego przedmiotu wyraża jego ocenę, np. gliniarz, suka) (znaczenia subiektywne) Znak „obrasta” zarówno pozytywnymi, jak i negatywnymi konotacjami. Przy każdorazowym użyciu znaku aktualizują się tylko niektóre konotacje – w zależności od kontekstu. ZNACZENIE MITYCZNE (ideologiczne) niektóre konotacje dominują nad pozostałymi i narzucają sposób myślenia (i interpretowania) zarówno odniesienia, jak też zjawiska czy sytuacji, której częścią jest odniesienie (znak przywołuje mit, który stanowi kontekst określający rozumienie innych odniesień i znaków z nim sąsiadujących.) Mit to hiperkonotacja, wykluczająca inne „odczuwanie” znaku Kod Znak nie istnieje w pojedynkę, ale jako element zbioru – systemu znaków. Podstawowym zbiorem-systemem znaków jest kod. Kod porządkuje relacje między elementami znaczącymi (formą znaku) i elementami znaczonymi (treścią pojęciową). W dobrym kodzie każdemu elementowi znaczącemu odpowiada tylko jeden element znaczony, a oba są tak umiejscowione w zborze, że nie sposób ich pomylić. Zasadą porządkowania zbiory elementów znaczących i znaczonych jest system pokrewieństw (podobieństw) i dystynkcji (różnic). Pokrewieństwa świadczą o przynależności do zbioru, różnice wyróżniają element w ramach zbioru. Zakaz skręcania w prawo Zakaz skręcania w lewo Zakaz zawracania Koniec zakazu zawracania Zbiór elementów znaczących: - elementy pokrewne: kształt znaku, „przekreślenie”, kolor koła, figura strzałki; - elementy dystynktywne: kształt strzałki, kolor obwódki Zbiór elementów znaczonych: - elementy pokrewne: określenia „zakaz”, „skręcania”, „zawracania”; - elementy dystynktywne: „w prawo”, „w lewo”, koniec” „zawracanie” Kody – języki 1. Najpełniejszym i najbardziej rozwiniętym systemem znaków jest język werbalny (etniczny), który obejmuje słownik (kod) oraz gramatykę (reguły budowania ze znaków kodu większych znaczących konstrukcji – zdań, wypowiedzi) 2. Oprócz języka werbalnego oraz jego niewerbalnych ekwiwalentów (język migowy, alfabet morsa, język flagowy, itp..) istnieje bogaty i różnorodny zbiór kodów niewerbalnych, które wyodrębnionym elementom ludzkiego wyglądu i zachowania oraz otaczającej przestrzeni (środowiska) przypisują mniej lub bardziej wyraźne treści pojęciowe. Dotyczą one w szczególności: elementów wyglądu (uczesanie, makijaż, ubiór), mimiki oraz gestów i ruchów ciała, relacji przestrzennych, dotyku, strukturyzacji czasu, przedstawień obrazowych (kolor, kompozycja), dźwięków muzycznych (tonacja, rytmika, barwa), a także całej sfery doznań smakowych i zapachowych. 3. Jest kwestią wątpliwą, czy na gruncie kodów niewerbalnych może powstać język czy tylko twór quasi-językowy (tylko metaforycznie nazywany językiem) – czy np. istnieje język ciała, język filmu, język malarstwa, język muzyki, itp.. 4. Niezależnie od tego, kody niewerbalne oraz ich quasi-językowe formy wyrazu mogą dość skutecznie wspierać, uzupełniać, a nawet zastępować język werbalny, mogą też tworzyć właściwe dla siebie przekazy o bogatej treści symbolicznej. W wielu sytuacjach są skutecznym narzędziem komunikowania Media (środki komunikowania) – zakres pojęcia Środki przekazu zachowania, przedmioty lub urządzenia umożliwiające nawiązanie kontaktu oraz przekazywanie form znaczących (przekazów), np.: głos i kontakt słuchowy, gesty i kontakt wzrokowy, środki pisarskie, urządzenia do zapisu dźwięku, obrazu, itp. (oprzyrządowanie); Środki i sposoby komunikowania materialne nośniki znaków oraz właściwe dla nich formy reprezentacji rzeczywistości, np.: głos - język werbalny - sposoby opowiadania o świecie; kamera filmowa - język filmu - konwencje narracji filmowej, (oprzyrządowanie + oprogramowanie). Media – instytucje nadawcze – zespoły ludzi, którzy inicjują i realizuje procesy komunikowania za pośrednictwem rozmaitych środków i sposobów, w oparciu o określone zasoby, regulacje prawne, wzory organizacji i strategie komunikacyjne (oprzyrządowanie + oprogramowanie + użytkownicy) Typy mediów (środki i sposoby porozumiewania się) Środki (auto)prezentacji (wyrażania) – zachowania werbalne i niewerbalne wyrażające treści pojęciowe i stany emocjonalne (mowa, język ciała, wygląd, usytuowanie w przestrzeni, itp.), ale tylko w skali i czasie bezpośrednich styczności Środki reprezentacji (rejestracji) – urządzenia techniczne utrwalające zachowania komunikacyjne człowieka oraz niektóre cechy rzeczywistości materialnej (ołówek i kartka papieru, kamera telewizyjna, magnetofon, itp..). Mają własne sposoby „zapisywania” rzeczywistości, swoiście ją transformujące. Odrywają przekaz od nadawcy - można go odtwarzać w innym miejscu i czasie. Środki transmisji – urządzenia do powielania i rozpowszechniania przekazów (np.. środki transportu, łączność telefoniczna, sieci kablowe, przekaz satelitarny). Nie wpływają na kształt przekazu, tylko na tempo i skalę jego dystrybucji, czyli krąg odbiorców KOMPETENCJA KOMUNIKACYJNA Kompetencja komunikacyjna to zdolność do komunikowania, która obejmuje wiedzę, umiejętności i zaangażowanie określające możliwości skutecznego porozumiewania się człowieka z innymi ludźmi zarówno w roli nadawcy, jak i odbiorcy przekazów werbalnych i niewerbalnych. Na kompetencję komunikacyjną każdego człowieka składają się cztery zasadnicze czynniki: 1. wiedza deklaratywna: znajomość języków i kodów (werbalnych i niewerbalnych) oraz konwencji i schematów pojęciowych umożliwiających konstruowanie (kodowanie) i odczytywanie (dekodowanie) przekazów; 2. wiedza proceduralna: znajomość norm społecznych i wzorów zachowania regulujących przebieg interakcji komunikacyjnych w zależności od ich charakteru, celu, liczby uczestników oraz ich ról i statusów; 3. umiejętności: sprawność w posługiwaniu się rozmaitymi środkami komunikowania oraz łatwość dostosowania zachowań komunikacyjnych do założonych celów, zmiany sytuacji i reakcji innych uczestników interakcji; 4. zaangażowanie: predyspozycje i nawyki określające rodzaj (czynne, bierne) oraz poziom uczestnictwa jednostki w różnych dziedzinach komunikacji społecznej, a zwłaszcza motywację do realizacji założonych celów komunikacyjnych. KOMPETENCJA KOMUNIKACYJNA 1. Każdy człowiek jest niepowtarzalną indywidualnością i jego zdolność do komunikowania stanowi niepowtarzalną jakość, co znaczy: ilu uczestników komunikowania, tyle różnych kompetencji komunikacyjnych 2. 2. W kompetencji komunikacyjnej różnych jednostek, oprócz elementów indywidualnych i niepowtarzalnych, jest szereg składników typowych, wspólnych dla większych zbiorowości społecznych. 3. Czynnikami najmocniej standaryzującymi kompetencje komunikacyjną są: zmienne socjo-demograficzne (płeć, wykształcenie, wiek, środowisko życia) oraz wspólnoty kulturowe (grupy wyznaniowe, społeczności lokalne, grupy fanów, subkultury stylu życia, itp..) 4. Rosnąca złożoność i wielofunkcyjność nowych mediów wymaga coraz bardziej złożonej kompetencji komunikacyjnej - multimedialny komputer i interaktywna łączność sieciowa wyznaczają pułap wiedzy, umiejętności i zaangażowania w sposób istotny dzielący zdolność do komunikowania różnych grup społecznych. 5. Podstawowym warunkiem porozumienia się nadawcy i odbiorcy jest to, by przekaz mieścił się w obszarze wspólnym kompetencji komunikacyjnych obu stron. Punktem wyjścia komunikowania zawsze musi być jakiś obszar wspólnoty, a punktem dojścia – powiększenie tego obszaru. Etymologia terminu komunikowanie: łacińskie communicare znaczy: „coś i z kimś dzielić, mieć wspólnego” Kompetencja komunikacyjna: sposób myślenia o rzeczywistości (perspektywa poznawcza) oraz sposób wyrażania myśli (środki językowe, sposoby komunikacji znaczeń) Kompetencja ograniczona kompetencja rozbudowana Niewielki zasób słownictwa: pojęcia konkretne, świat to zbiór bytów materialnych Bogaty i zróżnicowany zasób słownictwa: pojęcia konkretne i abstrakcyjne, świat to skomplikowany mechanizm Krótkie, proste gramatycznie, często niedokończone zdania, uboga konstrukcja składniowa, akcentowanie strony czynnej (styl typowy) Długie, złożone konstrukcje zdaniowe, ścisły porządek gramatyczny i syntaktyczny, częste użycie strony biernej (styl indywidualny) Duża rola środków niewerbalnych w kształtowaniu treści przekazu: intonacji, natężenia głosu, mimiki, gestykulacji, wyglądu, przestrzeni Niewielka rola środków niewerbalnych w artykułowaniu treści przekazu, mogą wprowadzać dodatkowe znaczenie Znaczenie przekazu zawarte jest nie tylko w słowach, także w kontekście wypowiedzi (język znaczenie ukrytego, tkwiącego w sytuacji komunikacyjnej) Brak dystansu nadawcy wobec własnej wypowiedzi, socjocentryczne odniesienie wypowiedzi („czy nie mam racji?”, „czy nie tak?”) Znaczenie przekazu zawarte jest w werbalnej warstwie wypowiedzi, w budowie zdania i związkach między zdaniami (język znaczenia jawnego Zachowanie dystansu wobec własnej wypowiedzi („można powiedzieć”, „załóżmy, że”) bądź egocentryczne odniesienie wypowiedzi („uważam”, „myślę”, „wydaje mi się”) Teoria komunikacji społecznej Maciej Mrozowski Wykład II Komunikowanie jako interakcja Warunek drugi: Uczestnicy muszą nawiązać kontakt i nadać mu charakter interakcji Komunikowanie jako interakcja obejmuje - stałe elementy interakcji: nadawca, odbiorca, medium (kontakt, kod) - zmienne elementy interakcji: zamiar, kodowanie, przekaz (transmisja znaków), dekodowanie, reakcja, sprzężenie zwrotne - kontekst interakcji (sytuacja komunikacyjna): przestrzeń fizyczna, normy społeczne, wartości, wzory i treści kultury, itd.. MEDIUM NADAWCA zamiar kodowanie dekodowanie KONTAKT, KOD przekaz sprzężenie zwrotne KONTEKST sytuacja komunikacyjna ODBIORCA dekodowanie kodowanie reakcja ISTOTA INTERAKCJI – kształtowanie znaczeń i reakcji 1. Kontakt (styczność) między co najmniej dwiema osobami, 2. wymiana znaków (elementy znaczące), 3. przypisywanie znaczeń (treści mentalnych), zależnie od postrzegania i interpretowania: (a) kodu przekazu (języka, konwencji) (b) drugiej strony (zachowania, cele, motywy) (c) kontekstu materialnego, społecznego i kulturowego, 4. reakcje na znaczenia przypisywane zachowaniu drugiej strony, które określają: (a) relacje między nimi - zależności epizodyczne, (b) związek - trwalszy układ relacji, (c) więź – względnie trwały układ relacji „poziomych” (przyjaźń, miłość, wymiana bądź „pionowych” (władza, opieka, itp..). ISTOTA INTERAKCJI – poziomy kształtowania znaczeń i reakcji treści symboliczne Nadawca (JA) stosunki społeczne Odbiorca (MNIE) przedmioty materialne - Podstawowy poziom kształtowania interakcji komunikacyjnych to stosunki społeczne. - Zapośredniczenie interakcji przez przedmioty materialne prowadzi do reifikacji stosunków społecznych, a przez treści symboliczne – sublimacji stosunków społecznych - W płaszczyźnie stosunków społecznych interakcja to dynamiczna relacja między „ja” i ‘mnie”. Interakcja: JA – MNIE 1. Każde zachowanie człowieka w jakoś wyraża jego JA i kształtuje obraz jego osoby w umyśle innych ludzi. Realizacja zamiaru nadawcy zależy od dostosowanej do celu i okoliczności autoprezentacji JA. W pierwszej kolejności nadawca koduje samego siebie, tworzy swój wizerunek. 2. Interakcyjny partner odbiera i interpretuje (dekoduje) autoprezentacje mojego JA ze swojej perspektywy – postrzega MNIE „po swojemu” (przez pryzmat jego wartości, kryteriów oceny, doświadczeń, wiedzy i wyobrażeń itp.). Co i jak myśli o MNIE (i jak na MNIE reaguje), różni się od tego, co i jak JA myślę o sobie. Żebym Ja mógł mieć wpływ na to, jak on MNIE postrzega, muszę spoglądać na MNIE jego oczami i z jego perspektywy, czyli nauczyć się przyjmowania roli innych osób. 3. Przyjmując rolę i perspektywę innych wyobrażam sobie JA odzwierciedlone, czyli jak inni mnie postrzegają i oceniają. Stykam się z wieloma innymi, istnieje więc wiele lustrzanych odbić mojego ja. Musze to uprościć, z jednej strony koncentrując się na tym, jak postrzegają MNIE znaczący inni (osoby najbliższe i dla mnie najważniejsze), a z drugie jak wygląda moje „ja odzwierciedlone” w oczach uogólnionego innego, czyli grupy, do której należę, czyli suma cech i znaczeń najczęściej przypisywanych mi przez te grupy. . 4. W stopniu, w jakim jednostka umie rozpoznawać JA odzwierciedlone w jaźni interakcyjnych partnerów (na podstawie ich reakcji i z perspektywy ich roli) może tak grać swoją rolę, aby minimalizować rozbieżności między JA - MNIE i osiągać zamierzone cele autoprezentacyjne i interakcyjne. Interakcja: JA – MNIE a tożsamość 1. Tożsamość to względnie nie-spójna suma cech mojego JA i JA odzwierciedlonego, tzn. mojego JA wyobrażonego i mojego wyobrażenia o cechach przypisywanych MNIE przez znaczących innych i uogólnionego innego. Tożsamość jest wytworem (konstruktem) interakcji i zarazem czynnikiem wpływającym na jej przebieg. 2. W społeczeństwie przed-nowoczesnm (tradycyjnym) tożsamość polegała na dostosowaniu Ja do MNIE, które wynikało z urodzenia i pozycji społecznej – warstwa społeczna (uogólniony inny) oraz podległość znaczącym innym określały wymogi tożsamości . 3. W społeczeństwie nowoczesnym (Oświecenie, liberalizm) wzrosła wartość Ja i kult indywidualizmu – przyjęto, że człowiek ma jedno prawdziwe JA i należało tak działać, aby postrzegano MNIE zgodnie z moim prawdziwym JA (autentyzm). 4. W społeczeństwie po-nowoczesnym stało się jasne, że nie istnieje żadne prawdziwe JA, a różni inni zawsze będą MNIE postrzegać rozmaicie. Stałą tożsamość zastępuje zmienna tożsamość sytuacyjna – dostosowana do warunków i granej roli społecznej. Każda jednostka ma płynną, niedookreśloną tożsamość wpisaną w wielorakie JA, którym odpowiada jeszcze większa różnorodność MNIE (JA odzwierciedlonych). 5. Skoro nie ma stałego JA, należy za każdym razem kreować JA na użytek danej interakcji, kształtując pożądany obraz mnie w oczach interakcyjnych partnerów – ale zmienność ich perspektyw postrzegania mnie utrudnia rozpoznanie Ja odzwierciedlonego. Relacja JA – MNIE i całą tożsamość jednostki jest zmienną konstrukcją społeczną Teoria komunikacji społecznej Maciej Mrozowski Wykład III Interakcja jako dyskurs Płaszczyzny (aspekty) interakcji 1. Dwa kluczowe elementy („momenty”) interakcji, decydujące o jej przebiegu i efektach to: zamiar nadawcy (motyw, cel) i reakcja odbiorcy, zbieżna (lub nie) z zamiarem nadawcy. 