Slide 1

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 2

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 3

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 4

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 5

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 6

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 7

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 8

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 9

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 10

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 11

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 12

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 13

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 14

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 15

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 16

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 17

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 18

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 19

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 20

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 21

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 22

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 23

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 24

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 25

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE


Slide 26

Ewelina Flatow
[email protected]
Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii
Wydział Studiów Edukacyjnych
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

STAN (NIE) IDEALNY – STAN REALNY
CZYLI O RÓWNOŚCI PŁCI W PRAKTYCE EDUKACYJNEJ

WPROWADZENIE
W związku z szeroko podejmowanym w literaturze problemem schematów
rodzaju obecnych w zarówno w szkole, jak i w innych agendach socjalizacji
pojawia się pytanie o konsekwencje propagowania, akceptowania, realizowania
stereotypowej, spolaryzowanej wersji świata. Jest to podstawa
refleksji nad możliwością zmian w tym zakresie, do których zobowiązują
powszechnie uznawane wartości (zdrowie, równość, samorealizacja), jak
i regulacje prawne o zasięgu krajowym i międzynarodowym.
Prezentacja jest próbą skoncentrowanego ujęcia problematyki stereotypów płci,
ich obecności w praktyce edukacyjnej i wiążących się z tym reperkusji
odnoszących się do wielu sfer ludzkiego funkcjonowania.
Podejmowane zagadnienia zmierzają do odpowiedzi na następujące pytania:
Jakie zadania dla szkoły – w kontekście przełamywania urodzajowionej
socjalizacji – wynikają ze współczesnej koncepcji zdrowia oraz przepisów
polskich i międzynarodowych?
Jaki jest udział szkoły w konstruowaniu rzeczywistości społecznej opartej na
stereotypach płci?
Jakie są konsekwencje sztywnego, kategorycznego odbioru i realizacji
kulturowych modeli męskości/kobiecości?
W jaki sposób stereotypowe postrzeganie, nierówne wartościowanie
i opozycjonowanie atrybutów kobiecości/męskości wpływa na rozwój
i samourzeczywistnienie jednostki?

•
•
•
•

BIOLOGICZNY WYMIAR PŁCI (sex)
zespół cech wrodzonych:
• uwarunkowanych przez działanie
garnituru chromosomów
oraz hormonów płciowych
• związanych z reprodukcją
• odróżniających (w obrębie gatunku)
osobniki męskie i żeńskie

SPOŁECZNO-KULTUROWY
WYMIAR PŁCI (gender)
zespól cech nabytych
w toku wychowania, socjalizacji

(Brannon, 2002; Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985;
Jonczy, 2005; Lew-Starowicz, 1974; Mandal, 2004; Miluska, 1999)
OGÓLNY PODZIAŁ STOSOWANY GŁÓWNIE W ANALIZACH DOKONYWANYCH NA GRUNCIE
PEDAGOGIKI, PSYCHOLOGII, SOCJOLOGII, FILOZOFII, ANTROPOLOGII KULTUROWEJ

MANIFESTACJE (wskaźniki) PŁCI:
płeć genotypowa, genitalna,
gonadoforyczna, gonadalna
hormonalna,
metaboliczna,
hipotalamiczna (patrz też: płeć mózgu, płeć enzymatyczna),
fenotypowa,
metrykalna, społeczna,
kulturowa, psychiczna

(Gapik, 1998, 2004, 2006; Imieliński, 1985; Lew-Starowicz, 1974)

SZCZEGÓŁOWY PODZIAŁ PREZENTUJĄCY RÓŻNE ASPEKTY SEKSUALNOŚCI
STOSOWANY NA GRUNCIE SEKSUOLOGII ORAZ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

PŁEĆ KULTUROWA
•
•

cechy, zachowania, postawy, role społeczne
nabywane w toku socjalizacji na bazie predyspozycji biologicznych
uznawane (na gruncie danej kultury) za odpowiednie dla danej płci
istotny mechanizm regulacyjny stosunków społecznych

ROLE RODZAJOWE

•

ODGRYWAMY POPRZEZ:
wypełnianie oczekiwań dotyczących powierzchowności, cech, postaw,
funkcji i zachowań
ucieleśnianie narzucanych przez kulturę
(pośrednio przez system edukacji) atrybutów męskości i kobiecości