2. Nadawca i odbiorca mogą traktować drugą stronę w sposób partnerski lub instrumentalny: - gdy obie strony traktują się partnersko dążą do koordynacji planów działania na podstawie komunikacyjnie osiągniętej zgody - działanie komunikacyjne. - gdy któraś ze stron (lub obie) traktuje drugą instrumentalnie, dąży do podporządkowania planu działania drugiej strony swoim celem – działanie strategiczne, za pomocą manipulacji, stosunku władzy, kar i nagród lub innych środków nacisku. 3. Działaniom komunikacyjnym nadawcy dążącego do osiągnięcia zgody towarzyszą roszczenia do ważności wszystkich aspektów jego działania, tzn. komunikatywności (zrozumiałości), prawdziwości (trafności), szczerości i słuszności. 4. Osiągnięcie komunikacyjnej zgody wymaga uznania przez odbiorcę wszystkich roszczeń ważnościowych zgłaszanych przez nadawcę. Nie uznanie któregokolwiek z roszczeń oznacza zakwestionowanie ważności całego działania komunikacyjnego nadawcy i wyklucza osiągnięcie komunikacyjnej zgody. 5. Podstawą uznania lub nie uznania ważności poszczególnych roszczeń jest krytyczna analiza i ocena przekazu w kontekście właściwym dla danego roszczenia. Kontekstem roszczenia do komunikatywności jest kompetencja komunikacyjna odbiorcy, roszczenia do szczerości – zachowanie niewerbalne i znajomość osoby, prawdziwości – wiedza i wykonalność, słuszności – normy prawne, obyczaje, zasady moralne. Płaszczyzny (aspekty) interakcji: roszczenia nadawcy – reakcje odbiorcy NADAWCA: zamiar PRZEKAZ, KONTEKST ODBIORCA: reakcja odniesienie do odbiorcy (świata subiektywnego): roszczenie do komunikatywności „chcę żebyś dobrze mnie zrozumiał” „(nie) rozumiem cię dobrze” odniesienie do świata obiektywnego: roszczenie do prawdziwości (trafności) „wiem co mówię, znam się na tym” „(nie) wierzę w to, co mówisz” odniesienie do świata społecznego: roszczenie do słuszności (prawomocności) „myślę, że mogę i powinienem ci to powiedzieć” „(nie) dobrze, że mi to mówisz” odniesienie do nadawcy (świata subiektywnego): roszczenie do szczerości „mówię co wiem i niczego nie ukrywam” „(nie”) ufam ci” Typy interakcji Warunkiem fortunnego przebiegu każdej interakcji jest komunikatywność, tym zatem co różnicuje typy interakcji jest dominacja jednego z pozostałych aspektów interakcji. Typ działań – aktów mowy, interakcji Cel działanie, roszczenie do ważności Działania instrumentalne, strategiczne Funkcja języka Przekazywana wiedza Odniesienie do świata Założony rezultat, Wywieranie skuteczność wpływu na inne osoby Technologie, strategie, wiedza praktyczna Świat obiektywny Konwersacje, konstatacje Porozumienie, prawdziwość, trafność Przedstawianie stanów rzeczy Wiedza teoretyczna Świat obiektywny Działania regulowane przez normy Porozumienie, słuszność Tworzenie odniesień interpersonalnych Wyobrażenia prawne, moralne, obyczaje Świat społeczny Działania dramaturgiczne, ekspresje Porozumienie, szczerość autoprezentacja sztuka Świat subiektywny Działanie komunikacyjne jako dyskurs PODMIOT działanie komunikacyjne • wypracowane przez określoną grupę społeczną (zbiorowość, środowisko), • odnoszące się do określonej dziedziny praktyki społecznej, • służące jej interesom PRZEKAZ JĘZYKOWY wyraża i przekazuje (lokucja) • sposób posługiwania się językiem werbalnym i znakami niewerbalnymi, który • za pomocą swoistych konstrukcji językowych i form reprezentacji rzeczywistości OBRAZ MENTALNY określa i aktywizuje (illokucja) • sposób widzenia i interpretowania działań (zaszłości, sytuacji) w obrębie tej dziedziny oraz • spójny zestaw znaczeń i wyobrażeń (idee, modele rzeczywistości) dotyczących ważnego dla tej grupy obszaru spraw i wartości INTERAKCJA reakcje (perlokucja) • działania i zachowana określające • status i rolę jednostki w grupie i dziedzinie praktyki społecznej oraz zgodne z nimi Dyskurs (społeczny, dziedzinowy) lokucja (wypowiedź, tekst) illokucja (zawarta w wypowiedzi intencja, „instrukcja obsługi tekstu”) przekaz obraz mentalny język i formy reprezentacji rzeczywistości, struktura tematyczna przekazu: makrotemat mikrotematy (epizody), kontekst. znaki, kody perspektywa odbioru przekazu zestaw znaczeń i idei dotyczących określonych spraw i wartości; myślowy obraz świata, wiedza perlokucja (reakcja odbiorcy na tekst) reakcja/interakcja wzory działania i zachowania służące potrzebom i interesom określonej grupy społecznej. zwyczaje, rytuały, władza „Normalny”, „naturalny” (dla ok. grupy społecznej czy dziedziny praktyki) sposób komunikowania się, myślenia i działania (reagowania) Teoria komunikacji społecznej Maciej Mrozowski wykład IV Konstruowanie przekazu: narracja - mit Warunek trzeci: Uczestnicy komunikowania muszą konstruować (współ-tworzyć) otaczającą ich przestrzeń społeczną (kapitał kulturowy) i symboliczną (kapitał społeczny), ustanawiając trwałe ramy ładu społecznego, które umożliwiają nawiązywanie i rozwijanie stabilnych relacji między nimi. 1. Człowiek doświadcza rzeczywistości zmysłami, ale żyje w takim świecie, jakim go sobie wyobraża. 2. Człowiek porządkuje doświadczenia zmysłowe, nadaje im znaczenie oraz tworzy z nich obraz rzeczywistości (świat przedstawiony) za pomocą różnych form narracji, tj. opowiadania o świecie. Obraz ten określa: miejsce człowieka w świecie, jego stosunek do świata oraz tożsamość człowieka. Nie można inaczej opisać i zrozumieć świata oraz przekazać wiedzy o nim, jak tylko poprzez różne formy narracji. 3. Konstrukcja przekazu i sposób prowadzenia narracji określa nie tylko sposób widzenia rzeczywistości, ale także charakter i przebieg interakcji. Jeśli przyjmiemy, że komunikowanie = sposób wyrażania treści + relacje między stronami, to narracja jest spoiwem łączącym oba te elementy, czyli + em. Innymi słowy: komunikowanie to narracja, a narracja to wzór interakcji. Konstruowanie przekazu 1. Przekaz jest sekwencją lub konfiguracją znaków (tego samego lub różnych kodów) połączonych wedle pewnego wzoru (konwencji) tak, aby wyrażać (przekazywać) złożone treści pojęciowe oraz kierować sposobem odczytania tych znaków i całego przekazu 2. Przekaz opisuje (przedstawia) zdarzenie lub problem w sposób selektywny, koncentrując się na wybranych działaniach lub aspektach, zależnie od przyjętej konwencji . 3. Przekaz bez konwencji jest tworem amorficznym, całkowicie niezrozumiałym dla odbiorcy. Przekaz bez elementów oryginalnych nie wnosi żadnych nowych informacji. twórczość popularna brak konwencja nowych informacji całkowita oryginalność niezrozumiałość twórczość artystyczna 4. Konwencjonalizacji podlegają wszystkie elementy i poziomy konstrukcji przekazu: -elementy świata przedstawionego (rzeczy, postaci, sytuacje, zachowania, zdarzenia), - środki wyrazu (znaki, kody, stylistyka). - sposób prowadzenia narracji (łączenie znaków w większe całości); - struktura narracyjna przekazu (ogólny „plan” budowy narracji) - struktura sytuacji dramaturgicznej (układ elementów tworzących poszczególne sytuacje i epizody) Przekaz jako struktura narracyjna Klasyczna (tzw. arystotelesowska) koncepcja narracji zakłada, że: - 1. Opowieść o zdarzeniu ma odzwierciedlać przebieg opisywanych zdarzeń i obejmować co najmniej trzy fazy: początek – rozwinięcia – zakończenie, bo tak właśnie przebiega większość zdarzeń i doświadczeń człowieka, a zwłaszcza całe jego życie. 2. Każda narracja implikuje sytuację konfliktową (dramaturgię): bohater dążący do określonego celu napotyka trudności, które stara się pokonać z mniejszym lub większym (nie)powodzeniem. 3 Każdy schemat narracyjny jest swego rodzaju modelem rzeczywistości, który spełnia dwa zadania: - umożliwia poznawczą reprezentacje rzeczywistości, - umożliwia gromadzenie i przetwarzanie informacji o rzeczywistości. 4. Dobra narracja powinna spełniać dwa fundamentalne warunki: - wewnętrznej spójności, wszystkie jej elementy powinny układać się w koherentną całość, - zewnętrznego prawdopodobieństwa, opowiadane zdarzenia powinny korespondować z doświadczeniami życiowymi odbiorców i mieścić się w granicach ich wyobraźni odnośnie „zdarzeń możliwych” Konstruowanie przekazu: łączenie znaków – kształtowanie znaczeń Tworzenie znaczeń Łączenie znaków konotacje konotacje Denotacja Denotacja znak znak Rozwijanie tematu (problemu) Rozwijanie fabuły (akcji) Rozwijanie narracji Łączenie znaków - zestawienie dwóch różnych znaków nie jest sumą ich znaczeń, to zabieg kreatywny, tworzący nowe znaczenia (sensy), których nie ma żaden ze znaków cząstkowych. Powstaje nowa treść pojęciowa wyższego rzędu. Dwie zasady łączenia znaków i rozwijania narracji: 1. ten sam obiekt (sytuacja) jest ukazywany w różny sposób – znaki są dobierane pod kątem (wspólnej) denotacji (opis obiektu, rozwijanie fabuły, akcji), 2. różne obiekty (sytuacje) są przedstawiane w ten sam sposób – znaki są dobierane pod kątem konotacji (budowanie refleksji, rozwijanie tematu, problemu) Struktura sytuacji dramaturgicznej: konfliktowej mocodawca arbiter, vis major Protagonista złote runo pomocnik/złoty środek ofiara/beneficjent mocodawca Antagonista pomocnik/złoty środek Siły, postaci, role dramaturgiczne (czynniki kształtujące znaczenie w narracji): 1. Protagonista (siła działająca, bohater) – obrońca istniejącego porządku, strażnik wartości, 2. Antagonista (siła przeciwdziałająca, złoczyńca) 3. Pomocnik/złoty środek (siła wspomagająca postaci pierwszoplanowe) 4. Złote runo (pożądana wartość, przedmiot konfliktu) 5. Arbiter, vis major (siłą rozstrzygająca o przebiegu i rozwiązaniu konfliktu) 6. Ofiara/beneficjent (osoba, grupa tracąca lub zyskująca ma konflikcie i jego rozwiązaniu) 7. Mocodawca (osoba, instytucja, siła kierująca działaniami protagonisty i antagonisty Poziomu (plany) konstrukcji przekazu Fabuła 1 – 2 – 3 – 4 – 5 – 6 – 7 – 8 – 9 – 10 (historia) Intryga 1(10) – 2 (1) – 3 (7) – 4 (4 ) – 5 (9) (sjużet) PLAN TREŚCI TEKST PLAN WYRAŻANIA Dyskurs: znaki, środki językowe, stylistka, itp.. Fabuła – historia: ciąg zdarzeń i sytuacji w rzeczywistości zewnętrznej (realnej lub fikcyjnej), do której przekaz się odnosi, stanowiącej przedmiot narracji (o której opowiada) Intryga – struktura narracyjna (sjużet) wybrane zdarzenia świata odniesienia, uporządkowane wg przyjętego zamysłu (ze względu na temat, dramaturgię, zamierzony efekt, wartość poznawczą, itp.) i założonej kolejności (struktura narracyjna) Dyskurs – środki językowe, które – zdaniem twórcy – najpełniej wyrażają treść i przesłanie narracji oraz najlepiej ukierunkowują odczytanie i interpretację przekazu, Struktura narracyjna – konwencja narracyjna (1) Wprowadzenie rozwinięcie (konfrontacja) rozwiązanie kulminacja chwila prawdy Stan ex post nie ma powrotu Stan ex ante kryzys Wydarzenie inicjujące Punkt zwrotny 1 punkt środkowy punkt zwrotny 2 Klasyczna struktura narracyjna, nastawiona na budowanie napięcia oraz rozładowanie emocji: - narracja chrono-logiczna, narastająca dramaturgia, - najważniejsze informacje przed zakończeniem - budowana na zasadzie związków przyczynowo-skutkowych (efekt: litość i trwoga – katharsis) (np. film fabularny, dowcip, formularz PIT-u) struktura narracyjna – konwencja narracyjna (2) lead teza rozwinięcie uzasadnienie koda Struktura narracyjna relacji wyjaśniającej, nastawionej na treści poznawcze: -najważniejsze informacje na początku (istota rzeczy), -później okoliczności, dowody, wyjaśnienia; - narracja budowana na zasadzie hierarchizacji ważności i logicznej spójności informacji (np.. Informacja dziennikarska, artykuł naukowy, pozew sądowy Konwencje gatunkowe – cechy funkcjonalne (1) • Wszystkie przekazy i interakcje opierają się na mniej lub bardziej wyraźnych konwencjach narracyjnych 2. Najbardziej wyraźne konwencje narracyjne mają charakter konwencji gatunkowych 3. Cechy funkcjonalne gatunków: - gatunki charakteryzują się cechami rozpoznawanymi zarówno przez nadawców, jak też odbiorców przekazu (narracji), które służą kodowaniu – dekodowaniu przekazu - cechy te odróżniają przekazy danego gatunku od innych i upodabniają należące do tego samego gatunku ze względu na treść (informacja, rozrywka), formę (długości, tempo, strukturę, język, etc.) oraz znaczenia przypisywane przekazom; - gatunki kształtują się przez długi czas i utrzymują swoje utrwalone konwencje, które mogą podlegać modyfikacji i rozwojowi (schemat i modyfikacja, lub hybrydyzacja róznych konwencji gatunkowych) - gatunki określają granice oczekiwań odbiorców i umożliwiają przewidywanie ich reakcji. Mit Opowieści o wydarzeniach zmyślonych lub realnych ukazujące zachowania i sytuacje, które nabierają ponadczasowej aktualności i ogólniejszej wymowy. Mity objaśniają rzeczywistość, legitymizują ustalony porządek i wskazują wzorce postępowania. Mity udzielają odpowiedzi na nurtujące ludzi danej epoki pytania egzystencjalne. Przekaz staje się opowieścią mityczną głównie dzięki metaforom i metonimiom, które pobudzają łańcuch skojarzeń i wprowadzają do opowieści znaczenia symboliczne, wiążąc te skojarzenia i znaczenia w spójną całość. Metafora (przenośnia) polega na opisywaniu jakiejś rzeczy (doświadczenia) za pomocą określeń i pojęć odnoszących się pierwotnie do innej rzeczy, przy czym obie te rzeczy nie są ze sobą związane, ale wydają się podobne i porównywalne (np. czas to pieniądz). Metafory wzbogacają konotacje, uruchamiają ciągi skojarzeń i wyobrażeń, które prowadzą do odrealnienia obrazu świata (efekt surrealistyczny, symbolizacja). Są podstawowym środkiem wyrazu w twórczości artystycznej. Metonimia (zamiennia) polega na opisywaniu jakiejś rzeczy (doświadczenia) za pomocą określeń i pojęć dotyczących innej rzeczy, która jest z nią związana (coś zamiast czegoś) lub stanowi jej nieodłączną część (pars pro toto). Metonimie są skrótami myślowymi, które zwiększają spoistość opisu oraz jego związek z rzeczywistością (efekt realistyczny), np. w relacjach dziennikarskich i dokumentalnych. Mit według Levi-Straussa TEN ŚWIAT TAMTEN ŚWIAT życie niebo ludzie zwierzęta bogowie śmierć świat podziemny KULTURA NATURA Mity to opowieści podlegające ciągłej permutacji, opartej na transformacji głębokiej struktury myślenia o świecie, składającej się z opozycyjnych kategorii binarnych ważnych dla danej kultury Za pomocą opozycji binarnych człowiek