•

w wyniku internalizacji rola płciowa (rodzajowa) staje się elementem tożsamości
płciowej, która jest uznawana za jedną z najważniejszych
i najbardziej stabilnych form tożsamości społecznej
(Brannon, 2002; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Jonczy, 2005; Mandal, 2004;
Miluska, 1996, 1999; Waszyńska, Rękoś, 2004; Wojciszke, 2002)

STEREOTYPY
PŁCI

kategoria wyjaśniająca
społeczno-kulturowy
wymiar płci

zbiór przekonań
dotyczących cech
i zachowań
charakterystycznych
dla każdej płci

pewien rodzaj
schematów poznawczych,
za pomocą których ludzie
przetwarzają informacje
o sobie/innych,
i które pośredniczą
w procesach oceny/zachowaniach

można je analizować na kilku poziomach:
• stereotypowe cechy psychiczne
• stereotypowe cechy fizyczne
• stereotypowe role związane z płcią
• stereotypy dotyczące zawodów

(Brannon,2002; Mandal, 2000; Miluska, 19996, 1999; Wojciszke, 2002)

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –

edukacja powinna respektować i propagować

ZASADĘ RÓWNOŚCI PŁCI
I ZAKAZ DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ
wynikające z regulacji prawnych
o zasięgu krajowym i międzynarodowym

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004;
Kopciewicz, 2003, 2007; Karkowska, 2006)

POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach

KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
ROZDZIAŁ III – RÓWNOŚĆ
Artykuł 23. Równość mężczyzn i kobiet

PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH
(ONZ – 1966 r. - ratyfikowany przez Polskę w 1977r.)

KONSTYTUCJA RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)
Artykuł 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. (…). 2. Nikt nie może być dyskryminowany
w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Artykuł 33.
1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,
zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości,
do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk,
pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych –
Szkoła w projektowaniu i realizowaniu swej edukacyjno-wychowawczej
misji jest zobowiązana do przestrzegania
ZASADY OBIEKTYWIZMU, PLURALIZMU, KRYTYCYZMU

Minimalizowanie stereotypowych, dyskryminujących elementów praktyki
edukacyjnej powinno gwarantować pełne urzeczywistnienie potencjału
jednostek bez względu na płeć
(jej społeczno-kulturowe korelaty)

(por.: Chomczyńska-Rubacha, 2006; Mandal, 2004; Kopciewicz, 2003, 2007;
Karkowska, 2006; Kasperek., Piorunek, 2000)

KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Artykuł 29.
1.Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
d) przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu
zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami,
grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia

KONWENCJA W SPRAWIE ZWALCZANIA DYSKRYMINACJI
W DZIEDZINIE OŚWIATY
(1960 r.)
KONWENCJA W SPRAWIE
LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET
(ONZ -1979 r.)
Artykuł 10.
Państwa Strony podejmą wszelkie stosowne kroki w celu:
wyeliminowania wszelkich stereotypowych koncepcji pozycji mężczyzny i kobiety
na wszystkich szczeblach nauczania i we wszystkich rodzajach kształcenia poprzez
popieranie koedukacji (…) a zwłaszcza przez rewizję podręczników
i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicznych

CZWARTA ŚWIATOWA KONFERENCJA W SPRAWIE KOBIET –
PEKIN (1995) - Platforma Działania - cele strategiczne:
Cel strategiczny B. 4: Rozwijać edukację wolną od dyskryminacji.

KARTA PRAW SEKSUALNYCH I REPRODUKCYJNYCH
MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PLANOWANIA RODZICIELSTWA
postulaty dostępu do wiedzy o seksualności przedstawionej w sposób:
• obiektywny,
• merytorycznie poprawny,
• krytyczny, pluralistyczny,
• daleki od indoktrynacji i wszelkich wypływających z niej zniekształceń

PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIA DO ŻYCIA W RODZINIE
(Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej)

CELE EDUKACYJNE - POZIOM GIMNAZJUM

1. Przyjęcie integralnej wizji osoby; wybór i urzeczywistnianie
wartości służących osobowemu rozwojowi.

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych •

zrewidowanie podręczników,
programów nauczania

•

minimalizowanie schematyzmu
realizatorów/organizatorów procesów
edukacyjnych

•

ograniczanie emisji stereotypowych
przekazów tkwiących w „ukrytym
programie nauczania”

wskazywanie w edukacji alternatywnych
modeli ról rodzajowych
podkreślanie podobieństw – bez
sztucznego opozycjonowania płci

równe wartościowanie atrybutów
kobiecości/męskości
propagowanie partnerstwa, ról
wielorakich