porządkuje świat, w którym żyje, oraz identyfikuje zasadnicze sprzeczności i konflikty między różnymi siłami i zjawiskami w obrębie tego świata, które są źródłem niebezpieczeństw i niepokojów egzystencjalnych Mit według Levi-Straussa proces mityzacji sportowców w ramach kultury popularnej (np. Adam Małysz) ZAWODY TEN ŚWIAT MISTRZOSTWO TAMTEN ŚWIAT życie niebo ludzie sportowcy zwierzęta-orzeł bogowie śmierć celebrity świat podziemny KULTURA TRENING NATURA PREDYSPOZYCJE Budowa mitu wg R.Barthesa III. ZNAK: francuski imperializm – ludy kolorowe żyjące na terenie imperium akceptują hegemonię Francji i wiernie służą pod jej sztandarem MIT 3. znak I. ZNACZĄCE: czarnoskóry żołnierz oddaje francuski salut wojskowy JĘZYK 1. znaczące: 2. znaczone: fotografia na okładce „Paris Match” żołnierz, Murzyn, flaga Francji, salut wojskowy II. ZNACZONE: wielkość, militaryzm, ludy kolonialne, wierna służba, respekt dla Francji Mit przekształca historię w naturę – coś, co jest wytworem historycznego rozwoju, w coś, co istnieje w sposób naturalny, poza historią i wszelkimi warunkami społecznymi, politycznymi czy ekonomicznymi, jako oczywistość MIT jest drugim, wyższym poziomem konotacji, który powstaje ze szczególnego związku formy znaku (przekazu) i jego znaczenia podstawowego, tj. denotacji i konotacji Związek ten polega na tym, iż to, co znak (przekaz) przedstawia, jest tak niedookreślone i niepełne, że jego znaczenia nie da się sprowadzić do bezpośredniego odniesienia, lecz wymaga dopełnienia zaczerpniętego z jakiegoś zewnętrznego i ogólniejszego systemu odniesienia (doświadczenia, wiedzy, idei); równocześnie jednak jest to przedstawienie na tyle wyraziste i konkretne, iż wskazuje układ odniesienia i narzuca dopełniającą interpretację znaku, z której wyłania się sens mityczny. Teoria komunikacji społecznej Maciej Mrozowski Wykład V - VI Komunikowanie interpersonalne: relacja – związek - więź Komunikowanie interpersonalne jako proces – sekwencja interakcji 1. Interakcje bywają jednorazowe (epizodyczne), tworzące formalne relacje między stronami, lub powtarzalne (sekwencyjne), przekształcając te relacje w trwalsze związki bądź więzi. 2. Stopień zaangażowania obu stron w interakcje i komunikowanie interpersonalne zależy od ich kompetencji komunikacyjnych (wiedza, umiejętności, motywacje) oraz wzajemnych oczekiwań (spodziewanych korzyści) i uwarunkowań sytuacyjnych (materialnych i społecznych). 3. Czynnikami najmocniej określającym charakter komunikowania interpersonalnego są motywacje i oczekiwania każdej ze stron (czynnik subiektywny) oraz stosunek do drugiej strony (czynnik obiektywny) czynnik subiektywny czynnik obiektywny Motywy i oczekiwania: orientacja Stosunek do drugiej strony: relacje na siebie partnerskie ciekawość dominacja poznawcza instrumentalna eskapizm lęk, zawiść afektywna ekspresywna altruizm empatia zemsta złość, nienawiść na inną osobę miłość, przyjaźń współpraca bliskość dystans opiekuńczość zależność hierarchiczne Dynamika komunikowania interpersonalnego: od relacji do więzi 1. Komunikowanie interpersonalne jest procesem składającym się z ciągu interakcji. 2. Kolejne interakcje (akty komunikowania) zwiększają zaangażowanie obu stron, przenosząc relacje między nimi na wyższy poziom – związku, więzi 3. Proces budowy więzi odbywa się etapami i na każdym może się zatrzymać lub odwrócić 4. Gdy poziom zaangażowania stron jest różny - nie rodzi się więź, a związek jest nietrwały Poziom zaangażowania przestrzeń interakcji – budowy związku Fantazje, lęki więzi Przeżycia intymne aspiracje, cele związki Przekonania, wartości Styl życia relacje Role społeczne Wygląd, zachowanie nawiązanie relacji rozwijanie relacji podtrzymywanie relacji/związku osłabianie relacji rozpad relacji Dynamika komunikowania interpersonalnego: od relacji do więzi 1. Komunikowanie interpersonalne jest procesem składającym się z ciągu interakcji. 2. Kolejne interakcje (akty komunikowania) zwiększają zaangażowanie obu stron, przenosząc relacje między nimi na wyższy poziom – związku, więzi 3. Proces budowy więzi odbywa się etapami i na każdym może się zatrzymać lub odwrócić 4. Gdy poziom zaangażowania stron jest równy - rodzi się więź, a związek jest trwały Poziom zaangażowania przestrzeń interakcji – budowy związku Fantazje, lęki więzi Przeżycia intymne aspiracje, cele związki Przekonania, wartości Styl życia relacje Role społeczne Wygląd, zachowanie nawiązanie relacji rozwijanie relacji podtrzymywanie relacji/związku osłabianie relacji rozpad relacji Dynamika komunikowania interpersonalnego: poznawcze podstawy interakcji 1. Zachowania stron interakcji mogą być przypadkowe i chaotyczne, a wtedy są niezrozumiałe, lub oparte na czytelnym wzorze (schemacie) działania, a wtedy są zrozumiałe (skoordynowane). 2. Wzory i schematy działania to konstrukty poznawcze (schematy) łączące elementy wiedzy deklaratywnej (co komunikować) i wiedzy proceduralnej (jak komunikować) 3. Konstrukty poznawcze regulują komunikowanie interpersonalne na wszystkich poziomach interakcji. Im wyższy poziom zaangażowania tym ogólniejsze konstrukty: - przebieg relacji regulują reguły – wzory działania w określonych sytuacjach, - kształtowanie związku regulują skrypty – sekwencje działań komunikacyjnych (narracji, fabuł) ukierunkowanych na zamierzony cel (scenariusze, plany działania, itp.) - budowanie i utrzymanie więzi regulują role – zestawy wzorów zachowania określających tożsamość oraz dążenia jednostki (procedury, ceremonie, rytuały, nawyki, automatyzmy) 4. Najważniejszym konstruktem poznawczym jest obraz drugiej strony (partnera interakcji). Opiera się on na typizacji cech istotnych i występuje w kilku postaciach, tzn. jako: - prototyp, tj. typ idealny, wzorcowy przedstawiciel pewnej kategorii społecznej, - typ przeciętny, tj. typ uogólniony, charakterystyczny przedstawiciel klasy (grupy) osób, - stereotyp, tj. typ uproszczony, schematyczny obraz pewnej grupy społecznej. 5. Konstruowanie obrazu drugiej strony to łączenie wrażeń z konstruktem poznawczym wg reguły dół-góra (od wrażenia do schematu) lub reguły góra-dół (od schematu do szczegółu) 6. Osiągnięcie komunikacyjnej zgody zależy od stosowania reguł współpracy (reguł Grice’a), tj. - reguły ilości: mów tylko tyle, ile trzeba (unikają dygresji, zbędnych szczegółów), - reguły jakości: mów o rzeczach sprawdzonych, - reguły odpowiedniości, mów na temat, do rzeczy (a nie od rzeczy) - reguły sposobu: mów zwięźle, jasno i wyraźnie, unikaj „wycieczek” osobistych. Dynamika komunikowania interpersonalnego: wewnętrzne napięcia 1. Stosunek do drugiej strony, który zależy od statusu osoby oraz jej władzy i kontroli nad przebiegiem interakcji, sprawia, że komunikowanie interpersonalne ma charakter symetryczny (gdy status i władza stron są równe) lub komplementarny (hierarchiczny, gdy nie są równe).. 2. Motywy i oczekiwania obu stron cechuje szereg sprzeczności, które określają dynamikę komunikowania interpersonalnego. Sprzeczności te rodzą dialektyczne napięcia między potrzebami i dążeniami każdej ze stron, między stronami, a także między stronami i otoczeniem społecznym. 3. Najważniejsze napięcia w obrębie relacji interpersonalnych dotyczą sprzeczności między: - dążeniem do zespolenia (bliskości i zacieśnienia związku) a potrzebą odrębności (dystansu, niezależności); - dążeniem do stabilizacji (pewności i przewidywalności) a potrzebą nowości (zaskoczenia i ekscytującej niepewności); - dążeniem do otwartości (odsłaniania siebie i swojego życia) a potrzebą skrytości (ochrony prywatności i intymności). 4. W wymiarze relacji zewnętrznych napięcia między stronami i otoczeniem społecznym mają charakter sprzeczności między: - uczestnictwem (integracja, związki społeczne) i odosobnieniem (dystans, niezależność), - konwencjonalnością (konformizm) i wyjątkowością (nonkonformizm, indywidualizm - ujawnianiem (otwartość, upublicznienie) i ukrywaniem (prywatność) Dynamika komunikowania interpersonalnego: zaufanie (nie-pewność, oszustwo) 1. Wzajemne zbliżenie stron w ramach interakcji zależy od redukowania niepewności każdej z nich, czyli możliwości poznania cech osobowych i przewidywania zachowania drugiej strony 2. Niepewność maleje, a relacje budują związek i więź, gdy: (1) nasila się komunikacja werbalna i (2) ekspresja niewerbalna między stronami, (3) strony wymieniają więcej informacji o sobie, (4) rośnie poziom intymności i (5) wzajemnego poznania stron, (6) ujawniają się podobieństwa między nimi, (7) rośnie sympatia, (8) a kontakty stron „obrastają” siecią komunikacji z otoczeniem (rodzina, przyjaciele). 3. Niepewność i groźba rozpadu związku rosną gdy pojawia się podejrzenie oszustwa, czyli fałszu, ukrywania i dwuznaczności w zachowaniu drugiej strony. 4. Ukrywanie oszustwa wymaga wzmożonej kontroli zachowania i przekazywanych informacji, co może prowadzić do: (1) niepewności i braku precyzji, (2) braku zaangażowania, małomówności i zamknięcie, (3) dystansowania się wobec własnych zachowań, (4) wzmożonej ochrony własnego wizerunku i więzi. 5. Symptomami oszustwa są: (1) nienaturalna staranność, (2) fizjologiczne pobudzenie, (3) zaniepokojenie i poczucie winy, (4) zachowania wymykające się spod kontroli. 6. W interakcjach dominuje „domniemanie prawdy”. Gdy pojawia się podejrzenie nieszczerości lub oszustwa, druga strona może udawać, że niczego nie podejrzewa, może świadomie pomagać w maskowaniu oszustwa. Na ogół oszuści lepiej wyczuwają podejrzliwość słuchaczy, niż słuchacze oszustwo. 7. Chęć zdemaskowania oszustwa jest wynikiem kalkulacji zysków i strat związanych z kryzysem lub rozpadem interakcji, związku, więzi Dynamika komunikowania interpersonalnego: wywieranie wpływu 1. Wywieranie wpływu na postawę i zachowanie drugiej strony zależy od: - atrakcyjności i wiarygodności (wiedzy i uczciwości) mówcy, - znajomości i umiejętności stosowania reguł skutecznej perswazji, - poziomu zaangażowania drugiej strony. 2. Perswazja przebiega dwutorowo: torem peryferyjnym i/lub torem centralnym 3. W sprawach mniejszej wagi zwykle wystarcza tor peryferyjny, czyli przekonywanie (nakłanianie) oparte na regułach: - wzajemności („jesteś mi to winien”, „kiedyś ci się odwdzięczę”) - konsekwencji i zaangażowania („skoro powiedziało się A, trzeba powiedzieć B”) - społecznego dowodu słuszności („inni tak robią i dobrze na tym wychodzą”) - sympatii („jeśli mnie lubisz to bądź tak miły i zrób to”) - autorytetu („znam się na tym i dobrze ci radzę”) - niedostępności i rzadkości („taka okazja może się już więcej nie powtórzyć”) 4. W sprawach dużej wagi decydujący jest tor centralny, czyli racjonalna argumentacja (rzetelna, istotna, dwustronna) podlegająca krytycznemu rozpracowaniu przez drugą stronę, co wymaga wysiłku intelektualnego z jej strony i zależy od: - motywacji czy to mnie dotyczy, czy mnie interesuje, co mogę na tym stracić lub zyskać, - umiejętności koncentrowania uwagi, logicznego myślenia, panowania nad sobą, itp.. - nastawienia obiektywnego (myślenie „oddolne”, otwarte na nowe informacje) lub tendencyjnego (myślenie „odgórne”, oparte na przekonaniach i przyjętych konstruktach). 5. Najczęściej wywieranie wpływu obejmuje w pewnym stopniu (stosownie do okoliczności) oddziaływanie peryferyjne i centralne. Złe wyważenie proporcji między dwoma torami oddziaływania może powodować: brak skutku, uodparniać na perswazję, efekt bumerangu. Teoria komunikacji społecznej Maciej Mrozowski wykład VII Komunikowanie interpersonalne w małej grupie Małe grupy społeczne jako środowisko komunikacyjne 1. Człowiek jest istotą społeczną i przynależność do małych grup społecznych jest podstawowa formą życia społecznego. Każda jednostka należy do wielu różnych grup społecznych. 2. Mała grupa społeczna to zbiorowość: (a) kilku osób (trzy i więcej), między którymi możliwe są bezpośrednie styczności i interakcje, (b) świadomych przynależności do grupy i jej odrębności wobec otoczenia, (c) współzależnych od siebie pod względem celu (dążeń), zachowań, relacji z otoczeniem, (d) komunikujących się ze sobą częściej i intensywniej, niż z osobami z otoczenia grupy. 3. Motywy przyłączenia się do grupy i uczestniczenia w jej działaniach mają charakter: subiektywny – atrakcyjność interpersonalna (fizyczna, psychiczna, społeczna), cechy osobowościowe (orientacja kolektywistyczna) oraz zaspokojenie potrzeb osobistych i społecznych jednostki, bądź obiektywny - atrakcyjność zadania realizowanego przez grupę, uwarunkowania sytuacyjne. 4. Typy małych grup, ze względu na: (a) cel: grupy relacyjne (wsparcia) kultywujące związki i więzi, grupy zadaniowe, realizujące określone przedsięwzięcia (jednorazowe, powtarzalne) (b) związki: grupy pierwotne, oparte na związkach naturalnych (pokrewieństwo, przyjaźń, sympatia, itp..), grupy wtórne, oparte na związkach formalnych (zwyczaj, umowa, normy prawne, itp..), (c) formy komunikowania: grupy realne , przewaga interakcji bezpośrednich, grupy wirtualne, wyłącznie kontakty zapośredniczone medialnie (najczęściej Internet). 5. Role jednostki w grupie: (a) role zadaniowe (działania komunikacyjne zorientowane na cel), (b) role relacyjne (działania komunikacyjne zorientowane na integrację grupy), (c) role ego-centryczne (działania komunikacyjne zorientowane na własną pozycję w grupie). Dynamika komunikowania w grupie: cykl życia grupy 1. Grupy istnieją o tyle, o ile tworzą własną kulturę i środowisko komunikacyjne 2. Tworzenia własnej kultury (tożsamości) i środowiska przez grupę odbywa się w ramach cyklu życia grupy, który obejmuję kilka faz. Są to: (a) faza kooptacji – dobieranie się osób tworzących grupę, ustalanie orientacji grupy, (b) faza konfrontacji – konflikt stanowisk i uzgadnianie zadań i zasad działania grupy, (c) faza konsolidacji – zacieśnianie relacji i związków spajających grupę (kultura grupy), (d) faza kooperacji – realizacja zadań grupy, kultywowanie związków 3. W kolejnych fazach wzrasta poziom zaangażowania członków, zależnie od typu grupy Poziom zaangażowania przestrzeń interakcji – budowy związków łączących grupę grupa relacyjna więzi Przeżycia intymne aspiracje, cele związki Przekonania, wartości Styl życia grupa zadaniowa relacje Role społeczne Wygląd, zachowanie faza kooptacji faza konfrontacji faza konsolidacji faza kooperacji Komunikowanie w grupie: podejmowanie decyzji i zaangażowanie członków 1. Podejmowanie decyzji w grupie ma najczęściej racjonalny charakter, co wyjaśnia model myślenia refleksyjnego. Model ten wyróżnia sześć kroków procesy decyzyjnego: (1) identyfikacja problemu – definicja istoty problemu (rozbieżność między jest-być powinno), (2) analiza problemu – określenie sił sprawczych, uwarunkowań i sił blokujących rozwiązanie, (3) określenie zadania (celu) – standardy i kryteria zadowalającego rozwiązania, priorytety, (4) opracowanie alternatywnych rozwiązań – z uwzględnieniem możliwości działania, (5) ocena alternatywnych rozwiązań – pozytywne i negatywne konsekwencje, (6) wybór optymalnego rozwiązania – testowanie, próby, decyzja. 2. Zależnie od układu relacji, kultury współdziałania oraz klimatu w grupie wkład jednostki w proces decyzyjny i realizację zadań może być mniejszy lub większy. Lepsza realizacja zadań prostych Możliwość oceny działania jednostki Lęk przed oceną dekoncentracja pobudzenie facylitacja społeczna Gorsza realizacja zadań trudnych próżniactwo społeczne Lepsza realizacja zadań trudnych Obecność innych Brak możliwości oceny działania Brak lęku przed oceną, skupienie uspokojenie Gorsza realizacja zadań prostych Potencjał grupy i relacje wewnątrz grupy 1. Potencjał grupy w zakresie realizacji rozmaitych zadań oraz budowania więzi to: realne możliwości = potencjalne możliwości – straty operacyjne (zła komunikacja) 2. Potencjalne możliwości to sumą możliwości każdego członka grupy (kompetencji komunikacyjnej i doświadczenia) powiększona o wartość dodaną wynikającą z dobrej organizacji działania grupy oraz wspierającego środowiska (współdziałanie, otwartość, empatia, równość, itp). 3. Straty operacyjne (słabe zaangażowanie, mała kreatywność, zła komunikacja) to głównie: (a) syndrom myślenia grupowego – dominacja normy zgody i jednomyślności, wykluczającej różnicę zdań i poszukiwanie alternatywnych rozwiązań (powody: jednorodność lub izolacja grupy, brak procedur działania, wysoki stres lub niska samoocena członków, rutyna); (b) defensywne środowisko – klimat braku zaufania, rywalizacji, negatywnych emocji, (c) kryzys przywództwa – procesu komunikowania kierującego działaniem członków grupy; (d) konflikt – sprzeczności na tle afektywnym, koncepcyjnym, proceduralnym, (e) błędna definicja zadania – zadania addytywne, koniunktywne, dysjunktywne. 4. Przywództwo demokratyczne (równość, wspólne decydowanie, komunikowanie dwustronne) jest zwykle cenione wyżej, bo lepiej spaja grupę, ale przywództwo autorytarne (hierarchia, decyzje jednostki, komunikowanie jednostronne) bywa niekiedy bardziej skuteczne i efektywne. 5. Przywódca kształtuje styl zarządzania konfliktem, czyli pożądane zachowania członków grupy: (a) styl dostosowujący się (rezygnacja, ustępstwa), (b) styl unikający (nie angażowanie się), (c) styl rywalizacyjny (troska tylko o własne cele), (d) kompromisowy (wzajemne ustępstwa), (e) styl współpracujący (poszukiwanie rozwiązań korzystnych dla wszystkich) Struktura grupy a efektywność działań grupowych: grupy autorytarne (sześć osób) Cechy: 1.Najprostszy układ relacji łączących członków grupy – struktura monocentryczna. 2. „Naturalny” i stały przywódca grupy – ośrodek decyzyjny. 3. Relacje i komunikowanie pionowe: zależność „góra-dół” 4. Ograniczone możliwości działania jednostek zależnych Zalety: 1. Sprawna, szybka i efektywna komunikacja w grupie, możliwość kontroli jednostek zależnych 2. Możliwość podejmowania dobrych decyzji i realizacji zadań: (a) rutynowych – prostych lub opartych na doświadczeniu (wytycznych), (b) pod presją czasu – gdy zwłoka może powodować negatywne konsekwencje, (c) technicznych – opartych na wiedzy eksperckiej dostępnej przywódcy Wady 1. Słabe zaangażowanie członków grupy – brak bezpośrednich relacji między nimi 2. Mała kreatywność w generowaniu oryginalnych pomysłów (brak dostępu do informacji) 3. Słaba integracja grupy – lojalność jednostek zależy od kar i nagród lub poczucia zewnętrznego zagrożenia (jeśli może ono pogorszyć sytuację członków, a nie tylko przywódcy). 4. Małe możliwości adaptacyjne Struktura grupy a efektywność działań grupowych: grupy demokratyczne (sześć osób) Cechy: 1.Możliwie najbardziej złożony układ relacji łączących członków grupy – struktura policentryczna. 2. Brak przywódcy – decyzje wymagają zgody większości . 3. Relacje i komunikowanie poziome: interaktywne, sieciowe (każdy z każdym, jeden do wszystkich, wszyscy do jednego) 4. Równe możliwości działania wszystkich członków grupy. Zalety: 1. Duże zaangażowanie i integracja członków grupy – silne i partnerskie relacje, lojalność wobec grupy 2. Możliwość podejmowania dobrych decyzji i realizacji zadań wymagających: (a) kreatywnego myślenia – stymulująca wymiana poglądów, wzajemna inspiracja, (b) współdziałania członków grupy – połączenia wiedzy, umiejętności, sprawności 3. Duże możliwości adaptacyjne – każdy reaguje na zmiany w grupie i jej otoczeniu. Wady: 1. Skomplikowana i mało efektywna komunikacja w grupie, niemożność kontroli jednostek. 2. Strata czasu i energii przy podejmowaniu decyzji prostych i rutynowych, wymagających pospiechu (presja czasu) oraz wiedzy technicznej 3. Rywalizacja członków grupy prowadząca do napięć, konfliktów i kryzysów w grupie Struktura grupy a efektywność działań grupowych: grupy modularne (sześć osób) Cechy: 1. Zmienny układ relacji w grupie: cele strategiczne – układ policentryczny, realizacja zadań – układy monocentryczne. 2. Demokratyczny wybór i kontrola przywódcy zadaniowego 3. Komunikowanie sieciowe o zmiennej konfiguracji 4. Pozycja i możliwości jednostek w grupie zależne od ich przedsiębiorczości Zalety: 1. Intensywna komunikacja w grupie sprzyja zaangażowaniu i pełnej samorealizacji członków – każdy ma wpływ na kształt grupy i swoją w niej pozycję 2. Duży i wciąż rosnący potencjał adaptacyjny wynikający z: (a) możliwości równoczesnej realizacji wielu zadań o różnym stopniu trudności poznawczej i organizacyjnej angażujących część lub całość grupy, (b) braku rutyn i nawyków ograniczających kreatywność i przedsiębiorczość jednostek, (c) możliwości rozwoju kompetencji komunikacyjnych i zasobów jednostek Wady 1. Brak poczucia stabilności – niepewność co do rozwoju sytuacji (nieprzewidywalność) 2. Zbytnie rozproszenie zasobów grupy – równoczesna realizacja wielu zadań osłabia grupę 3. Kłopoty z tożsamością grupy i poszczególnych jednostek 4. Psychologiczne bariery adaptacji – działanie ważniejsze od celu (brak stałego odniesienia) Teoria komunikacji społecznej Maciej Mrozowski wykład VIII Komunikowanie i media masowe w systemie społecznym: System: co to jest ? System to: 1. zbiór elementów 2. Trwałe relacje 3. Struktura systemu 4. Granice systemu 5. Otoczenie zewnętrzne i wewnętrzne systemu 6. Wyjścia systemu 7. Wejścia systemu 8. Sprzężenie zwrotne 9. Konwersja bodźców System społeczny: hierarchiczna budowa Pod-system Pod-system Pod-system Pod-system Pod-system Pod-systen Podsystem Pod system Podsystem System społeczny (pod)system polityczny (pod)system ekonomiczny władze centralne, aparat państwowy, samorząd terytorialny Instytucje finansowe, przemysł, handel, rolnictwo, usługi, drobna wytwórczość określa cele i mobilizuje do ich realizacji Dostarcza środki i usługi służące zaspokajaniu potrzeb życiowych (pod) system kultury Instytucje i środowiska kulturotwórcze, edukacja i upowszechnianie kultury Kultywuje wzory i reguluje (redukuje, wzmacnia) napięcia (pod) system „wspólnot społecznych” Społeczności lokalne i regionalne, grupy i środowiska, rodzina, określa normy postępowania i wzajemne zobowiązania Poziomy i rodzaje komunikowania w systemie społecznym niewiele przypadków System komunikowanie masowe Sub-systemy instytucji komunikowanie instytucjonalne Sub-systemy (grupy) komunikowanie między grupami komunikowanie wewnątrz grup komunikowanie interpersonalne komunikowanie intrapersonalne (przetwarzanie informacji) wiele przypadków piramida komunikowania Interakcje , jednostki Media masowe: typy instytucji nadawczych (kontrola i regulacja działania) Środki kontroli mechanizmy regulacji - Personalno-polityczne: •polityka personalna •polityka programowa Prawno-proceduralne: •ustawowa definicja zadań •nadzór władzy publicznej •zobowiązania prawne •sformalizowane procedury Ekonomiczne: •środki publiczne •wpływy rynkowe •dotacje •podatki, opłaty typ nadawcy media społeczne non-profit media publiczne media komercyjne Typy instytucji nadawczych: status i zasady działania Media społeczne (non-profit): •Organ założycielski: organizacja społeczna (kościoły, partie, fundacje, szkoły wyższe, itp.) •Kontrola: organ założycielski lub organu desygnowany, ogólny nadzór państwa •Zadania: cele wskazane przez organ założycielski (wynikają z zadań statutowych organizacji społecznej będącej organem założycielskim) •Sposób finansowania: dotacja organu założycielskiego, opłaty odbiorców, wpływy rynkowe Media publiczne: •Organ założycielski: państwo •Kontrola: władze państwowe, organ władzy państwowej (KRRiT), ciało nadzorcze •Zadania: określone w ustawie lub specjalnych aktach prawnych (misja publiczna) •Sposób finansowania: abonament (środki publiczne), dotacje, wpływy rynkowe Media komercyjne •Organ założycielski: prywatny inwestor (właściciel) •Kontrola: właścicielska lub organu desygnowanego przez właściciela, ogólny nadzór państwa •Zadania: zdobycie znaczącej pozycji na rynku (przyciągnięcie publiczności docelowej), poszerzanie kręgu odbiorców •Sposób finansowania: wpływy rynkowe (sprzedaż powierzchni reklamowej, sprzedaż detaliczna) Typy instytucji nadawczych: orientacja programowa Media społeczne (non-profit): orientacja ortodoksyjna • przedstawianie rzeczywistości z perspektywy poglądów i wartości organizacji założycielskiej, • dominacja celów i treści perswazyjnych (propagandowych) nad poznawczymi i rozrywkowymi • stronniczość treści: dominacja dyskursu służącego interesom partykularnym (społecznym) Media publiczne: orientacja heterodoksyjna •wszechstronny i zrównoważony opis rzeczywistości uwzględniający różne punkty widzenia (światopoglądy, ideologie) oraz zróżnicowane zainteresowania i potrzeby odbiorców •dominacja celów i treści poznawczych nad perswazyjnymi i rozrywkowymi •dążenie do obiektywizmu: dominacja dyskursu afirmującego interes publiczny i wartości systemu demokratycznego (pluralizm, otwartość, wolność słowa, szacunek dla prawa i każdej jednostki) • zróżnicowana i zrównoważona pod względem gatunków oferta programowa Media komercyjne: orientacja melodoksyjna •Przedstawianie rzeczywistości z perspektywy „zwykłego człowieka”, zacieranie różnic światopoglądowych i podziałów społecznych, nacisk na sensację i niezwykłość • dominacja celów i treści rozrywkowych (infotainment, tabloidyzacja) nad poznawczymi • dążenie do podnoszenia atrakcyjności programu: dominacja dyskursu populistycznego, (tradycyjne cnoty i wartości moralne) i konsumpcjonistycznego (sukcesu, sławą, kariera) •prymat interesu prywatnego (właścicieli, reklamodawców) nad innymi względami i czynnikami Funkcje komunikowania: typologia Harolda D. Lasswella Swoje role w systemie społecznym media masowe realizują poprzez rozmaite funkcje (powtarzalne sposoby działania). H.D.Lasswell wskazuje uniwersalne funkcje wszystkich mediów i form komunikowania (w społeczeństwie i całej przyrodzie). Każdy organizm może żyć i się rozwijać jeśli realizuje trzy podstawowe funkcje komunikacyjne, jeśli ich nie realizuje: słabnie i ginie 1. Obserwacja otoczenia – dostrzeganie zmian pozytywnych (rodzących szanse) i negatywnych (stwarzających zagrożenia) w środowisku naturalnym i społecznym 2. Korelacja reakcji na otoczenie – wzory skoordynowanych działań służących wykorzystywaniu szans i przeciwdziałaniu zagrożeniom, integracja i adaptacja 3. Transmisja dziedzictwa – przekazywanie dorobku w zakresie skutecznego działania oraz budowania integracji i tożsamości społecznej Typologię Lasswella zmodyfikował Charles R.Wrigt, wskazując na konieczność uwzględniania czwartej funkcji: dostarczania rozrywki, która zapewnia redukcję stresu (relaks), regulowanie napięć oraz wzmaga potencjał kreacyjny (i ekspresyjny) jednostki. Funkcje mediów masowych: typologia P.F.Lazarsfelda i R.K. Mertona Obok działań pozytywnych (funkcje) służących integracji i adaptacji społecznej, media realizują działania negatywne (dysfunkcje), dezintegrujące społeczeństwo i utrudniające adaptację społeczną jednostki: 1. Funkcja nadawanie statusu – media skupiają uwagę na ludziach i rzeczach ważnych określając ich rangę ważności: „jeśli coś znaczysz, pojawisz się w mediach, jeśli pojawiłeś się w mediach, coś znaczysz” (autorytety i celebrity) 2. Funkcja umacniania norm społecznych – media eksponują naruszenia różnych norm (moralnych, obyczajowych, prawnych) i piętnują sprawców, jeśli jednostka to kwestionuje (nonkonformizm) ryzykuje dezaprobatę otoczenia, jeśli akceptuje (konformizm) utrwala swoją przynależność do „wspólnoty społecznej” (niwelowanie luki między moralnością prywatną i publiczną) 3. Narkotyzująca dysfunkcja – media zabierają coraz więcej czasu i uzależniają odbiorców, którzy rezygnują z innych ważnych form aktywności społecznej (obserwować coś w mediach znaczy: uczestniczyć w tym; a więzi społeczne zmieniają się w paraspołeczne interakcje (eskapizm, wirtualna rzeczywistość) Nowe media (komputer, internet) osłabiają (rozpraszają) obie funkcje i wzmacniają dysfunkcje Teoria komunikacji społecznej Maciej Mrozowski wykład IX - X Komunikowanie i media masowe w demokratycznym systemie politycznym Media masowe w systemie społecznym: główne zależności (pod)system ekonomiczny (pod)system polityczny instytucje finansowe, Władze centralne Przemysł, handel Aparat państwowy samorząd terytorialny (pod)system kultury Społeczeństwo Media masowe obywatelskie Nadawcy usługi rynek Przekazy Odbiorcy obywatele konsumenci (pod) system „wspólnot społecznych” (społeczeństwo) Media masowe w demokratycznym systemie politycznym p a ń s t w o (system) WŁADZE PAŃSTWOWE INSTYTUCJE EKONOMICZNE I SAMORZADOWE racjonalny wybór organizacje społeczne grupy nacisku PLURALIZM POLITYCZNY poparcie MEDIA SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE PRZEKAZY uczestnictwo - informacja zainteresowanie - edukacja - perswazja - rozgłos - debata OPINIA PUBLICZNA AUDYTORIA O B YWAT E LE s p o ł e c z e ń s t w o (świat życia) społeczeństwo Media masowe w demokratycznym systemie politycznym: Doktrynalne podstawy działania mediów – instytucji nadawczych Co to jest doktryna ? Teoria normatywna ideologia doktryna program doktryna program program program Doktryna medialna określa: 1. Status instytucji nadawczych 2. Formy i podmioty kontroli instytucji nadawczych 3. Społeczne pożytki z działania instytucji nadawczych Realna wartość doktryny medialnej zależy od tego „kto za nią stoi” – jaka siła społeczna, polityczna czy ekonomiczna dąży do jej realizacji (włączenia w porządek konstytucyjny) Media masowe w demokratycznym systemie politycznym: Doktryna wolności słowa 1 Człowiek jest istotą rozumną (rozsądną) – posiada wrodzoną zdolność odróżniania prawdy od fałszu, dobra od zła, piękna od brzydoty; nikt, zwłaszcza państwo nie może decydować za niego, państwo ma mu stworzyć warunki swobodnego wyboru (laissez faire). 