EDUKACJA WSPIERAJĄCA ZDROWĄ, NIEOGRANICZONĄ
KULTUROWYMI WZORCAMI PŁCI JEDNOSTKĘ
- refleksja nad kierunkiem zmian postulowanych/pożądanych -

•

lansowanie emancypacyjnej wizji
rzeczywistości społecznej

•

ograniczenie polaryzacji płci
i schematyzmu w zakresie tożsamości
(ról) płciowych

uświadamianie uczniom społecznych korelatów płci
i dezadaptacyjności stereotypów płci
kształtowanie w uczniach gotowości do przekraczania mechanizmów
związanych z socjalizacja rodzajową
propagowanie elastyczności i zmienności w zakresie ról płciowych, właściwości
charakterologicznych, modeli życia
(odpowiadających wymogom osobowościowym i sytuacyjnym)

EDUKACJA RODZAJOWA

- refleksja nad rozdźwiękiem między postulatami, a realiami -

SZKOŁA

 bagatelizowanie stereotypów płci

i dyskryminacji z niej wynikającej

 neutralizowanie schematycznych

koncepcji męskości/kobiecości
(ukrycie w pozorach neutralności,
powielanie status quo)

utrwalanie stereotypów płci

i wynikających z nich ograniczeń

konformizm wobec stereotypowych
wizerunków męskości/kobiecości

 wzmacnianie kulturowo narzucanych
definicji kobiecości/męskości

SZKOŁA POWIELA I UTRWALA
DUALISTYCZNY, SCHEMATYCZNY
OBRAZ RÓL PŁCIOWYCH POPRZEZ

politykę
oświatową
i płacową

różnice w oczekiwaniach
wobec uczniów
w zależności od płci

różnice w przydzielaniu zadań
nierówny dostęp do głosu
(tzw. REGUŁA 2/3,
trening milczenia/pasywności)
różnice w motywowaniu
różnice w ocenianiu

podkreślanie
różnic
międzygrupowych

nierówne
wartościowanie
atrybutów
męskości/kobiecości

kreowanie rodzajowo
adekwatnych
ścieżek karier

ukryty program edukacji:
(hidden curriculum)
 w podręcznikach
 w komunikacji
w relacjach nauczyciel-uczeń
 w organizacji procesu nauczania
w organizacji/wykorzystaniu
przestrzeni

(Meighan, 1993; Karkowska, 2006; Chomczyńska-Rubacha, 2006; Kopciewicz, 2003, 2007)

KONSEKWENCJE KONFORMIZMU SZKOŁY
WOBEC STEREOTYPÓW PŁCI

OGRANICZANIE POTENCJAŁU JEDNOSTKI,
JEJ SZANS I MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWYCH

pomijane jest naturalne bogactwo
indywidualnych cech, zdolności,
możliwości rozwoju

 ograniczana jest swoboda wyboru
 kreowane są fałszywe,

wyolbrzymione różnice międzypłciowe

SFERY, W KTÓRYCH MOŻE
UJAWNIĆ SIĘ
NEGATYWNY WPŁYW
STEREOTYPÓW PŁCI

sukces edukacyjny/
zawodowy

relacje interpersonalne,
funkcjonowanie społeczne

zdrowie
(wskaźniki obiektywne,
subiektywna ocena),
cielesność

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

osłabienie sukcesów w dziedzinach tradycyjnie
związanych z płcią przeciwną

istniejące w obszarze edukacyjnym i zawodowym

różnice w socjalizacji, motywowaniu, oczekiwaniach
i standardach doskonałości dla kobiet i mężczyzn

odmienny poziom wykształcenia mężczyzn/kobiet
i nieadekwatne do tego wzorce karier

trudności z wypełnianiem/przełamywaniem
wymogów stereotypu

mechanizmy dyskryminacyjne:
szklany sufit (ściany)
lepka podłoga

szklana winda
tokenizm

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; Dzwonkowska,2004; Mandal, 1992, 2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

 dysproporcje w obciążeniach rolami
rodzinnymi/ zawodowymi

 przeciążenie, wysokie koszty
 niemożność samorealizacji
 trudności z komunikacją, otwartością
 osłabiona jakość i trwałość związku
 agresja

wynikająca ze sztywnego
wypełniania stereotypu

wynikająca z chęci
przełamania stereotypu

(Brannon,2002; Chomczyńska-Rubacha,2006; Chmura-Rutkowska; Ostrouch,2007; Mandal,2004)