2. Wolne media jako „wolny rynek idei” (sfera publiczna) – przestrzeń gdzie każdy może swobodnie wyrażać swoje poglądy oraz zapoznać się z poglądami innych i dokonać swobodnego wyboru, które z proponowanych rozwiązań są najlepsze (wolne media jako forum pluralizmu politycznego i światopoglądowego); 3. Wolne media jako „pies łańcuchowy demokracji” - strzegą demokracji i praw obywatelskich przed samowola władzy i wynaturzeniami polityków i urzędników (korupcja, nepotyzm, arogancja, znieczulica, biurokracja, itp..) (wolne media jako czwarta władza lub czwarty stan 4. Granice wolności mediów – ochrona: sfery prywatności, reputacji i dobrego imienia, porządku publicznego i bezpieczeństwa państwa, tajemnicy państwowej; zwalczanie – obsceniczności, pornografii. Doktryna „społecznej odpowiedzialności” mediów (1) Okoliczności podważające zasadność doktryny liberalnej w sferze mediów: 1. Techniczny i ekonomiczny rozwój mediów uczynił z nich potężny czynnik wpływu na społeczeństwo (silniejszy niż władza państwowa) 2. Media kierują się bardziej interesem prywatnym (żądzą zysku) niż interesem publicznym 3. Człowiek nie jest istotą w pełni rozumną, jest podatny na wpływy i manipulacje 4. Profesjonalizacja zawodów medialnych (dziennikarzy) wymaga oparcia ich działania na standardach zawodowych i etycznych. Doktryna „społecznej odpowiedzialności” mediów (2) Założenia doktryny „społecznej odpowiedzialności” mediów 1. Każdemu prawu musi odpowiadać określony obowiązek; wolności mediów Ich odpowiedzialność (wobec społeczeństwa) 2. Zasadą działania mediów odpowiedzialnych jest samoregulacja – oparcie się na dobrowolnie przyjętych zobowiązaniach etycznych (kodeksach) 3. Państwo może wkroczyć (podjąć regulację) tylko wtedy, gdy zawodzi samoregulacja, jednak powinno tworzyć ramy prawne działania mediów, (z uwzględnieniem ich charakteru i specyfiki instytucji nadawczych). 4. Podstawą określania zobowiązań nadawcy oraz zgłaszania wobec mediów roszczeń ze strony różnych grup, środowisk czy instytucji jest interes publiczny (interes społeczny, dobro ogółu, itp.) Doktryna „społecznej odpowiedzialności” mediów (3) Konstrukcja kategorii „społeczna odpowiedzialność”: 1. Podmiot i zobowiązania (normy działania) - każda instytucja nadawcza (i twórcy przekazów) ma określone powinności na rzecz społeczeństwa (lub jego części). które odpowiadają słusznym oczekiwaniom odbiorców i są uznawane przez nadawcę. 2. Związek przyczynowo-skutkowy – każde działania nadawcy powodują określone skutki wśród odbiorców i społeczeństwa (zgodne lub niezgodne z powinnościami mediów i oczekiwaniami odbiorców). 3. Publiczna kontrola działania mediów – poszczególni odbiorcy, ich grupy, organizacje obywatelskie, instytucje społeczne i organy władzy publicznej obserwują media i wskazują działania (lub zaniechania) naruszające uznane zobowiązania 4. Samoregulacja i egzekwowanie odpowiedzialności – nadawcy korygują swoje działania dostosowując je do uznanych zobowiązań, a gdy tego nie czynią uzasadniają ingerencje władzy publicznej dyscyplinującej media (regulator krajowy, np.. KRRiT, sądy) Doktryna „społecznej odpowiedzialności” mediów (3) Konstrukcja kategorii „społeczna odpowiedzialność”: INTERES PUBLICZNY (SPOŁECZNY) zobowiązania społeczne nadawcy samoregulacje (kodeksy etyczne) NADAWCA oczekiwania odbiorców zwyczaje i normy społeczne, uznawane wartości PRZEKAZ ODBIORCA EFEKTY społeczna kontrola mediów: jednostki, grupy, organizacje oceniają działania i efekty mediów, domagając się podjęcia lub zaniechania pewnych działań egzekwowanie odpowiedzialności: nadawca, regulator krajowy, sąd uznaje roszczenie i wprowadza działania korygujące (na poziomie działań nadawczych lub zobowiązań programowych nadawcy) Media masowe w demokratycznym systemie politycznym Okresy (cykle) funkcjonowania systemu demokratycznego: 1. okres „normalny-normalny” – instytucje polityczne funkcjonują zgodnie z porządkiem konstytucyjnym, poziom sporów i walk politycznych „w normie”, władze (i opozycja polityczna) realizują swoje plany i cele polityczne, a media to obserwują i przedstawiają opinii publicznej 2. Okres „nienormalny-normalny”- wymiana władzy: kampanie i wybory polityczne, instytucje polityczne uwikłane w rozgrywki polityczne, zwiększony poziom agresji politycznej, media angażują się w walkę polityczną (relacjonowanie kampanii, debaty, jawne lub ukryte poparcie polityczne) 3. Okres „nienormalny-nienormalny” – kryzys polityczny: zaburzenie normalnego funkcjonowania instytucji politycznych, ostry konflikt polityczny, zagrożenie dla ładu demokratycznego lub bezpieczeństwa systemu, stosowanie środków nadzwyczajnych, mobilizacja aparatu przymusu, rozwiązania siłowe Media masowe jako pośrednik między światem polityki i społeczeństwem obywatelskim Media stanowią istotny składnik sfery publicznej (dostępnej dla wszystkich), gdzie ma miejsce: wymiana informacji, ścieranie się dyskursów, kształtowanie i wyrażanie opinii publicznej, powstaje kapitał społeczny (podstawa społeczeństwa obywatelskiego) Powinności mediów w obszarze sfery publicznej: 1. Informowanie o istotnych kwestiach politycznych, zwłaszcza o zamiarach i działaniach (decyzjach) organów władzy oraz o klimacie opinii publicznej. 2. Edukowanie – upowszechnianie wiedzy o zasadach i mechanizmach działania systemu demokratycznego oraz konsekwencji podejmowanych decyzji. 3. Debata – dostarczanie platformy i zachęty do wymiany poglądów i konfrontacji stanowisk różnych sił (rządu, partii, organizacji społecznych) ułatwiających swobodne formowanie się opinii publicznej. 4. Rozgłos – skupianie uwagi na działaniach władzy i opozycji oraz zjawiskach społecznych, które mogą mieć wpływ na poparcie udzielane władzy. 5. Perswazja – umożliwienie przedstawicielom różnych sił politycznych przekonywanie o zaletach ich propozycji, ideologii, dążeń. Mediatyzacja polityki: Stosunek polityków do mediów: 1. Politycy chcą często pojawiać się w mediach i być pokazywani w korzystnym świetle (efekt ekspozycji) - traktują media jako podstawowy środek kontaktu ze społeczeństwem, umożliwiający im publiczne zaprezentowanie się (kształtowanie wizerunku) oraz przedstawienie swoich propozycji (pozyskiwanie zwolennikówwyborców) 2. Oficjalna otwartość i jawność instytucji politycznych wobec mediów to często fasada skrywająca „za zamkniętymi drzwiami” rzeczywiste mechanizmy decyzyjne, rozgrywki personalne i grę partyjnych interesów. 3. Aby dobrze „wypaść” w mediach politycy aranżują rozmaite pseudozdarzenia (konferencje prasowe, wizyty, spotkania, udział w uroczystościach i ceremoniach), tak zaplanowane i zorganizowane, aby skupić uwagę mediów, a poprzez swoją atrakcyjność zapewnić politykom należyty rozgłos i pokazać ich w korzystnym świetle. 4. Politycy zwykle zarzucają mediom brak obiektywizmu i tendencyjność w sposobie relacjonowania ich działań – że media pokazują ich rzadziej i gorzej niż innych polityków (efekt wrogich mediów) 5. Wzrost znaczenia marketingu politycznego (spin doctors, „kręcący doktorzy”, „krętacze”) Mediatyzacja polityki: stosunek mediów do polityki 1. Media poważne (prasa opinii) patrzą na politykę przez pryzmat działania instytucji i mechanizmów systemowych oraz praw obywatelskich, tracąc z pola widzenia „sprawy ludzkie” (życie codzienne). Media popularne (tabloidy) koncentruje się na „sprawach ludzkich” zachowując niechętny dystans do instytucji politycznych oraz polityków (reakcyjny populizm). 2. Rywalizacja i komercjalizacja mediów prowadzi do wypaczenia obrazu polityki. Zdarzenia polityczne pokazywane są wedle „logiki mediów”, czyli jako atrakcyjne widowisko, oparte na spektakularnych działaniach i spięciach, a nie jako element procesu politycznego, opartego na planach, racjach, merytorycznych argumentach, itp.. 3. Wypaczony obraz polityki prowadzi do kryzysu komunikacji publicznej, która polega na: (a) personalizacji polityki – osoby i ich temperamenty są ważniejsze od racji, argumentów i procedur (b) depolityzacji sposobu relacjonowania polityki – polityka to walka, konflikt, rywalizacja, albo skandal, ale nie praca, poszukiwanie kompromisu, rozwiązań problemów społecznych. (c) fragmentacja wypowiedzi polityków – celem zdynamizowania narracji wybiera się efektowne lub napastliwe powiedzenia, a pomija rzetelna argumentacje i wyjaśnienia., (d) zawężenie pola widzenia do oficjalnej polityki – marginalizacja obywateli i organizacji społecznych 4. Efekty spaczonego obrazu polityki to: cynizm publiczny (spadek wiary w reprezentatywność systemu politycznego) oraz apatia polityczna (spadek zainteresowania polityką – czasem reakcją jest spontaniczna aktywizacja jako forma protestu) Kampanie wyborcze w mediach - model amerykański (okres 2) kampania pozytywna prezentacja wizerunku i priorytetów kandydata konfrontacja i debata na temat programu Dyskredytacja wizerunku i priorytetów oponenta kampania negatywna Kampania toczy się w interesie kandydata (władza jako łup polityczny) i za jego pieniądze • Kampania ma wyłonić przywódcę politycznego: silną osobowość, sprawnie podejmującą decyzje, odporną na działanie w warunkach stresu i kryzysu, nieposzlakowanej reputacji • Długa, dynamiczna, agresywna kampania jest dobrym widowiskiem medialnym i źródłem dużych zysków (sprzedaż czasu reklamowego) dla mediów (brak wymogu równych szans) • Długa (2-3 miesiące) kampania ma swoją dramaturgię: faza ekspozycji, tj. prezentacji osoby kandydata i jego filozofii politycznej (cele, priorytety), faza walki, tj. dyskredytowania osoby i propozycji kontrkandydata; faza kulminacji, tj. konfrontacji i debaty kandydatów. • Pierwsza faza kampanii toczy się o ustalenie hierarchii priorytetów, ostatnia o pokazanie zalet proponowanych rozwiązań w kwestiach priorytetowych • W reklamach politycznych dominuje osoba kandydata i jego osiągnięcia, kwestie merytoryczne są na drugim planie, silna rola reklamy negatywnej. Kampania wyborcza w mediach - model europejski (nienormalny-normalny) prezentacja programów i kandydatów , debaty krytyka przeciwników politycznych Kampania toczy się w interesie wyborców i za pieniądze publiczne • Kampania ma wyłonić reprezentantów społeczeństwa – wyrażających przekonania i pragnienia wyborców, znających i rozumiejących ich problemy (jeden z nas) • Krótka intensywna kampania w warunkach równych szans (ograniczenia prawne) • Umiarkowana dramaturgia i widowiskowość kampanii: krótki czas wymusza koncentrację na kwestiach merytorycznych, ataki personalne schodzą na dalszy plan • Kandydaci są na ogół członkami elit partyjnych i są znani wyborcom - prezentacja ich osoby nie gra tak ważnej roli • W reklamach politycznych przeważają kwestie (hasła, slogany) polityczne, reklama negatywna gra mniejszą rolę (krótki okres kampanii czyni z niej ryzykowną „zagrywkę) • Zauważalna amerykanizacja kampanii politycznych: rośnie rola osoby kandydata, większy nacisk na stronę widowiskową. Media masowe w sytuacjach kryzysowych (okres nienormalny-nienormalny) Kryzys – zerwanie ciągłości, zaburzenie regularności 1. Kryzys to dla mediów spektakl, mityczna opowieść o heroicznych zmaganiach ludzi i instytucji broniących systemu i ładu społecznego przed zagrożeniami 2. Stygmatyzacja i demonizacja sprawców kryzysu (terrorystów, wrogów) lub sił przyrody (ślepe i okrutne żywioły) odwołuje się do silnych emocji, które potęgują efekt dramaturgiczny i mobilizują do walki z kryzysem oraz z góry usprawiedliwiają, nawet gloryfikują, wysiłek i przemoc mające na celu pokonanie kryzysu, wręcz unicestwienie jego sprawców. 3. Udział mediów w przebiegu kryzysu (obserwator – uczestnik - kozioł ofiarny): (1) media obserwują i relacjonują przebieg kryzysu (2) pojawiają się oskarżenia o manipulowanie mediami lub brak profesjonalizmu (3) media staja się uczestnikami zdarzeń – analizują i wyjaśniają sytuacje (4) media angażują się, stają się uczestnikami zdarzeń – podejmują działania (5) władze krytykują działania mediów i przejmują nad nimi kontrolę (6) (samo)obrona mediów przed restrykcyjnymi działaniami władz Teoria komunikacji społecznej Maciej Mrozowski wykład XI Komunikowanie i media masowe w gospodarce rynkowej (Sub)system ekonomiczny: cechy gospodarki rynkowej 1. Własność prywatna 2. Indywidualna przedsiębiorczość 3. Wolny rynek (własności, pracy, towarów i usług) 4. Swobodna komunikacja marketingowa 5. Media masowe jako główny instrument komunikacji marketingowej Media masowe w systemie gospodarki rynkowej INSTYTUCJE EKONOMICZNE Producenci i dostawcy reklam zakup (decyzje nabywców) RYNEK REKLAM chęć posiadania MEDIA Przekazy - rerklama - sponsoring - Promocja - Product placement RYNEK TOWARÓW I USŁUG (RYNEK KONSUMPCYJNY) zainteresowanie RYNEK PRZEKAZÓW Świadomość marki Audytoria społeczenstwo KONSUMENCI Celem komunikacji marketingowej jest pozycjonowanie produktu (marki): tzn. • Wskazanie grupy społecznej (konsumentów) dla której jest przeznaczony • Wskazanie cech wyróżniających produkt (markę) na tle innych produktów • Kształtowanie motywacji do zakupu (posiadania) produktu i lojalności wobec marki • Poznawanie opinii, preferencji i upodobań różnych grup konsumentów Dylematy rozwiniętego systemu ekonomicznego (rynek towarów i usług) Rosnąca wydajność (ilość i jakość) produkcji zwiększa podaż towarów ponad rzeczywiste potrzeby (i możliwości zakupu) różnych grup społecznych. Stabilizacja popytu ogranicza obrót rynkowy i hamuje wzrost gospodarki (produkcji, handlu, usług, zatrudnienia, płac). Aby zwiększyć obrót rynkowy należy stymulować popyt poprzez (rola mediów): • skrócenie i zdynamizowanie „cyklu życia produktu” – produkt kończy swój cykl życie nie przez zużycie fizyczne, tylko przez „zużycie moralne”, tzn. gdy na rynku pojawi się nowa, „lepsza” wersja tego produktu, dotychczasowa staje się starą i „gorszą” (cykl życie reguluje nie wartość użytkowa produktu i konsument, ale producent i działania promocyjne) • rozbudzanie konsumpcyjnych potrzeb społeczeństwa – poziom konsumpcji (konsumpcyjny styl życia) świadczy o statusie społecznym, aby go utrzymać i podnieść należy ciągle podnosić poziom konsumpcji, czyli nabywać nowe i wymieniać stare (moralnie zużyte) dobra. Kogo na to nie stać, ten ma niski status – pokaż, że stać się (masz nowe i markowe rzeczy, bo jesteś tego wart). Czynniki określające pozycję nadawcy na rynku reklam 1. Media (nadawcy) sprzedają uwagę odbiorców skupioną na ok. przestrzeni (powierzchnia, czas), gdzie może pojawić się reklama 2. Cena sprzedaży zależy od wielkości przestrzeni oraz wielkości, składu (płeć, wiek, miejsce zamieszkania) i jakości (zasobność, profil konsumpcji, nastrój) audytorium, a także od dostępności i walorów ofert konkurencyjnych mediów 3. Odbiorcy współtworzą wartość rynkową swojej uwagi poprzez sposób odbioru mediów (intensywność kontaktu, preferencje tematyczne, gusty i upodobania, podatność na reklamy, itp.), który jest dokładnie badany i mierzony 4. Nadawcy współtworzą wartość rynkową uwagi odbiorców poprzez atrakcyjność oferty – na ile ich przekazy bardziej skupiają uwagę pożądanej grupy odbiorców, niż oferta innych mediów adresowana do tej samej grupy (targetu) 5. Dla nadawcy głównym przekazem jest reklama (na niej zarabia), a kosztem program (generuje wydatki); dla odbiorcy głównym przekazem jest program (dostarcza satysfakcji), a kosztem reklama (utrudnia odbiór) 6. Aby zwiększyć skuteczność reklamy, nadawcy umieszczają reklamowane produkty w treści przekazów (product placement) oraz na wszelkie możliwe sposoby propagują konsumpcyjny styl życia w różnych publikacjach i programach Czynniki określające pozycję nadawcy na rynku przekazów przekaz nadawca atrakcyjność oferty koncentracja własności pozycja na rynku wielkość i wartość audytorium odbiorca wpływy z reklam rynek •Konkurowanie różnych nadawców (komercyjnych, publicznych) na tym samym rynku i o tych samych odbiorców prowadzi do upodabniania się ich oferty i sposobu działania (konwergencja kanałów) •Walka konkurencyjna prowadzi do eliminacji ofert (i nadawców) mniej atrakcyjnych, czyli dominacji na rynku jednego nadawcy (monopol) lub kilku (oligopol) – paradoks: konkurencja niszczy konkurencję i wolny rynek (koncentracja własności – koncerny i konglomeraty medialne) • Czynnikiem wzmagającym konkurencję jest różnicowanie ofert, tzn. rozwój mediów wyspecjalizowanych tematycznie (dywergencja kanałów) – im silniejsi nadawcy tym bogatszy „bukiet” kanałów i ofert mogą wprowadzić na rynek (im mniej, tym więcej) •Wzrost różnorodności kanałów jest zawsze mniejszy niż wzrost różnorodności oferowanych w nich treści – im więcej pluralizmu, tym mniej pluralizmu Reklama jako forma komunikowania • Reklama w każdej postaci jest równocześnie informacją i perswazją; informuje bardziej o konsumencie i jego stylu życia, niż cechach produktu, nakłaniając do chęci „posiadania” tych cech/satysfakcji, które produkt wnosi w życie konsumenta • Dwa stanowiska: reklama stymuluje konsumpcję (tworzy lub wzmaga potrzeby ponad ich „naturalna” miarę); konsumpcja stymuluje reklamę (wzrost zamożności zaostrza konkurencję rynkową). • Reklama zwiększa koszty produktów, a w przypadku produktów „markowych” kreuję cenę, która jest całkowicie oderwana od kosztów, jest raczej miernikiem pozycji marki na rynku i gwarancja pewnej ekskluzywności. Funkcje reklamy: Różnicowanie produktów (tego samego rodzaju, standardowych) Nadawanie produktom wartości symbolicznej (sex appeal, prestiż) Kształtuje potrzeby (fałszywe, podporządkowane nowym produktom) Propaguje konsumpcyjny styl życia (rozwiązywanie problemów przez kupno i użycie produktów, szczęście, tożsamość, status to efekt konsumowania Sprawuje kontrolę społeczną (utrwala normy i wartości dominujące) Instrumentalizuje kulturę (dzieła sztuki w służbie marketingu) • 1. 2. 3. 4. 5. 6. Mitologia reklamy (ideologizacja natury) •Przedstawianym produktom reklama nadaje nowe znaczenie symboliczne – produkt jest tym, z czym się kojarzy, jakie przywołuje wyobrażenia •Podstawowym źródłem znaczeń w reklamie jest natura – przyroda, natura ludzka (zdrowie, geniusz, sprawność fizyczna, atrakcyjność seksualna, radość, etc.) przedstawianie (reklama) NAUKA (produkt) „NATURALNY” produkowanie ideologia KULTURA NATURA przetwarzanie (surowiec) •Kultura przetwarza naturę, nauka wytwarza produkty będące ekstraktami natury, reklama przedstawia je jako produkty naturalne – mające magiczna moc natury •Symboliczna transformacja przez reklamę produktu w „magiczny środek” jest obietnicą symbolicznej (wizerunek) transformacji konsumenta, jego statusu czy stylu życia (staje się „godnym uznania, a nawet zazdrości”) Teoria komunikacji społecznej Maciej Mrozowski wykład XII Komunikowanie i media masowe a stosunki władzy i podmiotowość społeczna Rola mediów masowych w (po)nowoczesnym systemie społecznym System polityczny Władza polityczna (hegemonia) System ekonomiczny Media Przekazy obywatele odbiorcy podmiotowość społeczna (konsumpcjonizm) konsumenci System „wspólnot społecznych” •Media umacniają stosunki władzy i panowania systemu politycznego nad społeczeństwem: utrzymują hegemonię systemu przy zachowaniu praw obywatelskich •Media definiują podmiotowość społeczną jednostki poprzez jej konsumpcję, styl życia i pozycję na rynku: przekształcają wolnego obywatele w suwerennego konsumenta Stosunki władzy i panowania: hegemonia 1. W systemie społecznym utrzymują się napięcia i konflikty między uprzywilejowaną mniejszością (klasa panująca) kierującą instytucjami systemu, a upośledzoną większością (klasy podporządkowane) pracującą na rzecz instytucji systemu lub pozostającą bez pracy. Media masowe łagodzą i maskują te napięcia i konflikty 2. Klasa panująca utrzymuje hegemonię nie siłą, tylko poprzez uzyskanie „przyzwolenia” klas podporządkowanych, czyli „wytwarzanie zgodny” (konsensu) na idee, wartości i przywództwo polityczne i ekonomiczne klasy panującej: w ramach praw obywatelskich upośledzona większość akceptuje instytucje systemu i popiera władzę uprzywilejowanej mniejszości, a media w tym pomagają: „wytwarzają zgodę” 3. Stosunki panowania (hegemonia) opierają się patriarchalnej koncepcji ładu społecznego: dominacja mężczyzn nad kobietami, tradycyjny model rodziny, religia, autorytety, indywidualna przedsiębiorczość, własność prywatna, kapitalizm Stosunki władzy i panowania: hegemonia, c.d. 4. W świecie przedstawianym w mediach dyskursy podtrzymujące patriarchalny ład społeczny są eksponowane i zajmują pozycję hierarchicznie dominującą nad dyskursami grup upośledzonych, które są reprezentowane w ograniczonym zakresie 5. Dyskursy legitymizujące hegemonię (ład patriarchalny) są tak wbudowane w przekazy aby wyznaczały preferowany sposób ich odczytania i ograniczały możliwości innych interpretacji, zwłaszcza faworyzujących dyskursy klas podporządkowanych – nosicielami dyskursu dominującego są postacie pierwszoplanowe (protagonista) oraz decydujące o przebiegu akcji lub znaczeniu fabuły (mocodawca, arbiter, beneficjent) 6. W przypadku ostrego konfliktu politycznego elementy dyskursu opozycyjnego (grup upośledzonych - antagonistów) są włączane do dyskursu dominującego (ich reprezentanci pojawiają się w rolach protagonistów, mocodawców, pomocników; rzadziej w roli arbitra), co prowadzi do pacyfikacji opozycji i łagodzenia napięć Stosunki władzy i panowania (hegemonia) na przykładzie serialu telewizyjnego „Drużyna A” Narzędziem utrwalania hegemonii są nie tylko przekazy informacyjne i publicystyczne, ale także wszystkie gatunki popularnej twórczości (rozrywki) oraz reklama Hannibal Smith B.A.Barracus Buźka Murdock społeczny, rozumny, dorosły, wolny fizyczny, emocjonalny, dziecięcy, zależny duży - samokontrola, autorytet - mały Stosunki między członkami Drużyny A są metaforą patriarchalnej struktury społecznej (Smith i Buźka – klasa uprzywilejowana, Barracus i Mardock – klasa upośledzona) •H.Smith: odpowiedzialny szef (organizator, strateg) – wiedza, doświadczenie, opanowanie, rozsądek, samokontrola, zdolności przywódcze •Buźka: zastępca szefa (zręczny taktyk) – umiejętności społeczne, elegancja i atrakcyjność, hedonistyczno-konsumpcyjny styl życia •B.A.Barracus: sprawny wykonawca, umiejętności techniczne, siła fizyczna •Murdock: nieprzystosowany społecznie, wymaga opieki, umiejętności techniczne Podmiotowość społeczna jednostki: konsumpcjonizm •W społeczeństwie nowoczesnym pozycja społeczna jednostki zależała od zdobycia i korzystania z praw obywatelskich dających wpływ na system: reprezentacje interesów (partie, związki zawodowe), instytucjonalizację roszczeń (strajki, protesty), gwarancje i zabezpieczenia społeczne (edukacja, płace, czas pracy, urlop, zasiłek, emerytura, itp.) •W społeczeństwie ponowoczesnym, gdzie prawa i gwarancje obywatelskie są zabezpieczone, pozycja społeczna jednostki zależy od możliwości korzystania z dobrodziejstw systemu: dóbr i usług konsumpcyjnych, także konsumpcji mediów •Rynek każdemu oferuje dobra i usługi zaspokajające potrzeby konsumpcyjne na miarę jego kieszeni (dochodów): dostępność dóbr i usług wyznacza zakres wolności osobistej, tożsamość, styl życia, możliwości samorealizacji, koncepcję szczęścia, itd. •Media masowe (kultura popularna, reklama) dostarczają wzorów konsumpcji jako środka kreacji tożsamości oraz stylu życia, zachęcając do ciągłego zmieniania tożsamości i stylu życia poprzez korzystanie z nowych dóbr i usług •Konsumpcjonizm przenika wszystkie obszary mediów i wypiera inne, alternatywne koncepcje podmiotowości społecznej, samorealizacji i szczęścia •Konsumpcjonizm to „nowa religia”, media i kultura popularna to Biblia pauperum konsumpcjonizmu, a hipermarkety i centra handlowe to świątynie konsumpcjonizmu religie = represywna sublimacja, konsumpcjonizm = represywna desublimacja Teoria komunikacji społecznej Maciej Mrozowski wykład XIII Oddziaływanie i efekty mediów: wpływ na interakcje społeczne Teoria efektów minimalnych (Joseph Klapper) 1. Zazwyczaj Komunikowanie masowe nie stanowi ani koniecznej, ani wystarczającej przyczyny efektów występujących wśród audytorium, lecz raczej funkcjonuje jako jeden z całego zespołu czynników, a jego wpływ jest przez ten zespół czynników zapośredniczony. 2. Czynniki pośredniczące zwykle czynią z komunikowania masowego siłę działającą na rzecz utrwalania istniejących warunków, postaw i zachowań (status quo), a nie przyczynę ich zmiany . 3. Gdy komunikowanie masowe oddziałuje na rzecz zmiany, prawdopodobnie: (a) czynniki pośredniczące nie działają i skutek mediów ma charakter bezpośredni, albo (b) czynniki pośredniczące, które normalnie umacniają istniejące warunki, teraz same działają na rzecz ich zmiany. 4. Niekiedy komunikowanie masowe wydaje się powodować bezpośrednie efekty lub bezpośrednio i samoistnie oddziaływać w sferze psychofizycznej. 5. Efekty komunikowania masowego zależą od różnych aspektów mediów, zawartości i konstrukcji przekazów lub od sytuacji komunikacyjnej (np. źródło informacji, klimat opinii publicznej i temu podobne). Media masowe a interakcje społeczne: teoria dwustopniowego przepływu informacji i idei 1 nadawca 5 6 2 przekaz 10 7 3 4 9 8 informacje i idee rozpowszechniane przez media docierają najpierw do bardziej aktywnych odbiorców (przywódcy opinii) a następnie są przekazywane przez nich mniej aktywnym jednostkom w ich otoczeniu (naśladowcy) • Przywódcy opinii wywierają „wpływ osobowy” na otoczenie dzięki temu, że są osobami towarzyskimi (łatwo nawiązują kontakty), żywo interesują się jakąś dziedziną spraw i bardziej aktywnie korzystają z mediów (czerpiąc z nich wiedzę dotyczącą tej dziedziny). Ich opinie o treściach zawartych w mediach, wyrażane spontanicznie, wpływają (często nieświadomie) na oceny i reakcje innych osób • Wpływy osobowe przywódców opinii stanowią integralny element całego układu interakcji w małych grupach społecznych, które filtrują, osłabiają bądź wzmacniają oddziaływanie mediów. • przywódcy opinii mogą mieć swoich przywódców, a przepływ informacji i idei często jest wielostopniowy w efekcie dość mocno komplikując zależności między oddziaływaniem mediów i rozmaitymi wpływami osobowymi. Media masowe a interakcje społeczne: teoria spirali milczenia Opinia dominująca w mediach poparcie opinii odmiennej w interakcjach społecznych liczba ludzi rezygnujących z otwartego wyrażania poparcia dla opinii odmiennej Opinia publiczna to zbiór publicznie wyrażanych w danej społeczności opinii dotyczących spraw publicznych, kontrowersyjnych i ważnych dla tej społeczności. Formowanie się i zmiana opinii publicznej odbywa się pod wpływem informacji czerpanych z mediów. Zwolennicy określonego poglądu w kwestii budzącej kontrowersje tracą stopniowo ochotę do publicznego wyrażania swojej opinii (stanowiska) gdy dowiadują się z mediów, że zmienia się klimat opinii publicznej wokół tej kwestii, tzn. ich punkt widzenia, wcześniej otwarcie popierany przez licznych zwolenników, teraz traci na znaczeniu i jest rzadziej popierany, zaczyna natomiast dominować pogląd przeciwny, który według mediów zyskuje coraz szersze poparcie i coraz liczniejsze grono zwolenników. Mechanizm powstawania spirali milczenia 1. Pod wpływem informacji dostarczanych przez media ludzie uznają wagę danej kwestii i wyrabiają sobie pogląd na nią, co umożliwia im publiczne zajęcie stanowiska 2. Ludzie starają się poznać rozkład opinii publicznej w danej kwestii (ilu jest za, a ilu przeciw), a zwłaszcza dominujący „klimat opinii”, czyli co sądzi większość (często jednak większość myli się co do klimatu opinii – pluralistyczna ignorancja) 3. Jednostki tych chętniej wyrażają dany pogląd, im bardziej są przekonane, że podziela go większość i ciągle przybywa jego zwolenników, gdy tych ubywa – słabnie gotowość do publicznego popierania tego poglądu 4. Wpływ mediów masowych na postrzeganie rozkładu i kierunek ewolucji opinii publicznej rośnie wtedy, gdy spełniają one trzy warunki: (a) dana opinię przedstawiają zgodnie jako dominującą (konsonans); (b) informacje o tym pojawiają się w mediach częściej niż zwykle; (c) dochodzi do ciągłej kumulacji informacji 5. Gdy jednostka dowiaduje się, że jej stanowisko traci poparcie społeczne i zaczynają dominować zwolennicy przeciwnego stanowiska, traci ochotę do publicznego wyrażania tego stanowiska, obawiając się negatywnych reakcji otoczenia, a nawet społecznej izolacji (konformizm). 