A SCHEMATYCZNE POSTRZEGANIE
I SZTYWNE WYPEŁNIANIE
STEREOTYPOWYCH MODELI
KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

ZRÓŻNICOWANIE MIĘDZYPŁCIOWE:

 zachowań zdrowotnych

(pro- i antyzdrowotnych)

 subiektywnej oceny stanu zdrowia/
satysfakcji życiowej

 wskaźników zachorowalności/
umieralności

(Brannon, 2002; Chmura-Rutkowska, Ostrouch, 2007; deGregorio i in, 1980; Hulewska, Ziarko
2002; Jarosz, 1997; Lew- Starowicz, 1991; Mandal, 2004; Oblacińska, 2006; Wycisk, 2002)

A SCHEMATYCZNE
POSTRZEGANIE
I SZTYWNE
WYPEŁNIANIE STEREOTYPOWYCH
MODELI KOBIECOŚCI/MĘSKOŚCI

NADREPREZENTACJA
KOBIET

NADREPREZENTACJA
MĘŻCZYZN

• depresja
• fobie
• lekomania
• zaburzenia seksualne
• zaburzenia odżywiania
• próby samobójcze
• szkodliwe zabiegi
pseudo-kosmetyczne
•korzystanie z usług

• choroby sercowo-naczyniowe
• uzależnienia
• zachowania ryzykowne
• współczynniki śmierci
gwałtownej
• samobójstwa ze skutkiem
śmiertelnym
• eksploatacja własnego ciała
• niechętne korzystanie

medycznych

z usług medycznych

PODSUMOWANIE

Szkoła, wspierając pojmowane holistycznie zdrowie, musi zadbać
o kształtowanie wizji człowieka otwartego, przekraczającego
stereotypowe wzorce męskości i kobiecości, postrzegającego
w sposób krytyczny niespójność przekazów kultury ponowoczesnej,
komunikatywnego, tolerancyjnego i zdolnego do współpracy.
Do realizacji powyższych postulatów powinna dążyć bez akcentowania,
ale z akceptowaniem, różnic płciowych, a także bez sztucznego
i nieuprawnionego (choć uprawianego w ramach kultury i obecnego
porządku: wolnorynkowego, politycznego) wartościowania
i opozycjonowania. Biorąc zatem udział w wyjaśnianiu rzeczywistości,
nie powinna jej objaśniać przez pryzmat schematów rodzaju,
przygotowując zaś do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być
ograniczana nakazami ról rodzajowych.

Prezentacja przygotowana została na podstawie artykułu „Predyspozycja czy predestynacja?
Stereotypy płci i rola szkoły w kontekście rozważań o zdrowiu”,
którego tezy zaprezentowane zostały podczas VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego
„Edukacja - moralność - sfera publiczna ”(Lublin IX.2007)
W prezentacji wykorzystano cliparty programu MICROSOFT OFFICE
oraz ilustracje z podręczników:
•
•
•

Bober-Pełzowska, M., Małkowska-Zegadło, H., Cichy, P., Koralczyk, A., Odechowska, A.,
Kirilenko R., M, (2000). Asy z pierwszej klasy. Warszawa: Juka
Lorek, M., Sedlaczek, J. (1993). Elementarz pierwszej klasy. Warszawa: WSiP
Jamrożek, L., i wsp. (2000). Badam i opisuję. część - Idę do szkoły. Kielce: Wydawnictwo
pedagogiczne ZNP
BIBLIOGRAFIA:

•
•
•
•

•
•
•

Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni. Podobni czy różni. Gdańsk: GWP
Chmura-Rutkowska, I., Ostrouch, J. (2007). Mężczyźni na przełęczy życia: studium
socjopedagogiczne. Kraków: Impuls
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2000). Ukryte przekazy w podręcznikach edukacji
psychoseksualnej. Warszawa-Toruń: Forum oświatowe
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (2002). Edukacja seksualna w społeczeństwie współczesnym.
Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne. Lublin: Wyd. UMCS
Chomczyńska-Rubacha, M. (red.) (2006). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd. Wyższej
Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
DeGregorio, E., Carver, Ch. (1980). Type A Behavior Pattern, Sex Role Orientation and
Psychological Adjustment, W: Journal of Personality and Social Psychology. Nr 2 (39) (286-293)
Dzwonkowska, K. (2004). Problem równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim na
początku XXI wieku. W: Malinowska, E. (red.). Sex i gender. Płeć kulturowa i biologiczna. Łódź:
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego

•

Gapik, L. (1998). Rozwój seksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej
edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV / AIDS. Tom 2. Katowice: Studio Wydawnicze "Agat".

•

Gapik, L. (2004). Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki
i terapii. W: Kościelska, M., Aouil, B. (red.). Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca,
Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej
Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. W: Przegląd Terapeutyczny,
Nr1. Uzyskane 20.11.2007: www.ptt-terapia.pl/~ptt/przeglad/01/Gapik_01.pdf
Hulewska, A., Ziarko, M. (2002). Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań.
W: Hulewska, A., Ziarko, M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Imieliński, K. (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa: PWN
Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wyd. PWN
Jonczy, M.(2005). Nadłamywanie oczywistości, czyli jak doszło do przygotowania warsztatów
genderowych . W: Barska, A., Mandal, E. (red.).Tożsamość
społeczno-kulturowa płci. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego
Kasperek, E., Piorunek, M., (2000). Promocja zdrowia seksualnego w praktyce oświatowej.
W: Gapik L., Woźniak, A. (red.) Terapia w seksuologii - zagadnienia wybrane. Poznań: Interfund
Karkowska, M. (2006). Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji
szkolnej. W: Chomczyńska-Rubacha, M. (red.). Role płciowe. Kultura i edukacja. Łódź: Wyd.
Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi
Kopciewicz, L. (2003). Polityka kobiecości jako pedagogika różnic. Kraków: Impuls
Kopciewicz, L.(2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji
TWP
Lew-Starowicz, Z. (1991). Kobieta i Eros. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Lew-Starowicz, z. (1974). Eros, kultura, natura, Warszawa: PZWL
Mandal, E.(1992). Wzorce socjalizacji płci a wyjaśnianie przyczyn sukcesu i niepowodzenia
zawodowego. W: Psychologia wychowawcza. Nr 4, (218-225)

•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•

•
•

Mandal, E. (2004). Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego
Meighan, R. (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd. UMK
Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Miluska, J., Boski, P., (red.) (1999). Męskość – kobiecość w perspektywie indywidualnej
i kulturowej. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN
Dokumenty ONZ. Uzyskane 18.11.2007:
www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/instrumenty_mn.php
Miluska, J. (2004). Uwarunkowania jakości relacji między kobietami i mężczyznami.
W: Kuczyńska, A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław:
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego
Oblacińska, A. (2006). Występowanie otyłości i postrzeganie własnej masy ciała. W: Oblacińska,
A., Woynarowska, B. (red.) (2006). Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania
zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Warszawa: Wyd. Instytutu Matki i Dziecka
Waszyńska, K., Rękoś, M. (2004). Tożsamość płciowa i czynniki ją warunkujące. W: Kuczyńska,
A., Dzikowska, K. (red.). Zrozumieć płeć. Studia interdyscyplinarne II. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ - Tekst uchwalony w dniu 2 IV 1997 r. przez
Zgromadzenie Narodowe. Uzyskane 05.11.2007: www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon.htm
Wycisk, J. (2002). Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet
i mężczyzn. W: Hulewska, A., Ziarko M., Jasielska, A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią.
Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Wojciszke, B., (red.) (2002). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk:: GWP
KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, zmieniona
Protokołem Nr 111, Rzym, 4 XI, 1950 r. Uzyskane 05.11.2007: www.coe.org.pl/re_konw/ETS
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych
typach szkół.

Ewelina Flatow

[email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Faculty of Educational Studies
Adam Mickiewicz University Poznań

(NON) IDEAL STATUS – ACTUAL STATUS
ABOUT THE GENDER EQUALITY IN THE EDUCATIONAL PRACTICE