6. Milczenie zwolenników danego poglądu media przedstawiają jako dowód na zmianę rozkładu opinii publicznej i rosnącą dominację przeciwnego poglądu. Teoria komunikacji społecznej Maciej Mrozowski wykład XIV Oddziaływania i efekty mediów: wybrane teorie Relacje: media masowe – odbiorcy – efekty Podejście tradycyjne (teorie aktywnych mediów): co media robią z ludźmi - ustalanie porządku dziennego - luka wiedzy Podejście nowoczesne (teorie aktywnych odbiorców): co ludzie robią z mediami - podejście użytkowania i korzyści, - analiza recepcji. Podejście całościowe (teorie efektów długotrwałych): interakcja media – społeczeństwo - społeczne uczenie się - kształtowanie głównego nurtu kultury Efekty mediów: ustalanie porządku spraw (agenda setting) Co media robią z ludźmi 1. Media nie mają wpływu na to, co ludzie myślą, a więc na ich poglądy i opinie, mają jednak wpływ na to, o czym ludzie myślą, czyli mogą skupiać ich uwagę na jednych sprawach i tym samym odwracać ją od innych. 2. Porządek spraw w mediach (hierarchię ważności) określa sposób wyeksponowania informacji (przekazów) dotyczących tych spraw w całej ofercie nadawcy (miejsce i rozmiar relacji, środki formalne, język, oprawa graficzna, itp..) 3. Czynniki warunkujące rolę mediów w procesie ustalania porządku spraw: SYSTEM Porządek spraw aktorów/instytucji systemu MEDIA selekcja informacji presja źródeł informacji Porządek spraw w mediach SPOŁECZEŃSTWO Selektywna percepcja potrzeby i zainteresowania Porządek spraw w opinii publicznej Efekty mediów: luka wiedzy (knowledge gap) Co media robią z ludźmi Oczekiwania, że media będą niwelować różnice zasobów wiedzy, którymi dysponują różne jednostki i grupy społeczne nie sprawdzają się. W pewnych dziedzinach można zauważyć zmniejszenie się dysproporcji zasobów wiedzy, jednak w przypadku wiedzy ważnej dla funkcjonowania jednostki w systemie społecznym dysproporcje te nie tylko się utrzymują, ale nawet rosną. Dysproporcje te są silnie skorelowane z różnicami statusu społecznoekonomicznego i poziomem wykształcenia (kompetencja komunikacyjna). Zależność ta doprowadziła badaczy do sformułowania generalnej reguły, która głosi, iż: „W miarę jak ilość informacji, którymi media masowe zalewają społeczeństwa, wzrasta, odłamy ludności o wyższym statusie społeczno-ekonomicznym przejawiają tendencję do przyswajania tych informacji w szybszym tempie niż odłamy o niższym statusie społeczno-ekonomicznym, tak iż luka w zakresie wiedzy miedzy tymi odłamami raczej się zwiększa niż maleje” Nowe media (komputer, internet) niwelują lukę wiedzy na niższym poziomie, ale powiększają na wyższym – rodzi się efekt „cyfrowego podziału” (digital divide) wykluczającego grupy społecznie upośledzone z wyższych rejonów społeczności sieciowej. Efekty mediów: luka wiedzy – zamknięta i otwarta Co media robią z ludźmi dostęp do informacji i wiedzy Luka zamknięta uprzywilejowani Dotyczy zagadnień stosunkowo prostych, gdzie istnieje próg pełnego poinformowania. Uprzywilejowani osiągają go szybciej, upośledzani wolniej, ale po jakimś czasie luka się zamyka (np. reformy administracji, zasady ruchu drogowego, rozliczenia podatkowe, moda, stosowanie kart płatniczych, itp.). Różnice mają charakter przejściowy, ale efekty mogą być dłuższe (np. skutki złych decyzji i wyborów) upośledzeni czas dostęp do informacji i wiedzy uprzywilejowani upośledzeni czas Luka otwarta Dotyczy skomplikowanych zagadnień społecznych, ekonomicznych, politycznych, kulturalnych, gdzie nie ma progu pełnego poinformowania a akumulacja wiedzy ma charakter ciągły. Wiedza ta ułatwia adaptację społeczną, zwiększa szanse na rynku pracy i uczestnictwo społeczne. Uprzywilejowani szybciej powiększają jej zasób i poprawiają swoją pozycję społeczną niż upośledzeni – różnice społeczne rosną Aktywni odbiorcy: podejście użytkowania i korzyści (uses and gratifications) Co ludzie robią z mediami Podstawowe założenia 1. Odbiorcy mediów (jednostki i zbiorowości) są aktywni – użytkują media w sposób celowy, dążąc do osiągnięcia korzyści 2. Bodźcem (motywem) do aktywności odbiorczej są potrzeby (gratyfikacje oczekiwane i gratyfikacje poszukiwane) 3. Media masowe konkurują z innymi źródłami zaspokajania potrzeb (funkcjonalna alternatywa) 4. Ludzie w większości są świadomi własnych zainteresowań i motywów korzystania z mediów 5. Ludzie wykorzystują media „po swojemu”, tzn. przypisują przekazom własne znaczenia i emocje (różne osoby z tych samych przekazów mogą czerpać całkiem inne gratyfikacje Aktywni odbiorcy: podejście użytkowania i korzyści Co ludzie robią z mediami Media jako funkcjonalnie alternatywne Odbiorcy wybierają media kierując się kalkulacją (tzw. ułamek wyboru): oceniają jak oczekiwane korzyści (gratyfikacje) maja się do wymaganego wysiłku związanego z użytkowaniem poszczególnych mediów (opłaty, wyjście z domu, itp..), biorą także pod uwagę uwarunkowania sytuacyjne (np. choroba) książka prasa kino internet radio telewizja Aktywni odbiorcy: podejście użytkowania i korzyści – uzyskiwane gratyfikacje Co ludzie robią z mediami I n f o r m a c j a: • • • • dowiadywanie się o istotnych zdarzeniach oraz warunkach w otoczeniu, społeczeństwie i na świecie, poszukiwanie rady w sprawach praktycznych lub przy wyborze opinii czy podejmowaniu decyzji, zaspokajanie ciekawości i ogólnych zainteresowań, uzyskiwanie poczucia bezpieczeństwa dzięki zdobytej wiedzy. Poczucie • • • • t o ż s a m o ś c i: znajdywanie potwierdzenia słuszności indywidualnego systemu wartości, znajdywanie modeli zachowań, identyfikowanie się z wartościowymi postaciami (w mediach), możliwość wczucia się w czyjeś Ja, w osobowość drugiego człowieka. I n t e g r a c j a i i n t e r a k c j a s p o ł e c z n a: • • • • • • uzyskiwanie wglądu w warunki życia innych, empatia społeczna, identyfikowanie się z innymi i uzyskiwanie poczucia przynależności, znajdywanie tematów do konwersacji i nawiązania interakcji społecznej, zyskiwanie substytutu rzeczywistego towarzystwa, pomoc w wypełnianiu ról społecznych, umożliwianie jednostce kontaktu z rodziną, przyjaciółmi oraz całym społeczeństwem. R o z r y w k a: • • • • • • ucieczka od rzeczywistości lub odwrócenie uwagi od problemów, relaks, uzyskiwanie wewnętrznego zadowolenia kulturalnego lub estetycznego, wypełnianie czasu, emocjonalne rozluźnienie, seksualne pobudzenie. Aktywni odbiorcy: analiza recepcji Co ludzie robią z mediami „Recepcja” to wytwarzanie znaczeń w wyniku wzajemnego oddziaływania między określonym przekazem (typem przekazów) i odbiorcą (kategorią odbiorców). Odbiorcy ci nie odczytują znaczenie przekazu, ale je współtworzą lub wytwarzają na nowo, przypisując przekazowi „swoje” znaczenia. przekaz (struktura dyskursywna) odbiorca (orientacja dyskursywna) znaki, kody, języki, treść konwencja gatunkowa płeć, wiek, wykształcenie, warunki życia kompetencja komunikacyjna polisemiczna struktura dyskursów intencja i ideologia przekazu kontekst (inne przekazy, medium) ramy odniesienia (gust, potrzeby, wartości) sytuacja społeczno-ekonomiczna (styl życia) wspólnoty interpretacyjne (grupa odniesienia) styl recepcji (dekodowanie - interpretacja) Wielość czynników po stronie przekazu i po stronie odbiorcy sprawia, że recepcja (interakcja i interpretacja przekazu) mogą przebiegać bardzo różnie: ten sam przekaz przez różnych odbiorców może być interpretowany zupełnie inaczej. Aktywni odbiorcy: analiza recepcji Co ludzie robią z mediami Interakcja przekaz – odbiorca przebiega wg kontinuum zanurzenie w przekaz emocjonalne zaangażowanie kobiety mężczyźni dystans do przekazu intelektualny dystans opery mydlane, melodramat sport, sensacja mężczyźni kobiety Modelowe sposoby recepcji (typy dekodowania przekazu): 1. Dekodowanie preferowane – odbiorca rozumie i akceptuje intencję przekazu i interpretuje jego sens ideologiczny zgodnie z dyskursem w nim dominującym 2. Dekodowanie negocjowane – odbiorca częściowo rozumie i akceptuje intencję przekazu, interpretując przekaz częściowo zgodnie z dyskursem dominującym a częściowo za pomocą innych dyskursów (swojego, grupy odniesienia, itp..) 3. Dekodowanie opozycyjne – odbiorca rozumie ale nie akceptuje intencji przekazu, dyskursowi dominującemu przeciwstawiając inną (własną, opozycyjną) perspektywę dyskursywną Efekty mediów: teoria społecznego uczenia się agresji Interakcje media - społeczeństwo Teoria wyjaśnia mechanizm uczenia się różnych zachowań, ale najwięcej uwagi poświęca agresji. Zakłada, że nie jest ona cechą wrodzoną tylko nabytą. Media dostarczają wzorów zachowań społecznych, w tym również zachowań agresywnych, ponadto mogą zachęcać do naśladowania tych wzorów w życiu realnym, czyli modelować, aktywizować i wzmacniać zachowania agresywne w różnych sytuacjach społecznych. Cały proces społecznego uczenia się agresji obejmuje dwie fazy. Obie przebiegają pod wpływem uwarunkowań i czynników społecznych, wśród których media grają istotną rolę – jako samoistne i pośredniczące czynniki wpływu. Te fazy to: (a) modelowania zachowań agresywnych (b) aktywizowanie i wzmacnianie zachowań agresywnych Teoria społecznego uczenia się agresji – modelowanie zachowań agresywnych Interakcje media - społeczeństwo Częste oglądanie przemocy w mediach (telewizja, kino, internet) wywołuje wśród odbiorców, zwłaszcza młodocianych, cztery różne efekty : 1. uczy agresywnych sposobów postępowania – pokazuje różne formy przemocy i utrwala przekonanie, że są one skutecznym sposobem działania, świadczącym o pomysłowości i zaradności człowieka; 2. osłabia hamulce powstrzymujące przed stosowaniem przemocy – pokazując, że dzięki przemocy dobro triumfuje nad złem, a agresja jest często akceptowanym, nawet pożądanym sposobem rozwiązywania problemów, zmienia jej kwalifikację moralną; 3. znieczula i przyzwyczaja do przemocy – częste oglądanie przemocy przestaje robić wrażenie na widzach, ich reakcje emocjonalne słabną, potrzebują oni coraz silniejszych podniet (tzn. bardziej wyrafinowanej przemocy), a samą przemoc zaczynają traktować jako coś zwyczajnego; 4. utrwala zniekształcony obraz rzeczywistości – widzowie dochodzą do przekonania, że przemoc i agresja są na porządku dziennym, stale zagrażają ich bezpieczeństwu, że ryzyko stania się ofiarą przemocy jest duże, stają się więc bardziej podejrzliwi i nieufni wobec innych ludzi. Teoria społecznego uczenia się agresji – aktywizowanie i wzmacnianie zachowań agresywnych Interakcje media - społeczeństwo Mechanizm aktywizowania i wzmacniania zachowań agresywnych uruchamiają dwojakiego rodzaju bodźce: - doświadczenia awersyjne (mała rola mediów) - doświadczenie przemocy, obrazy i zniewagi, niepowodzenia i trudności życiowe, deprywacja, frustracje, stresy, itp., - pobudki i zachęty ze strony otoczenia (duża rola mediów), w tym zwłaszcza: (a) uległość wobec norm i oczekiwań społecznych (konformizm, „agresja posłuszna”) (b) instytucjonalne uprawomocnienie (legalność działania, obowiązek służbowy), (c) anonimowość ofiary (brak bezpośredniego kontaktu z ofiara), (d) spodziewane korzyści (nagroda, respekt, status, poprawa samopoczucia), (e) brak skuteczniejszego sposobu działania, (f) naśladowanie atrakcyjnych wzorców osobowych, (g) odczłowieczenie (stygmatyzacja, dehumanizacja) ofiary. Teoria społecznego uczenia się agresji – wzmacnianie zachowań agresywnych Interakcje media - społeczeństwo Zachowanie agresywne jest jedną z wielu możliwych reakcji na doświadczenia awersyjne oraz pobudki i zachęty ze strony otoczenia. Szukanie pomocy kogoś innego Doświadczenia awersyjne Emocjonalne pobudzenie Pobudki i zachęty Przewidywane konsekwencje praca, osiągnięcia wycofanie się, rezygnacja AGRESJA zaburzenia psychosomatyczne samo-znieczulenie (alkohol, narkotyk) konstruktywne rozwiązanie problemu Wybór agresywnego działania jest wynikiem kalkulacji porównującej jego pozytywne (osiągnięcie celu) i negatywne (kara, straty własne, dezaprobata otoczenia) konsekwencje. Media mają istotny wpływ na owa kalkulację – (współ)kształtują wyobrażenia, często fałszywe, o możliwych konsekwencjach agresji, o granicach społecznej tolerancji dla przemocy, o jej skuteczności jako środka rozwiązywania różnych problemów. Media dostarczają sposobów usprawiedliwiania agresji – przez religię, ideologię, dobro ogółu (wyższe względy), stereotypy i uprzedzenia, prowokacyjne zachowanie ofiar, sprawiedliwość, itp.. Jednak głównie: przyzwyczajają do agresji, desensytyzują na ból innych, banalizują zło. Teoria kultywowania głównego nurtu kultury (mainstreaming) Interakcje media - społeczeństwo Długotrwałe oglądanie telewizji sprzyja kultywowaniu (kształtowaniu i umacnianiu) wśród odbiorców przekonań co do natury świata społecznego zgodnych ze stereotypowym, zniekształconym i wybiórczym obrazem rzeczywistości ukazywanym w programach telewizyjnych (informacjach i artystycznych) Koncepcja mainstreamingu opiera się na trzech założeniach: (1) telewizja zajmuje centralne i eksponowane miejsce w życiu codziennym – zdominowała całe „symboliczne środowisko”, a przedstawiana w niej rzeczywistość zastępuje bezpośrednie doświadczenie oraz inne źródła wiedzy o świecie; (2) mimo bogactwa i pozornej różnorodności oferty programowej telewizja (zwłaszcza komercyjna) przedstawia bardziej spójny i zniekształcony niż w innych mediach obraz rzeczywistości, służący utrzymaniu konwencjonalnych przekonań, zachowań i hierarchii społecznych. (3) telewizyjne audytoria odbierają ten obraz w sposób mało selektywny i krytyczny. Oglądanie telewizji jest dla nich czynnością niemal tak rytualną, jak praktyki religijne, tyle że uprawianą z większą regularnością. Dzięki temu odbiorcy przejmują i przyswajają kultywowane przez telewizję przekonania, wartości, definicje tego, co dobre i co złe, kto ma władzę i autorytet, itp. Teoria kultywowania głównego nurtu kultury (mainstreaming) Interakcje media - społeczeństwo Empiryczna weryfikacja teorii opiera się na porównawczej analizie trojakiego rodzaju wskaźników kulturowych: (1) profilów świata przedstawionego – stopnia spójności wybranych cech obrazu świata przedstawionego (np. przemocy, stereotypów płciowych, zachowań społecznych, itp.) w różnych przekazach; (2) natężenia efektu kultywacji – stopnia zbieżności wyobrażeń na temat rzeczywistości realnej z profilami świata przedstawionego wśród intensywnych i sporadycznych odbiorców telewizji; (3) obiektywnych wskaźników rzeczywistości – zbieżności profilu świata przedstawionego w telewizji z natężeniem danych cech w świecie rzeczywistym. Im więcej czasu odbiorcy poświęcają telewizji i im bardziej obraz świata przedstawionego odbiega od rzeczywistości, tym bardziej ich wyobrażenia o społeczeństwie i jego problemach odzwierciedlają świat przedstawiony w telewizji, a nie otaczającą ich rzeczywistość. Pytani o rzeczywistość społeczną, widzowie zagorzali (oglądający telewizję ponad cztery godziny dziennie) często udzielają „odpowiedzi telewizyjnej”, tzn. opartej na wyobrażeniach o rzeczywistości czerpanych z telewizji, natomiast widzowie umiarkowani (oglądający telewizję mniej niż dwie godziny dziennie) opisują rzeczywistość na podstawie doświadczeń społecznych (własnych obserwacji i rozmów z innymi ludźmi) Zagorzali widzowie mają podobne wyobrażenia o rzeczywistości, widzowie umiarkowani maja bardziej zróżnicowane poglądy na rzeczywistość. Teoria kultywowania głównego nurtu kultury (mainstreaming): profil przemocy Interakcje media - społeczeństwo Efekt kultywacji jest dodatkowo wzmacniany przez zjawisko rezonansu, które często towarzyszy recepcji przekazów telewizyjnych - przekazy kształtują przekonania widzów na temat rzeczywistości oraz wynikające z nich oczekiwania co do pewnych zdarzeń i zachowań, gdy jakiś przekaz pokazuje zdarzenia i zachowania odpowiadające tym oczekiwaniom, wywołuje rezonans owej wizji, wzmacniający i utrwalający te przekonania. Za sprawą owego rezonansu odbiorca otrzymuje niejako podwójną dawkę przesłania zawartego w przekazie. Rezonans występuje najczęściej i najmocniej w przypadku tematyki gwałtu i przemocy, przyczyniając się do utrwalania wśród zagorzałych telewidzów „syndromu podłego świata”, czyli generalnego przekonania, że światem rządzi gwałt i przemoc mieszkańcy dużych miast są często przekonani (przez informacje medialne), że w miastach utrzymuje się wysoka przestępczość, gdy więc oglądają serial kryminalny, którego akcja rozgrywa się w innym mieście czy nawet kraju, uzyskują podwójną dawkę przesłania, że „świat jest pełen przemocy” – takie odczytanie serialu jest bowiem zgodne z ich ogólną wizją życia w mieście, która to wizja rezonuje z takim właśnie odczytaniem przekazu. Wg. teorii kultywacji „syndrom podłego świata” nie stymuluje agresywnych zachowań wśród widzów, tylko wprost przeciwnie – wzmaga ich strach i lęk przed rzeczywistością oraz poczucie wyobcowania, które jeszcze bardziej zamyka widzów w symbolicznym świecie telewizji. Teoria komunikacji społecznej Maciej Mrozowski wykład XV Społeczeństwo informacyjne i świat nowych mediów Społeczeństwo informacyjne (postindustrialne) Społeczeństwo informacyjne to taka formacja cywilizacyjna, w której dalszy rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny zależy już nie od pracy, kapitału i surowców, ale od przyrostu informacji w postaci badań naukowych, nowych technologii, wzorów organizacji i metod zarządzania, marketingu, sondaży społecznych, itp., a sektor zajmujący się gromadzeniem, przetwarzaniem i dystrybucją informacji zajmuje dominującą pozycję w strukturze społecznej (największe zatrudnienie, główny stymulator wzrostu PKB i modernizacji). Ideologia społeczeństwa informacyjnego opiera się na przekonaniu, że im więcej informacji, tym szybszy rozwój gospodarczy, tym pełniejsza demokracja, tym efektywniejsze rozwiązywanie problemów społecznych, tym większa poprawa warunków życiowych, tym większa wolność i satysfakcja życiowa. Jednak droga od gromadzenia informacji do poprawy warunków życia jest bardziej złożona W społeczeństwie informacyjnym informacja jest nie tylko dobrem i wartością kulturową, ale też towarem, środkiem produkcji, narzędziem władzy (zasób). Jej powstawanie oraz obieg społeczny staje się terenem rywalizacji i walki różnych grup i sił. Dostęp do informacji jest warunkiem realizacji interesów i awansu społecznego, ograniczenie dostępu do informacji powoduje wykluczenie społeczne, marginalizację i degradację. Gwałtowny przyrost informacji rodzi problemy z jej przetworzeniem i zastosowaniem Społeczeństwo informacyjne (postindustrialne) Fundamentem społeczeństwa informacyjnego są tzw. nowe media (komputer, cyfryzacja przekazu, łączność satelitarna, powiązania sieciowe) o ciągle rosnących możliwościach gromadzenia oraz przetwarzania i transmisji danych, czyli informacji prostych. Dzięki nim co kilka lat podwajają się zasoby danych. Ludzie nie nadążają z przetwarzaniem danych w wiedzę. To zależy od wydolności ludzkiego mózgu, a ten nie podlega (na razie) technologicznej modernizacji. W efekcie coraz większa część rosnących zasobów danych pozostaje nieprzetworzona Choć wolniejszy od przyrostu danych, przyrost wiedzy wyprzedza możliwości praktycznego wykorzystania tej wiedzy w życiu społecznym. akumulacja informacji i jej wykorzystanie zasoby informacji problemy społeczeństwa informacyjnego: informacje proste (zbiory danych) opóźnienie rozumienia informacje przetworzone (wiedza) opóźnienie aplikacji informacje zastosowane (praktyka) Czas 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Społeczeństwo informacyjne Społeczeństwo informacyjne nie może spożytkować wszystkich informacji, które wytwarza. 1. Opóźnienie rozumienia: tempo przyrostu danych rośnie (coraz lepsze komputery) a tempo przetwarzania ich w wiedzę objaśniającą rzeczywistość (teorie, schematy, modele) się nie zmienia (wydolność mózgu ludzkiego). W efekcie: przyrost i nadmiar informacji przekształca je w szum, który utrudnia ich odbiór i rozumienie (nadawanie znaczenia). 2. Czynniki przekształcające informację w szum: - głośność (intensywność, krzykliwość) informacji utrudniająca wydobycie ich z otoczenia - ilość i tempo napływu informacji przekraczające wydolność zmysłów i umysłu - brak wyraźnego związku między poszczególnymi informacjami i ich pakietami - złożoność kodu użytego do przekazu informacji (żargony, terminy, neologizmy), - przeciążenie lewej półkuli mózgu (fakty, detale) i słabe wykorzystywanie prawej (modele), - małe sprzężenie zwrotne między komunikatami (morze niepowiązanych ze sobą faktów) 3. Sposoby radzenia sobie z nadmiarem informacji (selekcji informacji i poszukiwania sensu): - opinie ekspertów, autorytetów, specjalistów; - mechaniczna selekcja (wyszukiwarki komputerowe); - rytuały, ceremonie, spektakle (ramy interpretacyjne), - stereotypy, schematy, procedury (redukowanie złożoności i hierarchizacja informacji) - myślenie magiczne (wróżby, wierzenia, wybory losowe, ucieczka od decyzji) Uwarunkowania komunikacji społecznej w przestrzeni nowych mediów (1) Nowe media tworzą nową przestrzeń komunikacji społecznej, tzw. cyberprzestrzeń, w którą przenosi się coraz znaczniejsza część kontaktów między ludźmi, działalności gospodarczej, życia kulturalnego i aktywności politycznej. Główne wyznaczniki specyfiki tej przestrzeni to: Cyfryzacja przekazu – zapis cyfrowy dematerializuje przekaz, który istnieje w postaci ciągu cyfr przenoszonych przez impulsy świetlne lub elektromagnetyczne. Pozwala to na kompresję przekazu, szybką dystrybucję i łatwy dostęp do niego, ale za cenę utraty trwałej i niezmiennej formy (jaka gwarantował zapis analogowy). Przekaz staje się ulotną i płynną jakością, ciągłą permutacją zbioru cyfr, który materializuje się tylko na moment jako odtwarzana kopia, za każdym razem w innej konfiguracji. Interaktywność – nawigując po sieci i manipulując jej zasobami użytkownicy nowych mediów aktywnie współtworzą przekazy jako „teksty dla siebie”. Indywidualizacja przekazu wciąga w świat Internetu i w kontakty z innymi użytkownikami, tyle że każdy uczestnik takich interakcji sam stają się dla innych otwartym i plastycznym tekstem, nad którym większą kontrolę sprawuje „użytkownik” (interpretator) i „magia sieci” niż „autor” (źródło). Indywidualizacja interakcji daje użytkownikom nowych mediów poczucie ogromnej wolności (ekspresji i wyboru), redukując przymusy i wzajemne zobowiązania do minimum. W tym sensie Internet jest matrycą społeczności liberalnej, choć ów liberalizm sprowadza się de facto do mnogości i płynności tekstowych operacji. Uwarunkowania komunikacji społecznej w przestrzeni nowych mediów (2) Hipertekst – w labiryncie Internetu łatwo zbłądzić, toteż każdy internauta potrzebuje przewodnika, który zapewni mu szybkie poruszanie się w gąszczu tekstów, co jest możliwe wtedy, gdy działa on nie wedle logiki linearnej, tylko asocjacyjnej, wyszukując teksty za pomocą sieci linków i odniesień (intertekstualności), stanowiących swoistą mapę Internetu. W efekcie, hipertekst burzy zasadę struktury jako uporządkowanego układu, zastępując ją poststrukturalną zmiennością sprzężeń zwrotnych, generowanych przez sam system, a nie jego użytkowników. Innymi słowy: to nie użytkownik panuje nad systemem za pomocą hipertekstu, tylko odwrotnie – hipertekst jest narzędziem panowania systemu nad jego użytkownikami. Rozproszenie – wielość producentów i konsumentów tekstów, a także wymienność obu ról (prosumpcja) powodują całkowitą decentralizację i globalne rozproszenie procesów cyrkulacji i wymiany zasobów sieci. Relacje „jeden do wielu”, typowe dla starych mediów, w nowych mediach przeistaczają się w zmienne konfiguracje relacji „jeden do wielu”, „jeden do jednego” oraz „wielu do jednego”, sumujących się w modalność typu „wielu do wielu”. Daje to pozór emancypacji i demokratyzacji całej internetowej społeczności, choć w istocie dystrybucję zasobów w sieci cechują głębokie nierówności – mający lepszy sprzęt i większe umiejętności korzystają z nich pełnymi garściami, podczas gdy pozbawieni takich możliwości podlegają „cyfrowemu wykluczeniu”, cały zaś mechanizm dystrybucji kontrolują konglomeraty multimedialne (np. TW-AOL). Uwarunkowania komunikacji społecznej w przestrzeni nowych mediów (3) Wirtualność – technologiczne wyrafinowanie cyfrowych mediów pozwala na zastępowanie obrazowych reprezentacji rzeczywistości doskonałymi symulacjami rzeczywistości, niejako kopiami bez oryginałów, tworzącymi sztuczny świat, w którym każdy użytkownik sieci też może się pojawić jako własna symulacja. To oderwanie obrazu od materii, znaku od odniesienia, umożliwia kreowanie światów alternatywnych i alternatywnych tożsamości (fałszywych autoprezentacji), a zacieranie różnicy między odbiciem i symulacją czyni wszystkie przedstawienia jednakowo nie-realnymi. Sugestywność wirtualnych obrazów jest jednak tak uwodzicielska, że odbiorcy ulegają ich czarowi nawet wtedy, gdy doświadczenie i rozsądek każą wietrzyć manipulację czy wręcz mistyfikację. • Internet jest zarazem narzędziem pracy i źródłem rozrywki, zacierając granicę między czasoprzestrzenią obu tych domen – podział między nimi przebiega wyłącznie na ekranie laptopa, który przemieszcza się wraz z użytkownikiem. Może on pracować gdzie i kiedy zechce, burząc ustalony porządek i zasady organizacji pracy. Użytkownik uwalnia się od instytucji nadawczej, która przestaje mu programować czas wolny (ramówka), stając się tylko jednym z wielu dostawców treści, w istocie bytem wirtualnym, bo liczą się tylko generowane przez nią i wprowadzane do sieci zasoby tekstowe. Poza tym, każdy użytkownik sieci sam może stać się dostawcą treści, a nawet skutecznie rywalizować z produktami wielkich instytucji, i to na różnych obszarach. Uwarunkowania komunikacji społecznej w przestrzeni nowych mediów (4) • W przestrzeni Internetu tworzą nowe, płynne wspólnoty sieciowe (niejako „nowe plemiona”), które stanowią coraz bardziej atrakcyjną alternatywę dla realnych wspólnot społecznych - oferują możliwość prowadzenia „drugiego życie” (wielu „drugich żyć”), bez dodatkowych kosztów i żadnych zobowiązań. Że wszystko to dzieje się w świecie wirtualnym nie ma większego znaczenia, bo przyjemność, jaką czerpią z tego użytkownicy nowych mediów jest najzupełniej realna (w sensie psychologicznym). • Scenariusz przyszłości zakłada koegzystencję nowych i starych mediów. Najpełniej wyraża je koncepcja „kultury konwergencji”, wg. której stare i nowe media będą wchodzić w coraz bardziej złożone interakcje i zależności po stronie nadawców i odbiorców. Nadawcy będą tak dywersyfikować swoje produkty i strategie działania, aby dotrzeć różnymi kanałami z komplementarnymi przekazami do rozmaitych kręgów odbiorców (strategia multimedialna np. w przypadku reality show typu Big Brother, Idol,itp..; strategia transmedialna, np. Matrix, Gwiezdne wojny, opowieści o Harrym Potterze). Odbiorcy zafascynowani jednym przekazem chętnie sięgają po inne jego wersje, uzupełnienia, dopełnienia i kontynuacje dostępne w różnych mediach – kinie, książce, telewizji, komiksie, nagraniach audiowizualnych, grach komputerowych oraz czatach i forach internetowych. Tego rodzaju „orkiestracja mediów” nie ma charakteru konkurencyjnego, tylko komplementarny, bo spajają ją strategie rynkowe konglomeratów multimedialnych, które konwergencję ofert traktują jako okazję dalszego umacniania pozycji na rynku.